مصادیق خیر در قرآن

خیر مطلق در برابر شرّ مطلق، چیزهایی مانند عدل، علم، فضل، نافع و مانند آنها است که در همه احوال مورد رغبت همگان است؛ اما خیر مقید مانند مال و ثروت، ممکن است برای یکی خیر و برای دیگری شرّ باشد. هر چیزی که کمال انسانی را تأمین و آخرت انسان را تضمین می‌کند، خیر مطلق است؛ از نظر قرآن، خود آخرت خیر مطلق است که عاقلان عالم آن را بر دنیا ترجیح می‌دهند و هرگز چیزی را فدای آخرت نمی‌کنند، بلکه دنیای خویش را برای آخرت فدا می‌کنند و با ایثار دنیا، آخرت را می‌طلبند.(اعلی، آیات 16 و 17)

مؤمنان همواره و در همه حال دنبال خیر مطلق هستند که در آخرت‌طلبی آنان به نمایش در می‌آید و بر همین اساس دنبال اوصاف خیر و نیک اخلاقی هستند، اما کافران به سبب عدم ایمان به آخرت، از هر چیزی که خیر مطلق است اجتناب می‌کنند؛ زیرا این افراد توبه نمی‌کنند و به سوی خدا باز نمی‌گردند، در حالی که توبه کاری خیر مطلق است و انسان را از عذاب ابدی و شرور آن در امان نگه می‌دارد.(توبه، آیه 3) خیر مقید یا نسبی بر خلاف خیر مطلق دارای درجات و مراتب بسیاری است؛ از این رو، خدا از این مراتب سخن به میان می‌آورد و مثلا مال و ثروت را که خیر مقید و نسبی است و حتی از آن به فتنه تعبیر می‌کند (تغابن، آیه 15) نسبت به آخرت خیر اندک و قلیل می‌شمارد؛ زیرا خیرات آخرتی بی‌حساب و ابدی و در تمامیت کمالی و بی‌هیچ نقصی است.(کهف، آیه 40؛ آل عمران، آیه 198)

بی‌گمان یکی از راه‌های شناخت خیر مطلق آن است که مصادیق خیر را با مراجعه به قرآن بشناسیم تا دانسته شود که کدام یک از آنها از مصادیق خیر مطلق یا خیر مقید است. بر این اساس‌، مصادیق خیر مطلق طیف وسیعی از صفات اخلاقی  و رفتارهای نیک است که برخی از آنها عبارتند از: پاداش‌های آخرتی(نحل، آیه 30؛ نمل، آیه 89)، مغفرت الهی(آل عمران، آیه 157)، امامان معصوم(هود، آیه 86؛ بحارالانوار، ج 69، ص 188، حدیث 9)، انس و اذن قبل از ورود به خانه دیگران(نور، آیه 27)، توحید و یکتاپرستی به جای شرک و تثلیث(نساء، آیه 171)، ایمان به جای کفر(آل عمران، آیه 110؛ نساء، آیه 170؛ انفال، آیه 19)، صلح به جای جنگ(همان)، صداقت به جای دروغ(حج، آیه 30)، صلاح و اصلاح به جای فساد و افساد(اعراف، آیه 85)، مراعات عدالت با ترازو و پیمانه به جای کم‌فروشی(همان؛ هود، آیات 84 و 85؛ اسراء، آیه 35)، برخورداری از حکمت الهی(بقره، آیه 269)، عمل به واجبات و ترک محرمات به‌ویژه گناهان کبیره(همان؛ تفسیر نورالثقلین، ج 1، ص 287، حدیث 1132)، احترام به سائل واقعی و برخورد صحیح با وی(بقره، آیه 263)، اجتناب از صدقات همراه با منت و اذیت(همان)، سخن و گفتار پسندیده و آمرزش خواهی به‌ویژه نسبت به نیازمندان و سائلان(همان)، احسان به مستضعفان(نساء، آیه 127)، رفتار نیک(همان)، احسان به زنان یتیم(همان)،عمل به احکام الهی (بقره، آیه 106)، قضاوت و حکومت الهی(اعراف، آیه 87)، تعظیم احکام و تکالیف الهی(حج، آیات 29 و 30)، ارزانی کالا(هود، آیه 84؛ تفسیر عیاشی، ج 2، ص 159، حدیث 61)، اسب(ص، آیه 32؛ مجمع‌البیان، ج 7 و 8، ص 740)، استماع سخن مردم از سوی پیامبر(ص) و حرف شنوی ایشان(توبه، آیه 61)، اسلام(قلم، آیه 12؛ مجمع‌البیان، ج 9 و 10، ص 501؛ آل عمران، آیات 104 و 110؛ انفال، آیه 70)، اصلاح امور ایتام(بقره، آیه 220)، اطاعت از خدا و پیامبر و اولی الامر (نساء، آیه 59)، گوش دادن به سخنان پیامبر(نساء، آیه 46)، اطعام به مساکین(بقره، آیه 184)، تمسک به ریسمان الهی و قرآن و پیامبر و اهل بیت (آل عمران، آیات 103 و 104)، اقامه نماز(بقره، آیه 110؛ مزمل، آیه 20)، اقرار به نبوت پیامبر(یونس، آیه 58؛ تفسیر عیاشی، ج 2، ص 134، حدیث 29)، تالیف قلوب مؤمنان از سوی خدا(آل عمران، آیات 103 و 104)، امت اسلام(آل عمران، آیه 110)، امر به معروف و نهی از منکر(همان)، حکومت و قدرت و ثروت الهی حاکمان(نمل، آیات 35 و 36؛ کهف، آیات 94 و 95)، امنیت و سلامت در آخرت(فصلت، آیه 40)، انفاق در راه خدا(تغابن، آیه 16؛ روم، آیه 38)، بوستان و باغات اخروی(قلم، آیات 17 و 20 و 32)، باقیات صالحات(کهف، آیه 46؛ مریم، آیه 76؛ کهف، آیه 46)، برادری ایمانی(آل عمران، آیات 103 و 104)ُ، بهشت و نعمت‌های ابدی آن(آل عمران، آیات 14 و 15 و 198؛ فرقان، آیه 10؛ نحل، آیه 30)، ثواب و پاداش‌های الهی(بقره، آیه 103؛ نحل، آیه 95)، پندپذیری و پذیرش موعظه(نساء، آیه 66) پیروی از امام علی(ع)(یونس، آیه 58؛ تفسیر عیاشی، ج 2، ص 124، حدیث 29)، امر به عدل(نحل، آیه 76)، تفقه در دین اسلام (بقره، آیه 269؛ تفسیر نورالثقلین،ج 1، ص 287، حدیث 1135)، تقوای الهی(بقره، آیه 197؛ توبه، آیه 109؛ عنکبوت، آیه 16)، تلاوت قرآن به میزان توانایی و میسور بودن(مزمل، آیه 20)، توبه از کفر و شرک و توطئه‌گری (توبه، آیه 3)، تهجد و شب زنده‌داری(مزمل، آیه 20)، جهاد با مال و جان در راه خدا(بقره، آیه 216؛ مزمل، آیه 20)، داشتن حرفه و شغل(نور، آیه 33؛ من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 132، حدیث 3491)، حکومت امام عادل(قدر، آیه 3؛ البرهان، ج 4، ص 487، حدیث 23)، خشیت و خوف علمی از خدا(بینه، آیات 7 و 8)، حکم و حکومت الهی(اعراف، آیه 87)، پرداخت خمس و زکات(روم، آیه 38؛ بقره، آیه 110؛ مزمل، آیه 20)، دین خدا (آل عمران، آیه 104)، مراجعه به پیامبر در نزاع و پذیرش داوری و حکومت وی (نساء، آیه 59)، رحمت الهی(آل عمران، آیه 157؛ زخرف، آیه 32)، فضل الهی(یونس، آیه 58)، رزق دائمی الهی(طه، آیه 131)، رضوان الهی(آل عمران، آیه 15)، رعایت احترام مقام پیامبر(حجرات، آیه 5)، روزه (بقره، آیه 184)، حورالعین(آل عمران، آیه 15؛ الرحمن، آیات 62 و 71)، انجام مناسک حج از جمله سعی صفا و مروه(بقره، آیه 158)، سلام کردن بر اهل خانه به هنگام ورود به آن(نور، آیه 27)، شب قدر(قدر، آیه 3)، قربانی در حج(حج، آیه 36)، شناخت اسلام(بقره، آیه 269؛ نورالثقلین، ج 1، ص 287، حدیث 1136)، سلامتی و بی‌نیازی در برابر بیماری و فقر(انبیاء، آیه 35؛ مجمع‌البیان، ج 7 و 8، ص 74)،  شهادت در راه خدا (آل‌عمران، آیه 157)، شیعه اهل بیت(بینه، آیه 7؛ نورالثقلین، ج 1، ص 281، حدیث 1130)، صبر و ترک تعجیل در انتقام و مقابله به مثل(نحل، آیات 125 و 126)، صبر و خویشتنداری در غریزه جنسی(نساء، آیه 35)، صبر در هنگامه ملاقات پیامبر(حجرات، آیه 5)، صداقت و راستی با خدا و خلق در مسیر دین و پذیرش جهاد(محمد، آیه 21)، صدقه به نیازمندان در هنگام نجوا با پیامبر(مجادله، آیه 12)، صدقه آشکار و نهان(بقره، آیه 271)، صلح و آشتی در خانواده(نساء، آیه 128)، عافیت در جان و مال و فرزند(حج، آیه 11؛ کافی، ج 2، ص 413، حدیث 1)، عبادت و بندگی خدا(اعراف، آیه 85؛ هود، آیه 84)، عدالت(نساء، آیه 127؛ نحل، آیه 76)، عطایای رضایت‌بخش خدا در آخرت(ضحی، آیات 4 و 5)، عفت و پاکدامنی(نور، آیه 60)، عفو در برابر بدی دیگران(نحل، آیه 126؛ تحف‌العقول، ص 271)، غنمیت در جهاد(احزاب، آیه 19)، پرداخت فدیه به جای روزه(بقره، آیه 184)، فرزند صالح و با محبت نسبت به والدین(کهف، آیات 80 و 81)، قرآن(نحل، آیه 30)، قرض دادن در راه خدا(مزمل، آیه 20)، گفتار پسندیده (بقره، آیه 163)، منافع حلال(هود، آیات 84 و 86)، نبوت و رسالت(زخرف، آیه 32)، نماز جمعه(جمعه، آیات 9 و 11)،  وحی الهی(بقره، آیه 105)، ولایت الهی(کهف، آیه 24) و مانند آنها که از مهم‌ترین مصادیق خیر است.

قرآن تاکید می‌کند که مؤمنان در کارهای خیر شتاب می‌کنند و در انجام آن از همدیگر سبقت نیز می‌گیرند.(آل‌عمران، آیات 114 و 115؛ مؤمنون، آیات 55 و 56؛ فاطر، آیه 32؛ بقره، آیه 148) از نظر قرآن، ملاک برتری امت‌ها همین سبقت در کارهای خیر و شتاب در آن است.(بقره، آیات 145 و 148) عواملی چون اجتناب از شرک(مؤمنون، آیات 59 و 61)، ایمان به آیات خدا(همان)، توجه به قدرت خدا(بقره، آیه 148)، توجه به معاد(مائده، آیه 48)، خشوع در برابر خدا(انبیاء، آیه 90)، خوف و خشیت از خدا همراه با رغبت و رجا به او (مؤمنون، آیات 57 و 61؛ انبیاء، آیه 90)، خوف از معاد(مؤمنون، آیات 60 و 61) و مانند آنها مهم‌ترین عوامل در سبقت‌جویی و سرعت در کارهای خیر است.