امام حسین(ع) به عنوان پیشوای مسلمانان وظایفی داشته که تمام و کمال آن را انجام داده است، اما وظایف مسلمانان در قبال امام حسین(ع) و نهضت عاشورایی او چیست؟ نویسنده در مطلب پیش‌رو با نگاهی به آموزه‌های اسلامی به‌ویژه زیارت‌نامه‌هایی چون زیارت عاشورا به آن پاسخ داده است.
وظایف متقابل امام و امت
در آموزه‌های وحیانی قرآن، حقوق و وظایف متقابلی برای امام معصوم و امت بیان شده است. از جمله حقوق امام و تکلیف امت این است که امت باید از امام معصوم(ع) اطاعت کند (نساء، آیه 59) و نسبت به او مودت و محبت داشته (شوری، آیه 23) و خمس درآمدهای خویش را به آن حضرت بدهد. (انفال، آیه 41) البته معصومین از سوی خداوند اختیار دارند انفال را در دست داشته باشند تا با مدیریت صحیح از انباشت سرمایه در دست سرمایه‌داران جلوگیری کرده و گردش سالم اقتصادی را چنان سامان دهند که همگان از آن بهره‌مند شوند. (حشر، آیه 7)
علت این واگذاری، عصمت آنان از هر گونه گناه و خطا (نساء، آیه 59) و مرجعیت علمی و عملی و رهبری الهی آنان است. (سجده، آیه 24؛ نحل، آیه 43؛ انبیاء، آیه 7؛ بقره، آیه 124؛ مائده، آیه 67؛ نساء، آیه 59 و آیات دیگر و نیز روایات تفسیری)
امامان معصوم(ع) همچنین موظف هستند تا مردم را به توحید بخوانند (زخرف، آیات 26 تا 28)، هدایت‌گر مردم به فرمان الهی به سوی حق و عدالت (انبیاء، آیه 73)، بلکه دستگیر آنان باشند.
وظایف امت در برابر نهضت عاشورا
آنچه بیان شد وظایف کلی و عمومی امت در برابر امام معصوم است. اما وظایف خاص و اختصاصی دیگری نیز مطرح است که باید آنها را شناخت و بدان عمل کرد. وظایف امت در برابر امام حسین(ع) و نهضت عاشورایی بسیار سنگین‌تر و سخت‌تر است؛ از همین‌رو در منابع روایی اهتمام ویژه به امام حسین(ع) و نهضت و قیام او شده است. یکی از جلوه‌های این اهتمام را می‌توان از انواع زیارت‌ها در مناسبت‌های گوناگون یافت. تبرک به تربت و خاک کربلا و جواز خوردن و شفاجویی بدان، ضرورت زیارت قبر امام حسین(ع) در کربلا حتی با وجود خوف و ترس در حالی که زیارت خانه خدا در چنین شرایطی ساقط می‌شود، برپایی مجالس عزاداری و تعزیه برای امام حسین(ع)، اربعین‌گیری، بکاء و تباکی برای امام حسین(ع) و مانند آنها، گواهی روشن از اهمیت توجه امت به امام حسین(ع) است.
یکی از راه‌های شناخت مسئولیت و وظیفه امت در قبال امام حسین(ع) مراجعه به زیارت‌نامه‌هایی است که از سوی امامان معصوم(ع) بیان شده است. در این زیارت‌نامه‌ها افزون بربیان مطالب متنوع درباره حقانیت قیام و دلایل آن، به وظایف امت در برابر قیام عاشورایی و امام حسین(ع) توجه داده شده است. به این معنا که این زیارت‌نامه‌ها را نمی‌توان صرفا وسیله‌ای برای ابراز علاقه و دوستی و محبت دانست، بلکه می‌بایست به آن به عنوان یک راهنمای علم و عمل نگریست؛ در حقیقت این زیارت‌نامه‌های ماثور به ما می‌آموزد که ما از نظر عقیدتی و عملی باید چگونه باشیم.
از جمله وظایف و تکالیف امت در قبال امام حسین (ع) و نهضت عاشورایی او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- معرفت و شناخت مقام و منزلت آن حضرت (ع): یکی از وظایف امت در برابر امام حسین (ع) شناخت مقام و منزلت آن حضرت (ع) در پیشگاه خداوندی است. در فرازهای نخست همه ادعیه و زیارت‌نامه‌ها، با سلام بر آن حضرت (ع) مراتب و منزلت ایشان بیان می‌شود. تاکید بر حسب و نسب آن حضرت (ع) از آن رو صورت می‌گیرد تا هرگونه تشکیک و تردیدی برداشته شود. از همین روست که امام در کربلا بارها به معرفی خود و خانواده می‌پردازد تا کسی مدعی نشود که ایشان را نمی‌شناخته و از مقام و منزلت آن حضرت (ع) با خبر نبوده است.
به هر حال، یکی از وظایف امت درباره امام حسین (ع) معرفت و شناخت کامل از آن حضرت (ع) از نظر حسب و نسب است. چنین شناختی به امت کمک می‌کند تا درباره رفتار و اجتهادات آن حضرت(ع) هرگز تشکیک و تردید نکند و آن حضرت (ع) را الگوی حسنه خود قرار دهد. با چنین شناختی است که دیگر افکار و عقاید وهابی و سلفی درباره آن حضرت (ع) باطل و مردود می‌شود؛ زیرا کسی که در چنین جایگاهی از حسب و نسب قرار دارد به عنوان امام معصوم (ع) هم، حق و حقیقت است و همچنین همه کارهایش بر اساس حقانیت بوده و آن که در برابرش قرار گرفته، باطل و ضد حق و حقیقت خواهد بود. پس توجیهی برای رفتار و افکار یزید و یزیدیان باقی نمی‌ماند.
2- اعتقاد به وراثت امام حسین (ع) از پیامبران: در زیارت وارث در معرفی آن حضرت (ع) او را وارث پیامبران به ویژه پیامبران اولوالعزم دانسته است. این وراثت به معنای آن است که حرکت و قیام امام حسین (ع) در همان چارچوبی است که پیامبران (ع) در آن حرکت می‌کردند. پس قیام ایشان مبتنی بر تعلیم و تزکیه و در جهت قیام به عدالت بوده است که پیامبران ماموریت داشتند آن را انجام دهند. (حدید، آیه 25 و آیات دیگر) در حقیقت همان طوری که امامت استمرار خط پیامبران و انبیای الهی و رسالت آنان است (زخرف، آیات 26 تا 28؛ روایات تفسیری ذیل آیات)، امام حسین (ع) به عنوان وارث پیامبران(ع) این خط حرکتی را استمرار بخشیده و بقای آن را تا قیامت با خون خویش تضمین کرده است.
3- ثارالله: واژه ثارالله چه به معنای خون خدا و چه به معنای قیام و ثوره برای خدا، جهت‌دهنده و تعیین‌کننده حرکت عاشورایی و تاییدی بر حقانیت آن است. همچنین این تعبیر جهت‌گیری امت را نیز تبیین می‌کند؛ زیرا اگر امام حسین(ع) ثارالله است، امت می‌بایست همین خط فکری و رفتاری را در پیش گیرد و امام(ع) را اسوه حسنه خود قرار دهد و در هر امر مشابه، اقدام به حرکتی حسینی کند. به سخن دیگر، قیام امام حسین(ع) سرمشقی برای همه امت است تا در موارد دیگر به تاسی از آن حضرت(ع) قیام کنند و قیام خود را در جهت اهداف الهی و واجب دینی قلمداد کنند. بر همین اساس، بی‌طرفی و بی‌تفاوتی نسبت به اقدامات دولت‌های دینی باطل و یا حاکمان باطل و جور، نه تنها خلاف حکمت و مصلحت است بلکه خلاف وظایف و تکالیفی است که بر عهده امت گذاشته شده است. امت موظف است تا همواره در برابر ظلم و جور همانند امام حسین(ع) قیام کند و امر به معروف و نهی از منکر را به‌ویژه نسبت به رهبران و مسئولان و حاکمان اعمال نماید.
4- تعظیم مصیبت: از دیگر واجبات و وظایف امت در قبال امام حسین(ع) و حرکت عاشورایی، تعظیم مصیبت و رزیه‌ای است که بر امت به سبب جریان سقیفه وارد شده است. برپایی مراسم‌ها و عزاداری در همه ایام و روزها به هر شکل ممکن مانند خواندن زیارت عاشورا و مانند آنها، تاکید روزانه بر این است که ما همواره در جهت همان حرکت امام حسین(ع) گام برداشته و زندگی خود را سامان می‌دهیم. روزی نیست که ما نسبت به اصول و مبانی حرکت امام حسین(ع) اندیشه نکنیم و متعهد به اصول و مبانی آن نباشیم و برای تحقق اهداف آن گام برنداریم. در حقیقت فلسفه، شیوه و سبک زندگی امت می‌بایست در چارچوب قیام عاشورایی سامان یابد و امت اهداف آن را مدنظر قرار دهد. این‌گونه است که با زنده نگه داشتن اصول و مبانی و اهداف قیام می‌توان امید داشت که حرکت‌های عمومی امت به سمت حکومت جهانی امام زمانی(عج) جهت خواهد یافت. تاکید بر تعظیم مصیبت در اشکال گوناگون به شکل شعائر الهی می‌تواند این شعور را در امت برانگیزاند که اهداف قیام عاشورایی همواره زنده است و تا تحقق آن نباید از راهبردها و سیاست‌ها و برنامه‌های فردی و اجتماعی امت و دولت جدا شود.
مصیبت عاشورا همان اندازه که در زمین اثر گذاشته آثار آن در آسمان‌ها و ملکوت بیش از آن چیزی است که قابل درک برای بشر باشد. این مصیبت تا زمانی که به هدف اصلی یعنی برپایی حکومت عدالت مهدوی در جهان نرسیده باشد، همواره تازه است و خونی است که آرام نمی‌گیرد و از جوشش نمی‌افتد.
5- لعن بر ظلم و ظالم: از دیگر وظایف امت در قبال نهضت عاشورا و امام حسین(ع) لعن کسانی است که اساس ظلم و جور بر این خاندان را گذاشته‌اند. بر اساس آموزه‌های وحیانی قرآن، اولین ظالم همان ابلیس لعین است که خواهان مقام عالیین بود که ویژه اهل بیت عصمت و طهارت بود. (ص، آیه 75؛ روایات تفسیری) البته آنان که در دنیا اقداماتی کردند تا آن حضرات(ع) را از مقامات و مراتب الهی دفع و منع کنند و حتی اقدام به قتل آنان کردند. یعنی همان راهی را رفتند که یهودیان و دیگران پیش از این رفتند و پیامبران و اوصیای آنان را به قتل رساندند. به هر حال، لعنت دشمنان و مخالفان آنان واجب و ضروری امت است. این عمل در راستای تبری است که از واجبات اسلام است. هر مسلمانی می‌بایست نخست لااله بگوید و از الهه‌های دیگر تبری جوید و سپس تولی خود را به الاالله بیان کند. همین تبری و تولی را امت باید نسبت به دشمنان امام حسین(ع) و آن حضرت(ع) داشته باشد.
6- تبری و تولی: چنانکه بیان شد، تبری از دشمنان اهل بیت(ع) و بویژه امام حسین(ع) و ابراز تولی و محبت و اطاعت نسبت به آن حضرت(ع) می‌بایست در دستور کار همه امت باشد. این عمل باید روزانه تکرار شود؛ زیرا در چنین حالتی است که احتمال افتادن در فتنه از میان می‌رود و انسان همواره هوشیار و بیدار خواهد بود.
7- اعلان جنگ و صلح: از دیگر مصادیق تبری و تولی آن است که انسان نسبت به دشمنان آن حضرت(ع) اعلام حرب و نسبت به دوستان و اطاعت از آنان اعلان سلم و صلح کند. این اعلان جنگ و صلح یک حرکت دائمی و همیشگی است؛ زیرا دشمنان و دوستان آنان همواره در برابر هم قرار دارند؛ چرا که جنگ حق و باطل تا پیروزی حق در دولت امام زمان(عج) ادامه دارد و سپس در اشکالی دیگر ادامه خواهد یافت تا زمین و زمان جمع شود و قیامت برپا گردد. پس، از وظایف امت است که همواره در چارچوب اطاعت و تبری و تولی، اعلان جنگ و صلح کند. این امر در چارچوب سخن و اعتقاد باقی نمی‌ماند بلکه باید در شرایطی خاص به شکل عزم و عمل درآید.
8- طلب انتقام: از دیگر وظایف امت در قبال امام حسین(ع) و عاشورا، انتقام از دشمنان اهل بیت(ع) بویژه در زمان قیام امام زمان(عج) و همراهی با ایشان است که منتقم آل‌الله(ع) است. هر کسی باید به عنوان منتظر واقعی، خود را برای جنگ آخر زمانی علیه باطل و ظالمان و جائران تحت پرچم امام زمان(عج) آماده کند و چنانکه در دعای عهد آمده است آمادگی خود را اعلام کند و متعهد بدان شود. البته در زیارت‌نامه‌های دیگر از جمله همین زیارت عاشورا بر این وظیفه و اعلام آمادگی تاکید شده است. این آمادگی می‌بایست مبتنی بر معرفت و عقیده و زمینه‌سازی عملی باشد؛ چرا که هر روز ممکن است که انتظار به سر آید و قیام جهانی امام زمان(ع) و انتقام آن حضرت(ع) علیه کلیت جور و ظلم آغاز شود.
9- تقاضای شفاعت: از دیگر وظایف امت آن است که پس از شناخت جایگاه حضرت امام حسین(ع) در پیشگاه خداوند، خواهان شفاعت ایشان شود؛ زیرا برای آن حضرت(ع) در پیشگاه خداوند مقام محمودی است که همان مقام شفاعت است. (اسراء آیه 79) بر اساس آیات و روایات امام حسین(ع) در چنان جایگاهی از مقام محمود قرار دارد که گریه‌کنندگان بر مصیبت آن حضرت وارد بهشت می‌شوند. باب‌الحسین(ع) در بهشت بابی است که بسیاری با حسابرسی آسان از آن می‌گذرند.
10- تقرب‌جویی به خدا: انسان اگر بخواهد به خداوند تقرب جوید باید وسیله بیابد. (مائده، آیه 35) بهترین وسایل، تقرب اهل بیت(ع) و به ویژه امام حسین(ع) است. برای تقرب‌جویی به خدا می‌بایست به وسیله الهی یعنی امام حسین(ع) تمسک جست و این وظیفه و تکلیفی است که خداوند برای انسان قرار داده است.
آنچه بیان شد تنها گوشه‌ای از وظایف امت در قبال امام حسین(ع) و نهضت عاشورایی اوست. با نگاهی به دهها زیارت و ادعیه‌ای که برای امام حسین(ع) بیان شده می‌توان وظایف و تکالیفی دیگر را نیز به دست آورد.
