عوامل و آثار مجادله غیر علمی

بسم الله الرحمن الرحیم

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، اثبات و نفی هر چیزی می بایست بر اساس «علم» باشد؛ بنابراین، کسی که به اثبات یا نفی چیزی بدون علم و بر اساس گمان و ظن و مانند آنها می پردازد، نه تنها انسان عاقلی نیست، بلکه سخنش مقبول نخواهد بود و حتی می بایست پاسخگوی اثبات و انکارش باشد؛ زیرا در امری وارد شده که عذر و بهانه اش معقول و مقبول نخواهد بود و آثاری در زندگی فردی  و اجتماعی خود و دیگران دارد که می تواند موجب سعادت و شقاوت باشد.

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، توجه و التفات انسان نسبت به آثار و پیامدهای زیانبار مجادلات غیر علمی می تواند او را از ورود به این ساحت بازدارد و در مجادلات غیر علمی وارد نشود و تا علمی نسبت به امری نداشته باشد، از اثبات و نفی باز ایستد.

علم، معیار و مبانی کنش و واکنش مومن

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان مومن در ساحت اندیشه و تفکر، انسانی «عاقل» و «رشید» است و از «جهل» و «سفاهت» به دور است؛ چنان که در ساحت انگیزه و عمل و اراده، انسانی عادل، صادق، شاکر، امین، مقسط، زنده دل، بصیر، عالم، و مانند آنها است و از اضداد این امور پاک و منزه است؛ زیرا انسان مومن، کسی است که بر فطرت الهی خویش باقی است و فطرت خویش را با تقوای فطری الهی صیانت کرده و او را در مسیری قرار داده که حق و باطل و مصادیق آنها را بشناسد و به حق و مصادیقش گرایش و از باطل و مصادیقش گریزش داشته باشد.

بنابراین از نظر قرآن، انسان بر اساس فطرت الهی، انسانی دارای تعقل و تفقه و ژرف اندیشی است و گرایش های او نیز بر اساس همین اندیشه سامان می یابد. از همین روست که گرایش به خدا دارد و عدل می ورزد و صداقت دارد و خیانت نمی کند و تقوای فطری را این گونه به نمایش می گذارد و راه سعادت در دنیا و آخرت را در پیش می گیرد.(طه، آیه 50؛ شمس، آیات 7 تا 10)

پس از نظر قرآن، همین عقلانیت فطری است که انسان را به سوی ایمان و اسلام و پذیرش وحی پیامبران می کشاند؛ زیرا چنین شخصی از سفاهت و سبک مغزی و جهل و بی خردی به دور است؛ زیرا کسی که این گونه نیست، فطرت خویش را دفن و دسیسه کرده و تغییر داده و گرفتار ختم و طبع کرده تا جایی که دیگر تعقل و تفقه ندارد تا گرایش هایی او نیز مبتنی بر اصول اخلاق فطری باشد.(همان؛ بقره، آیات 7 تا 18؛ اعراف، آیه 179)

به سخن دیگر، کسی از وحی اسلامی گریزش دارد و به دین اسلام نمی گرود که گرفتار سفاهت است(بقره، آیه 130)، اما کسی که بر فطرت و عقلانیت آن عمل و رفتار می کند، گرایش به اسلام دارد؛ زیرا عقل فطری انسان را به سوی حقایق و مصادیق آن سوق می دهد که خدا و آخرت و عدالت و صداقت و ایمان و اسلام جزو آنها است. از همین روست که خدا انسان مومن را انسانی «رشید» می دانند و مسلمانان و مومنان را «راشدون» معرفی می کند.(حجرات، آیه 7)

از نظر قرآن، همین عقلانیت فطری و رشد در سایه تقوای فطری موجب می شود تا انسان مومن، افزون بر آن که انسانی عاقل باشد، انسانی عالم باشد؛ زیرا انسان عاقل هرگز بی علم در چیزی وارد نمی شود و به قضاوت اثباتی یا نفی نمی پردازد، بلکه قضاوت اثباتی و نفی او بر اساس علم است؛ زیرا اصولا عقل فطری اجازه نمی دهد تا انسان در امری قضاوتی بدون تعقل و تفقه داشته باشد. تعقل با تفکر ارتباط دارد و انسان را متفکر بی علم در کاری وارد نمی شود؛ چنان که انسان متفقه کسی است که به ژرفای امور پی می برد و به ظاهر قضاوت نمی کند؛ بنابراین با کارشناسی و خبرویت و ژرف اندیشی به نفی یا اثبات می پردازد.

باید توجه داشت که انسان مومن به حکم الهی در قرآن نیز در امری که علم ندارد وارد نمی شود و توقف می کند.(اسراء، آیه 36) بنابراین، هماره عالمانه عمل می کند و بر اساس شک و ظن رفتاری را در پیش نمی گیرد؛ زیرا از نظر قرآن، ظن و گمان و تخرض غیر معتبر، حجت نیست و نمی توان بر اساس کنش و واکنشی نشان داد؛ بلکه عمل می بایست مبتنی بر علم باشد.(جاثیه، آیه 23)

آثار زیانبار مجادلات غیر علمی

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان مومن انسان عاقل و عالم است و در کاری که علم ندارد وارد نمی شود و کنش و واکنش در اثبات یا نفی انجام نمی دهد؛ زیرا می داند که هر گونه رفتاری غیر علمی جز از سفاهت و جهالت عقلی نیست. پس شخصی که به جای علم، تابع ظن یا هواهای نفسانی، یا سنت ها و رسوم نیاکان و مانند آنها است، انسانی سفیه و جاهل عقلی است.

بنابراین، از نظر قرآن، مومنان در هیچ امری بدون علم وارد نمی شوند و مجادلات آنان نمی تواند غیر علمی باشد؛ زیرا عقل اجازه نمی دهد تا بدون علم در امری وارد شوند و مجادله کنند؛ اما غیر مومنان ممکن است دنبال جدل غیر علمی باشند.

خدا با اشاره به آثار زیانبار مجادلات غیر علمی مومنان را تشویق و ترغیب می کند تا از مجادلات غیر علمی پرهیز کنند و هر کاری را بر اساس علم و دانش انجام دهند.

از نظر قرآن، برخی از مهم ترین آثاری که مجادلات غیر علمی به دنبال دارد، عبارتند از:

1. عذاب های دنیوی و اخروی: از نظر قرآن کسی که به مجادله غیر علمی می پردازد، از حق و حقیقت دور می شود و به جای مصادیق حق گرفتار مصادیق باطل از جمله کفر و کذب و ظلم و خیانت و آنها می شود. از جمله آثار مجادله را می بایست این دانست که به قرآن و امثله آن که بر اساس حق و حقیقت است، گرایش نمی یابد و به حق ایمان نمی آورد. این گونه است که گرفتار کفر و فسق و عصیان می شود. شکی نیست که چنین اموری عذاب الهی را در دنیا و آخرت به دنبال خواهد داشت.(کهف، آیات 54 و 55) از نظر قرآن، کافران، چون اهل جدال و مجادله هستند، علوم وحیانی پیامبران را امور ظنی یا کم تر از آن می دانند، و برای همین از پیامبران می خواهند تا اگر می توانند اثباتی برای سخنان خویش بیاورند، آن را با وعده عذابی که داده همراه سازند تا نشان دهند که سخنان آنان جدلی نیست و آنان در سخن خویش صادق و راستگو هستند در حالی که چنین درخواستی جز درخواست عذاب دنیوی و اخروی نیست.(هود، آیه 32؛ غافر، آیه 5)
2. مجادله با خویشتن: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، یکی از آثار مجادلات غیر علمی انسان در دنیا، مجادلاتی علمی است که در آخرت گرفتار آن می شوند؛ زیرا وقتی انسان در دنیا کارهایی را بر اساس مجادلات غیر علمی انجام می دهد، روز قیامت حقیقت بر او آشکار می شود. آن گاه است که نفس عالم به مجادله با نفس جاهل خویش می رود و با خود جدال می کند.(نحل، آیه 111)
3. عدم اعتنا از سوی مومنان: از نظر قرآن، مومنان می بایست با دیگران به مجادلات علمی بپردازند و به نیکوترین شیوه و روش با آنان مجادله کنند؛ اما اگر کسی به مجادلات غیر علمی می پردازد و از دایره عدالت به دایره ظلم می غلتد، می بایست او را به حال خویش رها کرد و اعتنایی به او نکرد و به مجادله به او نپرداخت. آخرین کلمه ای که می توان به این افراد گفت این است که «لکم دینکم و لی دینی» ؛ یعنی شما به دین خودتان باشید ما هم به دین خودمان.(عنکبوت، آیه 46) از همین روست که خدا به مومنان فرمان می دهد تا نسبت به کافران و مشرکانی که غیر خدا را به عنوان خدا می پرستند و هیچ دلیل علمی و سلطانی برای عقاید خویش ندارند، با بی اعتنایی گذر کنند و آنان را به حال خودشان رها کنند تا خود آنان را مجازات کند.(اعراف، آیه 71؛ حج، آیه 68)
4. حق ستیزی: از نظر قرآن، مجادلات غیر علمی موجب می شو تا انسان گرفتار کفر شود و به حق ستیزی در همه مصادیق آن بپردازد که شامل ستیز با خدا، قیامت، فرشتگان، پیامبران، صداقت، عدالت و مانند آنها است.(کهف، آیه 56)
5. ظلم گرایی: از نظر قرآن، مجادلات غیر علمی انسان را به ظلم گرایی سوق می دهد که مهم ترین جلوه آن را می بایست در ستیز با خدا و آیات قرآنی جست و جو کرد.(کهف، آیات 56 و 57)
6. تمسخر اهل حق: مجادله گران غیر علمی و باطل، در برابر حق نه تنها موضع نادرست می گیرند بلکه به تمسخر اهل حق می پردازند و آیات قرآنی را به تسمخر می گیرند.(همان)
7. ولایت شیطان: از نظر قرآن، مجادلات غیر علمی به ویژه درباره خدا موجب می شود تا شخص تابع شیطان شده و در نهایت از ولایت الهی خارج و داخل در ولایت شیطان شود و در نهایت از جاده هدایت فطری و تشریعی به ضلالت و عذاب دوزخ کشیده شود.(حج، آیات 3 و 4)
8. خواری در دنیا: از نظر قرآن، مجادلات غیر علمی و فاقد هدایت و مبانی علمی از کتاب و سنت روشن الهی موجب می شود تا شخص گرفتار ضلالت در دنیا و خواری شده و در قیامت نیز به عذاب الهی گرفتار آید.(حج، آیات 8 و 9)
9. تقلید کورکورانه: از نظر قرآن، مجادلات غیر علمی و فاقد هدایت و مبانی علمی از کتاب و سنت روشن الهی موجب می شود تا شخص به جای پیروی از وحی قرآنی دنبال تقلید کورکورانه از نیاکان باشد و شیطان را قرین خویش سازد که او را به دوزخ می کشاند.(لقمان، آیات 20 و 21)
10. ثروت و قدرت هلاکت کننده: از نظر قرآن، مجادلات غیر علمی شخص را از حق و مصادیق آن از جمله خدا و قیامت و قرآن دور می سازد و به سوی شیطان و ضلالت سوق می دهد. چنین افرادی را خدا به حال خودشان رها می کند و دنیای آنان را آباد می سازد به طوری که تقلبات آن در امور قدرت و ثروت چشم گیر است؛ اما خدا ناگهان آنان را در همین دنیا به عذاب هلاکت بار می گیرد و نیست و نابود می سازد.(غافر، آیات 4 و 5؛ رعد، آیه 13)
11. عدم رهایی: از نظر قرآن کسی که مجادلات غیر علمی به ویژه در آیات قرآنی دارد، هیچ راه گریزی از عذاب الهی نخواهد یافت.(شوری، آیه 35)
12. اسطوره خوانی حق :از نظر قرآن کسی که گرفتار مجادلات غیر علمی است، آموزه های وحیانی قرآنی را اسطوره و افسانه می خواند و آن را نمی پذیرد.(انعام، آیه 25)
13. احساس مرگ: از نظر قرآن مجادله گری غیر علمی از سوی کسانی حق را می شناسند ولی نمی خواهند بپذیرند موجب می شود که شخص احساس کند که به سوی مرگ سوق داده می شود و مرگ را در برابر خویش می بیند. این حالتی است که آنان احساس می کنند و در تنگنایی بس عظیم از این جنس قرار می گیرند. بنابراین، هرگز احساس خوشایندی ندارند.(انفال، آیه 6)

عوامل تاثیرگذار در جدال غیر علمی

از نظر قرآن عوامل موجب می شود تا شخص در مجادلات غیر علمی وارد شود که شامل:

1. خیانت: از نظر قرآن، یکی از عوامل مجادلات غیر علمی، خیانتی است که انسان به نفس خویش می کند؛ زیرا همان طوری که انسان نسبت به دیگران خیانت می کند، نسبت به خویش نیز خیانت می کند؛ زیرا فطرت الهی و عقلانیت فطری امانتی الهی است که در اختیار شخص است و کسی که به خودش خیانت می کند و آن را نگه نمی دارد و آن را دفن و دسیسه می کند، در حقیقت خیانتکاری است که امانت را مراعات نکرده است. چنین شخصی گرفتار عدم تعقل و تفقه می شود و به سبب فقدان تعقل و تفکر و تفقه، عالم نیست و رفتارها و گفتارهایش غیر علمی است و مجادلات او نیز غیر علمی می شود.(نساء، آیات 107 تا 109)
2. گناه: از نظر قرآن، کسی می تواند علم به دست آورد که دارای تعقل و تفقه باشد؛ یعنی از سلامت عقلی فطرت برخوردار باشد؛ اما کسی که گناه و فجور می کند، فطرت خویش را دفن و دسیسه کرده و آن را مطبوع ومختوم می کند. بنابراین ، چنین شخصی نمی تواند تعقل و تفقه داشته باشد و به علم دست یابد. چنین شخصی در امور به مجادله غیر علمی می پردازد.(شمس، آیات 7 تا 10؛ بقره، آیات 7 تا 18؛ اعراف، آیه 179؛ نساء، آیه 107) از نظر قرآن، گناه فطرت انسانی را تغییر می دهد و نفس را دفن و دسیسه کرده و قلوب را در کنون می برد و قدرت تعقل و تفقه را از شخص سلب می کند و همین امر موجب می شود تا ناتوان از تعقل و تفقه شوند و به علم دسترسی نداشته باشند. بنابراین به مجادله می پردازند و حقایق را اسطوره و افسانه می خوانند بی آن که دلیلی برای این ادعای خویش داشته باشند.(انعام، آیه 25)
3. تاثیر شیطان و ولایتش: از نظر قرآن، یکی از مهم ترین عواملی که موجب می شود تا شخصی به مجادله باطل و غیر علمی رو آورد، تاثیرات شیطان و وحی و ولایت اوست.(حج، آیات 3 و 4؛ انعام، آیه 121) خدا به صراحت می فرماید که شیاطین به اولیای خویش وحی می کنند تا چگونه به مجادله با اهل حق بپردازند و این گونه حق را زیر پا گذارند و دنبال باطل بروند.(انعام، آیه 121)
4. هواهای نفسانی: هواهای نفسانی انسان را به سوی مجادلات غیر علمی می کشاند. از این روست که شخص متکبر و جبار تحت تاثیر کبر و قدرت و ثروت و غضب و شهوت و مانند آنها به مجادلات غیر علمی می پردازد؛ زیرا قلوب آنان گرفتار تغییرشده و مطبوع گشته است و نمی تواند تفقه و تعقل داشته و عالم و متفکر باشد.(غافر، آیات 35 و 56)
5. کفر: از نظر قرآن، کفر و تکذیب خدا و پیامبران عامل مهم در مجادله گری غیر علمی افراد است؛ زیرا کفر در کسی به معنای ناتوانی در ادارک به سبب گناه و فجور و گرفتار شدن در اغلال شیطان است.(کهف، آیات 56؛ غافر، آیات 69 تا 71)
6. مثال گرایی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، خدا برای آن که حقایق عرشی را به فرش بکشاند و در سطح فهم توده مردم تنزل بخشد، از مثال های گوناگون بهره می برد. اما کسی که نخواهد حقیقت را بپذیرد، در مثال مناقشه می کند تا این گونه از پذیرش حق سرباز زند. به سخن دیگر، برخی به سبب این که دو امری را مثل هم می یابند، در همه ابعاد آن را تعمیم می دهند، در حالی که این تعمیم نادرست است. بر این اساس کافران اهل جدل می شوند و امری را که علم ندارند، بدان آن تمسک می جویند و به مجادله می پردازند و در مثال مناقشه بی جا می کنند و به جنبه تمثیلی آن توجه نمی کنند. این گونه است که وقتی گفته می شود که رستاخیز انسان در آخرت شبیه رستاخیز گیاهان هنگام بهار و بارندگی است، در مثال مناقشه می کنند و به مجادله در آن می پردازند و این گونه از ایمان به آخرت سرباز می زنند و به خدا و قرآن و آخرت ایمان نمی آورند و استغفار و توبه نمی کنند.(کهف، آیات 54 و 55؛ زخرف، آیات 57 تا 59)
7. دلسوزی بسیار: از عواملی که می تواند انسان را به مجادله غیر علمی بکشاند، دلسوزی شدید نسبت به افراد است. از نظر قرآن، حضرت ابراهیم (ع) به سبب حلیم و اواه و منیب بودن در حق قوم لوط مجادله می کرد و خدا او را از این امر نهی کرد.(هود، آیات 74 تا 76)