ملکات و نیت، شاکله اصلی اعمال
بسم الله الرحمن الرحیم
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، نیت روح عمل است؛ بنابراین بی نیت، عمل همانند بدن و جسد بی روح خواهد بود و هیچ ارزشی نخواهد داشت. البته نیت خود برخاسته از ملکات نفسانی انسان است؛ بنابراین، نیت خوب و بد افراد که انگیزه های شخص در عمل را نشان می دهد، خود برخاسته از ملکات نفسانی خوب و بد یا همان فضایل و رذایل اخلاقی است. این بدان معناست که اگر نیت، شاکله عمل را نشان می دهد؛ ولی این ملکات هستند که شاکله نیت هستند؛ زیرا این ملکات خوب و بد انسان است که نیت را می سازد و سپس نیت عمل را تولید می کند.
بر اساس آموزه قرآنی، ارزش عمل بر اساس شاکله ها است؛ زیرا عمل خوب از شاکله خوب نیت و ملکات صادر می شود؛ چنان که عمل بد و زشت از شاکله بد نیت و ملکات صادر می گردد. بنابراین، لازم است تا برای فهم دقیق حقیقت عمل و آثار آن به شاکله آن مراجعه کرد و فهم دقیق و شناخت عمیق از شاکله در مرتبت نیت و مرتبت ملکات به دست آورد.
حقیقت اعمال حسن و نیک
یکی از مهم ترین آموزه های وحیانی قرآن، پذیرش عمل نیک در سایه ایمان است که خالصانه انجام می شود؛ زیرا ممکن است که انسانی عمل صالح انجام دهد، ولی دارای روح ایمان و اخلاص برای خدا نباشد؛ در حالی که ارزش عمل تنها به صالح بودن آن نیست؛ زیرا کسی ممکن است انفاق و کمک مالی به دیگری داشته باشد، اما این کمک مالی بر اساس ریاورزی یا منت گذاری یا مانند آنها باشد که هیچ ارزش حقیقی ندارد. پس از نظر قرآن، این نیت عمل صالح برای تقرب به خدا است که به عمل صالح ارزش حقیقی می بخشد؛ زیرا کسی که برای خدا کاری را انجام می دهد تا به خدا تقرب جوید، هرگز ریاورزی نمی کند یا منتی نمی گذارد یا پس از مدتی اذیت و آزاری نمی رساند، بلکه اصلا به روی خویش نمی آورد که کاری نیک و صالح انجام داده و انفاقی کرده است؛ از این روست که بسیاری از اهل ایمان نهان انفاق می کنند و تنها به قصد تقرب و وجه الله عمل صالح را انجام می دهند.
خدا در قرآن بر این نکته تاکید دارد که عمل صالح زمانی ارزشی می شود که از سوی مومنان صادر شده باشد. پس اگر کسی ایمان داشته باشد و به عنوان محسن احسانی کند، از پاداش های الهی به ویژه امنیت و رهایی از حزن و خوف دست می یابد.(بقره، آیه 112)
اصولا از نظر قرآن، خدا نعمت هایی بسیاری به انسان می دهد تا معلوم شود تا انسان با این نعمت ها چه کاری را انجام می دهند. آیا نعمت ها در راه حق به کار می گیرند که حقیقت شکر است؟ یا آن که با استفاده نادرست از نعمت، کفران نعمت کرده و کفر خویش را با کفران به نمایش می گذارند؟ خدا به صراحت در این باره می فرماید که اصولا خلق مرگ و زندگی برای روشن شدن حقیقتی است: لیبلوکم ایکم احسن عملا؛ تا بیازماید کدام یک از شما نیکوتر عمل می کند.(هود، آیه 7)
بنابراین، از نظر قرآن، هدف از زندگی اصولا چیزی جز دانستن این حقیقت نیست که چه کسی با داشته های الهی خویش چه می کند؟ اگر این عمل دارای دو شاخصه اصلی ایمان و عمل نیک باشد، آن گاه است که شخص در مسیری گام برداشته که برای آن خلق شده است و اگر چنین نکند در حقیقت از مسیر اصلی که همان دین فطری و صراط مستقیم هدایت الهی است خارج شده است.
امام صادق(ع) در تفسیر تبیینی خویش از حقیقت آیه 7 سوره هود می فرماید: لیس یعنی اکثرکم عملا و لکن اصوبکم عملا؛ و انما الاصابه، خشیه الله و النیه الصادقه و الخشیه؛ منظور خدا این نیست که عمل شخص بیش تر باشد؛ بلکه مراد آن است که درست و راست عمل کند و به حقیقت برسد؛ و اصابت و رسیدن به حقیقت جز با خشیت الهی و نیت صادقه و خشیت تحقق نمی یابد.(کافی، ج 2، کتاب الایمان و الکفر، باب الاخلاص، حدیث 4)
در حقیقت آن چه خدا می خواهد این انسان با نیت صادق خویش همراه با خشیت از خدا و ترس از عقوبت، کاری را انجام دهد که خدا می خواهد و شکر عملی را به جا آورد.
آن گاه امام صادق(ع) به این نکته توجه می دهد که نگه داشت خالصانه عمل سخت تر از خود عمل است. سپس توضیح می دهد که عمل خالص آن است که شخص دنبال حمد و ستایش از کسی جز خدا نباشد.
پس آن چه به عمل روح می بخشد و آن را به جایگاه خلوص می رسند همان نیت صادقه همراه با خشیت الهی است. بنابراین، هر کسی می بایست در تلاش این باشد که عمل صالح و نیک خویش را برای خدا انجام دهد و از مقام عظمت الهی بهراسد و کاری نکند که غضب الهی را به سوی خویش بکشاند. بنابراین، انسان هر کاری را در شرایط خوف و رجا و طمع و خوف انجام می دهد تا هم به اکرام الهی توجه داشته باشد و هم از جلال الهی بپرهیزد.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، این ایمان و نیت خالص است که عمل صالح را معنای ارزشی می بخشد و ارزشی را می دهد که او را در امنیت در دنیا و آخرت قرار داده و از آثار عمل بهره مند می سازد. بنابراین، انسان می بایست همان خلوص را در خویش ایجاد کند که با نیت صادقه و خشیت الهی ایجاد می شود.
پس از نظر قرآن، عمل صالح و نیک و احسن همان اعمالی است که مومنان محسن انجام می دهند و تنها در نیت خویش خدا را مد نظر قرار می دهند و از او خشیت دارند.
برتری نیت الهی نسبت به عمل
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، آن چه به عمل معنا و مفهوم می بخشد همان روح عمل یعنی نیت است؛ پس حتی اگر عملی خوب باشد، ولی با نیت خوب انجام نگرفته باشد، هیچ ارزشی ندارد، بلکه حتی گاه می شود و شخصی با نیت نیک و خیر عملی را انجام می دهد، ولی بد در می آید، ولی این عمل بد به سبب نیت نیک و خیر هرگز موجب نمی شود تا فاعل مورد شماتت و سرزنش قرار گیرد، چنان که عمل حضرت نوح(ع) غیر صالح در آمد، در حالی نیت حضرت (ع) نیت خیر و صالح بود؛ بنابراین خدا می فرماید که عمل غیر صالح بوده، نه آن که عامل غیر صالح بوده است(هود، آیه 46)؛ زیرا عامل خود حضرت بوده که هیچ شکی نیست که ایشان از صالحین هستند؛ چرا که پیامبران از صالحین هستند.
همین عمل غیر صالح به تعبیر قرآن عمل شیطانی از سوی حضرت موسی(ع) تحقق یافت؛ زیرا حضرت موسی(ع) برای حمایت از شیعه خویش و جلوگیری از ظلم اقدام می کند، ولی مشت سنگین او کشنده بود و قبطی می میرد و سبطی می رهد.(قصص، آیه 15) پس با آن که نیت و انگیزه موسی (ع) که از پیامبران صالح الهی است، خیر و نیک بوده، ولی عمل شیطانی در آمد و چیزی اتفاق افتاد که ایشان نمی خواست آن اتفاق بیافتد.
در حقیقت آن چه اصالت دارد، نیت است که بیانگر انگیزه عمل است؛ زیرا بسیاری هستند که به ظاهر عمل صالح انجام می دهند، در حالی نیت های بد و زشتی، انگیزه این عمل آنان است؛ این در حالی است که برخی عملی را انجام می دهند به ظاهر بد است، ولی این خروجی ناقص یا معیوب در عمل، نه به سبب انگیزه بلکه به سبب شرایط یا امور دیگر است، چنان که در داستان حضرت نوح(ع) این مساله به خوبی تبیین شده است.
بر همین اساس است که در روایات آمده که «نیه المومن خیر من عمله؛ نیت مومن بهتر و برتر از عمل اوست.»(کافی، ج 2، کتاب الایمان و الکفر، باب النیه، حدیث 2) بدین معنا که ممکن است عمل آن چنان که انسان نیت کرده صادر نشود؛ زیرا هماره نیت مومن عالی ترین سطح خلوص را با خود دارد، ولی ممکن است عمل چنان که مومن نیت کرده است، تحقق نیابد.
به سخن دیگر، صورت ملکوتی و باطنی عمل هماره برتر و بهتر از صورت مادی و ملکی است که هماره با عیب و نقص همراه است.
نیت شاکله عمل
امام صادق(ع) به صراحت می فرماید: النیه افضل من العمل و الا و ان النیه هی العمل؛ ثم تلا قوله عز و جل «قل کل یعمل علی شاکلته؛ یعنی علی نیته؛ نیت برتر از عمل است؛ و آگاه باشید که نیت همان اصل عمل است. پس از آن حضرت سخن خدا عز وجل را تلاوت کرد که فرموده است: بگو هر کسی بر شاکله خویش عمل می کند؛ یعنی بر نیت خویش.(کافی، ج 2، کتاب الایمان و الکفر، باب الاخلاص، حدیث 4)
پس از نظر تفسیر تبیینی امام صادق(ع) شاکله و روح عمل همان نیت است که انگیزه عمل را تشکیل می دهد. در حقیقت امام صادق(ع) به این نکته توجه می دهد که خدا می فرماید که اصول اعمال هر کسی از شاکله او نشئت می گیرد و خاستگاه هر عملی انگیزه و نیت او است که خدا از آن به شاکله تعبیر کرده است؛ از همین روست که ایشان شاکله را به معنای نیت گرفته و تفسیر و تبیین کرده است.
ملکات شاکله نیت
هر چند که امام صادق(ع) «شاکله» را به معنای نیت معنا کرده است، اما این تمام معنای این اصطلاح قرآنی نیست، بلکه نیت تنها بخشی از حقیقت شاکله است؛ زیرا شاکله همان حقیقت هر کسی است که به اصطلاح امروزی شخصیت شخص را تشکیل می دهد. شکی نیست که شخصیت هر شخصی ریشه در اندیشه ها، افکار، عقاید، بینش ها، نگرش ها، ملکات و مقومات هر شخصی دارد؛ زیرا حقیقت انسان دارای ابعادی است که مجموعه آنها شاکله و حقیقت شخصیتی شخص را تشکیل می دهد.
انسانی که خدا همه حقیقت او را تشکیل داده و «متاله» و خدایی شده، همه فکر و ذکر او در قول و فعل چیزی جز خدا نیست؛ از این روست که چنین مومنی از خدا به عنوان حقیقت عالی متعالی خشیت دارد و در برابر جلال و اکرام الهی خوف و طمع دارد. این گونه است که همه اعمالش «لوجه الله» خواهد بود؛ چنان که اهل بیت عصمت و طهارت(ع) در همه اعمالشان این گونه هستند و این گونه رفتار آنان، اختصاص به روزه داری و بخشش طعام و خوراکی خویش به فقیر و مسکین و اسیر ندارد، بلکه در همه اعمالشان «لوجه الله» عمل می کردند؛ زیرا در برابر عظمت الهی و عزت او خاضع و خاشع بودند و جزو عبادالله.(انسان، آیات 8 تا 12)
بر اساس آموزه های قرآنی، انسان در طول عمر خویش و در یک فرآیند «صیرورت» و شدن های متوالی ملکات از خوب و بد را کسب می کند که فضایل و رذایل اخلاقی و شخصیتی شخص می شود. از نظر قرآن، مومنان چنان غرق در خدا می شوند که به عنوان «شهداء الله» از یک سو و «قوامین بالقسط» از سوی دیگر عمل می کنند؛ یعنی حقیقت شخصیت وجودی آنان گواهان الهی در میان مردم است تا جایی که شاکله وجودی و شخصیتی قوام یافتن به قسط و عدالت قسطی است تا هر کسی به دور از ظلم و ستم، سهم و قسط خویش را از مواهب الهی به دست آورد.(مائده، آیه 8؛ نساء، آیه 135)
از نظر قرآن، شاکله شخصیتی مومنان با صفاتی چون عدالت، عدالت قسطی، شکر، تسلیم در برابر خدا، علم، صداقت، امانت، وفا و مانند آنها آمیخته است. از این روست که مومنان را با این صفات متعالی و فضایل اخلاقی می شناسند و معرفی می کنند. در حالی که شاکله شخصتی کافر را صفاتی چون ظلم، کذب، کفران، کفر، ظن و شک، خیانت، عهد شکنی و مانند آنها تشکیل می دهد. بنابراین، کافران را با چنین ملکاتی معرفی می کند.
بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، انگیزه های افراد از شاکله شخصیتی آنان صادر می شود که همان ملکات و مقومات ذاتی اوست؛ پس اگر مومن باشد، چنین شخصی با چنین شاکله شخصیتی کاری جز کارهای نیک و صالح انجام نمی دهد؛ زیرا مثلا مقوم ذاتی او عدالت قسطی است و در هر شرایطی عدالت قسطی را اقامه می کند حتی اگر علیه خودش یا خویشان باشد.(همان)
در برابر چون شاکله شخصیتی کافر را ملکات و مقوماتی تشکیل می دهد که چیزی جز رذالت نیست، اعمال آنان نیز چیزی جز زشتی و رذالت ها نیست. پس این که خدا می فرماید: کل یعمل شاکلته، هر کسی بر اساس شاکلته شخصیتی خویش عمل می کند(اسراء، آیه 84) مراد آن است که اعمال هر کسی تابع شاکله شخصیتی اوست. پس از «کوزه همان برون تراود که در اوست.»
بر این اساس می بایست گفت که نیت خیر مومنان از شاکله شخصیتی آنان که ملکاتی از فضایل اخلاقی است، صادر می شود، در حالی که از کافران جز رذایل اخلاقی صادر نمی شود؛ زیرا ملکات آنان همان رذایل اخلاقی است. پس از نظر قرآن، عمل تابع نیات است که خود نیات تابع شاکله شخصیتی افراد است که همان ملکات آنان است.
خدا به صراحت به این حقیقت به عناوین دیگری بیان کرده است؛ زیرا گاه می فرماید: انما یتقبل الله من المتقین؛ خدا جز از متقین قبول نمی کند.(مائده، آیه 27) پس از نظر قرآن، قبولی اعمال از «متقین» است؛ یعنی کسانی که تقوای الهی شاکله شخصیتی آنان شده و تقوای الهی ملکه و مقوم ذات آنان شده باشد.
در جایی دیگر نیز می فرماید: الا من اتی الله بقلب سلیم؛ مگر آن کسی که عملش با قلب سلیم آورده باشد.(شعراء، آیه 89) از این عبارت دانسته می شود که انسانی که قلب سلیم داشته باشد، عملش را به نزد خدا می آورد که مقبول است. در جایی دیگر نیز می گوید: من اسلم وجهه لله و هو محسن … هر کسی وجه خویش را برای خدا تسلیم کند در حالی محسن است ….(بقره، آیه 112) این بدان معناست که این شاکله شخصیتی و مقومات و ملکات است که ارزش دارد؛ یعنی کسی که «محسن» است و احسان جزو ملکات و مقومات او شده باشد.
به هر حال، آن چه که نیات شخص را خیر می کند، ملکات و مقوماتی است که از فضایل اخلاقی و الهی خارج می شود؛ و آن چه که نیاز شخص را شرّ می سازد، ملکات و مقوماتی است که از رذایل اخلاقی و شیطانی خارج می شود. پس باید گفت که ملکات شاکله اولی نفس انسان است؛ چنان که نیات شاکله ثانوی نفس انسان است. به سخن دیگر، اعمال به طور مستقیم از نیت نشئت می گیرد؛ ولی به طور غیر مستقیم از ملکات نشئت می گیرد؛ زیرا شاکله خاستگاه نیات و نیات خاستگاه اعمال است. از شاکله شخصیت های بد، نیات بد و اعمال بد خارج می شود؛ چنان از شاکله شخصیت های خوب، نیات خوب و اعمال خوب خارج می شود؛ پس وقتی گفته می شود که اعمال از شاکله صادر می شود، این بدان معناست که اعمال از نیات و ملکات صادر می شود. بنابراین، اعمال تابع نیات و نیات تابع ملکات است.
