از جهاد كبير فرهنگي تا جهاد اكبر خودسازي

بررسي اهميت جهاد علمي و فرهنگي به عنوان محور اصلي رسالت پيامبران

جهادكبير، جهاد فرهنگي است. خداوند در آياتي از قرآن، مأموريت و رسالت پيامبران از جمله پيامبر گرامي اسلام(ص) را جهاد كبير دانسته است كه جهادي بزرگ در راستاي تحقق اهداف آفرينش انسان است.

جهاد فرهنگي، تلاشي انساني براي انسان است؛ زيرا ارائه بينش و نگرش راستين به بشر جهت حركت در بهترين هاست. انسان با فرهنگ انساني مي تواند سعادت و خوشبختي را تجربه كند. همه انواع و اقسام جهادهاي ديگر از مالي و جاني، مقدمه اي براي ايجاد بستر مناسب جهت جهاد فرهنگي است؛ زيرا اين امكان را به همگان مي دهد تا انساني بودن را بشناسد و آن را تجربه كنند.

نويسنده در اين مطلب با مراجعه به آموزه هاي قرآني در صدد تبيين اين رسالت و مأموريت پيامبران از جمله حضرت محمد(ص) برآمده است.

جهادهاي اصغر و صغير سخت افزاري

هرچند كه خداوند براي پيامبر(ص) مأموريت هاي چندي را در آيات قرآني بيان كرده، ولي شكي نيست كه از نظر اهميت بايد آنها را در مراتب و درجات مختلفي قرار داد. بنابراين برخي از مأموريت ها خود مقدمه واجب ديگر و مأموريت بالاتري است. از اين رو مي توان در يك دسته بندي كلي مأموريت ها و رسالت هاي پيامبر(ص) را در سه بخش مأموريت هاي ابتدايي و مقدمي، مأموريت هاي متوسط و مياني و مأموريت هاي غايي و نهايي قرار داد.

به عنوان نمونه اگر ما هدف اصلي و مأموريت نهايي را متأله و رباني شدن انسانها قرار دهيم تا در مقام خلافت خداوند، متخلق به اخلاق و صفات و اسماي الهي شوند و در مقام مظهريت الهي و ربوبي قرارگيرند، تحقق اين مهم مشروط به ايجاد مقدماتي است كه به سبب وجوب خدايي شدن بشر، آن مقدمات نيز واجب مي شود.

اين مقدمات را مي توان در دو دسته مقدمات شخصي و فردي و مقدمات جمعي و اجتماعي تقسيم كرد. چنان كه انسان در مقام خلافت الهي نيز مي بايست همچنان در دو نقش دروني و بيروني ظاهر شود. به اين معنا كه انسان در مقام خلافت هم بايد خود را به اتمام كمالات برساند؛ زيرا سير وجودي و حركت جوهري كمالي او حد يقف و پاياني ندارد، چون خداوند بي پايان است؟ از اين رو خداوند نهايت سير انسان را لقاءالله مي داند كه منتهاي سير مي باشد و چون رسيدن به آن قله به معناي آغاز راه حركت در ذات خداوند و حق مطلق است، هرگز پاياني براي سير وجودي انسان متصور نيست. (انشقاق، آيه6، نجم، آيه42) پس ورود به بهشت صفات و ذات و مانند آن به معناي پايان سير وجودي انسان نيست كه برخي تصور كرده اند و مي پرسند پس از ورود به بهشت و پيمودن مراتب هشتگانه جهان آخرت و رسيدن به مقام فناي در رضوان الله اكبر (توبه، آيه74) آيا سير وجودي هم براي انسان باقي مي ماند كه بايد بپيمايد؟ در پاسخ بايد گفت آري، ولي در توهم و تخيل آدمي نمي گنجد و مي بايست اين مراتب هشتگانه آخرت را در بهشت اخروي پيمود تا مراحل بعدي و عوالم ديگر خدايي براي او روشن و آشكار شود و سير خود را ادامه دهد كه بي نهايت است.

اين يك جنبه از مأموريت انسان در سير وجودي است. اما براي انسان يك جنبه ديگري است كه بي آن نمي تواند سير وجودي خود را به اكمال و اتمام برساند؛ زيرا انسان به عنوان خليفه الهي همانگونه كه بايد متخلق و متصف به صفات و اسماي الهي شود و خدايي گردد مي بايست در مقام مظهريت در ربوبيت الهي، گام ديگري را بردارد. پس لازم است نسبت به ديگر موجودات و انسانها مسئوليت پروردگاري و مظهريت در ربوبيت خود را به انجام برساند. اينجاست كه هر چه از تخلق به اخلاق بهره مي برد و سير وجودي خويش را كامل مي كند به همان ميزان مسئوليت او نسبت به ديگران افزايش مي يابد. اين ديگران شامل انسان هاي ديگر و همه موجودات عرصه كائنات يعني ماسوي الله است. از اين رو ساده ترين مأموريت پروردگاري بشر در مقام مظهريت در ربوبيت و خلافت الهي، آباداني زمين است تا زمين به كمال بايسته و شايسته خود ازطريق ربوبيت انسان برسد. (هود، آيه 61)

اما براي اينكه انسان به اين مقام خلافت برسد، لازم است تا مقدماتي را فراهم آورد. البته از آن جايي كه در فطرت انساني مقدمات به صورت يك نرم افزار از پيش طراحي و نصب شده وجود دارد، انسان مي بايست تنها آن را روشن كرده و به كار اندازد و در مسير درست و راست به كار گيرد و سرگرم لعب و لهو و بازي با آن نشود. از اين رو، لازم است تا با بهره گيري از عقل و فطرت خود، با نرم افزار وجود خويش آشنا شود و آن را به درستي به كارگيرد. اما از آن جايي كه شيطنتي در درون به نام هواهاي نفساني و بيرون به عنوان ابليس و شياطين وجود دارند تا اجازه ندهند كه انسان با نرم افزار وجودي خويش آشنا يا به درستي آن را به كارگيرد، خداوند افزون برپيامبر دروني فطرت و قلب و عقل سليم، پيامبران بيروني را ارسال مي كند تا علاوه بر الهامات دروني، با وحي بيروني انسان را در مسير درست قرار دهند تا بتواند نرم افزار كمال بخش خود را به كار اندازد و به درستي از آن بهره گيرد و سير وجودي كمالي خويش را بپيمايد.

بنابراين، مأموريت پيامبران در وهله نخست تعليم و آموزش حقيقت نرم افزاري وجودي انسان و شيوه به كارگيري درست آن در مسير مقصد نهايي يعني خدايي و رباني شدن است.

گام ديگر در تكميل اين مأموريت، تزكيه است. (آل عمران، آيه 146، بقره آيه151، جمعه آيه2)

تزكيه در اينجا به معناي پاكسازي است؛ زيرا پيامبران به عنوان خلفاي الهي، درمقام ربوبيت قرار داشته و تنها به آموزش و ارائه طريق بسنده نمي كنند، بلكه هدايت ايشان همواره دوجنبه ارائه و ايصال الي المطلوب را با خود دارد. از اين رو تزكيه به معناي پاكسازي را نيز انجام مي دهند و به عنوان وسايل رشدي و كمال رساني مورد استفاده قرار مي دهند.

درهمين مسير كمك رساني به انسان، پيامبران، جهادهاي متنوعي را تعريف مي كنند تا زمينه مناسبي براي بشر فراهم آيد تا بتواند تعليم و آموزش ببيند و شناخت راست و درستي نسبت به هستي و اهداف خلقت و آفرينش پيدا كند و راه بهره برداري و چگونگي استفاده از نرم افزارهاي وجودي خود را بيابد و با جهاد شخصي، خودسازي و تزكيه كند.

جهاد مالي و جاني براي اين است كه بستر ظلم هاي بيروني و دروني از ميان برداشته شود و فضاي مناسبي براي حضور عادلانه عقل و قلب سليم فراهم گردد و انسان بتواند در يك فضاي اعتدالي، انتخاب راه كند. از اين رو خداوند جهادهاي مالي و جاني و حتي جنگ ها را براي فراهم آوري بستر مناسب رشدي براي جوامع بشري مي داند و مي گويد كه اگر اين جنگ و جهادها نبود همه گفتمان هاي انساني و اخلاقي از ميان مي رفت و چيزي از كليسا و كنيسه و مسجد نمي ماند. (بقره، آيه 251؛ حج، آيه 40)

خداوند از جمله مأموريت هاي پيامبران و پيروان مؤمن ايشان پس از جهادهاي مالي و جاني، جهاد فرهنگي مي داند و از آن به «جهاد كبير» تعبير مي كند. جهاد كبير در حقيقت جهاد فرهنگي گفتمان سازي مطلوب اخلاقي و انساني است. به اين معنا كه لازم است تا با ايجاد بصيرت و تغيير فضاي فاسد و ناسالم بينشي و نگرشي، بينش ها و نگرش هاي درست و راستين ارايه شود و مردم با حقايق هستي و فلسفه وجودي خود و آفرينش آشنا شوند.

جهاد كبير فرهنگي بستر جهاد اكبر خودسازي

هدف از جهاد كبير كه در برابر جهادهاي صغير و اصغر جاني و مالي قرار مي گيرد، تغيير بينش ها و نگرش هاي مردم است. در حقيقت جهاد مالي كه جهاد اصغر است، فراهم آوري امكانات مالي و سخت افزاري براي جهاد صغير جاني است كه آن نيز نوعي امكانات سخت افزاري و فيزيكي براي جهاد ديگري است كه خداوند از آن به جهاد كبير تعبير كرده است؛ زيرا با حذف موانع از طريق دو جهاد اصغر و صغير، شرايط براي جايگزين سازي عدالت به جاي ظلم در همه ابعاد فراهم مي آيد. اين گونه است كه در فضاي مناسب مي توان مردم را به تحكيم بينش ها و نگرش هاي درست و يا تغيير بينش ها و نگرش هاي غلط و جايگزين سازي آن با بينش ها و نگرش هاي درست، دعوت كرد.

بنابراين، جهاد كبير كه جهاد فرهنگي است، اجازه مي دهد تا انسان با گفتمان واقعي و راستين خلقت و آفرينش آشنا شود و بستري مناسب براي جهاد اكبر به شكل خودسازي و تزكيه نفس فراهم آيد. اين تزكيه كه در جهاد اكبر از آن ياد مي شود، به معناي خودسازي و پاكسازي نفس از بينش ها و نگرش هاي غلط و نادرست و تخليه از زشتي و تحليه با خوبي ها و زيبايي هاست. در حقيقت جهاد دروني بخشي از نفس عليه بخش ديگر و مانع زدايي است؛ زيرا نفس به سبب دو وجهي بودن هر چند كه در اعتدال و استوا ساخته و پرداخته شده است، ولي گرايش به دو جنبه و وجه مادي و الهي دارد. اگر جنبه مادي به شكل مطلق غلبه كند، انسان از حالت اعتدال بيرون رفته و جنبه الهي و وجه خدايي آن دفن مي شود و زنگار و پرده بر آن كشيده مي شود. اما اگر جنبه الهي و وجه خدايي چيره شود، به حكم عدالت و اعتدال ذاتي فطرت و عقل، اجازه نمي دهد كه جنبه مادي چيره شود و ضمن پذيرايي مناسب از جنبه مادي و بهره گيري از آن براي رشد و كمال، جنبه روحاني و الهي را فعليت مي بخشد و به كمال مطلق مي رساند.

اصولا جنبه وجه الهي مبتني بر عدالت است و محور آن به سمت اعتدال مي باشد و هرگز جنبه مادي را ناديده نمي گيرد و به آن ظلم و ستم روا نمي دارد. از اين رو انسان هاي خدايي شده، انسان هاي متعادلي هستند كه با رهبانيت و افراط گرايي به جنبه مادي، ظلم روا نمي دارند و مي خورند و مي پوشند و مي آشامند و ازدواج مي كنند و از طيبات و حلال هاي مادي دنيوي به خوبي استفاده مي كنند.

اما اگر هواهاي نفساني و جنبه مادي غلبه كند و چيره شود، آن گاه است كه نفس، بي عدالتي و ظلم و فجور روا مي دارد و راه اسراف و تبذير در فكر و عمل را درپيش مي گيرد و اجازه نمي دهد تا جنبه الهي نيز فعال شود بلكه آن را دفن مي كند. (شمس، آيات 7 تا 10 و آيات ديگر قرآن) بنابراين، جهاد اصغر مقدمه اي براي جهاد صغير و آن نيز بستري براي جهاد كبير يعني جهاد فرهنگي است و جهاد فرهنگي نيز بستري براي جهاد اكبر تزكيه و خودسازي است.

و بايد توجه داشت كه جهادهاي چهارگانه اصغر و صغير و كبير و اكبر يعني جهاد مالي و جاني و فرهنگي و خودسازي، وظيفه و مأموريت پيامبران و مؤمنان است.

البته به يك معنا مي توان گفت كه جهاد چهارم شخصي است و يك وظيفه عمومي و اجتماعي نيست؛ چرا كه خودسازي يعني تلاش شخص براي تزكيه نفس خويش است و ارتباط با ديگران پيدا نمي كند تا او را تزكيه كنند و بسازند؛ هر چند كه ديگران با سه جهاد ديگر زمينه را براي او فراهم مي آورند ولي كار اصلي همواره در دست خود شخص است كه بايد تزكيه نفس كند.

جهاد فرهنگي، جنگ نرم و جهاد در عرصه بينش ها و نگرش ها

چنان كه گفته شد، جهاد كبير كه جهاد فرهنگي است و خداوند در آيه 52 سوره فرقان به آن اشاره دارد، جهادي است كه در راستاي تحكيم فطرت و يا تغيير بينش ها و نگرش هاي انساني انجام مي شود. بنابراين، يك جهاد نرم افزاري است و مي بايست آن را در محدوده جنگ نرم تعريف و تبيين كرد.

اگر هدف از جهاد اصغر مالي، فراهم آوري ابزارهاي جنگ و جهاد سخت است؛ و يا هدف در جهاد صغير جاني، حذف موانع فيزيكي و ظالمانه است؛ در جهاد كبير، آنچه محوريت دارد، حذف موانع نرم افزاري يعني بينش ها و نگرش هاي غلط و نادرستي است كه جامعه بر شخص تحميل كرده است.

در جهاد كبير، تلاش مي شود كه فكرها تغيير كرده و اذهان و انديشه ها مديريت شود و در نهايت با تسلط بر قلوب، آنان از بردگي نفس و شيطان به بندگي خدا دعوت شوند و در مسير خدايي شدن قرار گيرند.

اگر در جهاد صغير قدرت بدني و جسمي و تعداد و نفرات و امكانات تأثيرگذار است؛ در جهاد كبير فرهنگي، آنچه مهم و موثر است حضور نخبگان علمي و فرهنگي است تا با بيان حقايق و حل شبهات، بينش هاي مردم را تغيير داده و گرايش قلبي ايشان را به سمت حقيقت دگرگون سازند.

از اين رو خداوند، در ذيل آيه 52 سوره فرقان به پيامبر(ص) فرمان مي دهد كه با كافران، جهاد كبير داشته باشد. در اين آيه ابزار اين جهاد كبير، يك ابزار نرم معرفي شده است؛ زيرا چنان كه علامه طبرسي مي فرمايد ضمير در «به» به قرآن برمي گردد. پس آيه دلالت دارد كه جهاد كبير در نزد خداوند جهاد متكلمان در حل شبهات اهل باطل و دشمنان دين است (مجمع البيان، علامه طبرسي، ج 7 و 8، ص 273)

بنابراين، خداوند در اين آيه در تبيين جهاد كبير آن را جهاد فرهنگي و جهاد نرم افزاري در محدوده جنگ نرم تعريف مي كند؛ زيرا از پيامبر(ص) مي خواهد تا با قرآن به جنگ كافران و دشمنان برود. اين بدان معناست كه در جهاد نرم مي بايست روي اذهان و قلوب كار كرد و آنها را تحت سلطه درآورد. به عبارت ديگر مراد از اين جهاد تغيير بينشي و نگرشي و گرايشي افراد است. پس مي بايست با حل شبهات و ارايه فكر راستين و درست، بينش و شناخت درستي را به افراد انتقال داد و با تحت تأثير قرار دادن عواطف و احساسات، گرايش قلوب آنان را دگرگون ساخت.

خداوند در آياتي از جمله 87 و 88 سوره توبه، جهاد پيامبر(ص) را نشأت گرفته از درك صحيح و بينش عميق آن حضرت نسبت به ارزش ها و حقايق مي داند. بنابراين، همواره هدف از هر جهادي چه مادي و جاني، دست يابي به فضاي مناسب گفتماني براي ارايه بينش و نگرش صحيح و در راستاي جهاد اكبر خودسازي و تزكيه نفس است.

بنابراين جهادهاي مالي و جاني كه جنگ سخت است، تنها در صورتي معنا و مفهوم مي يابد كه مانع زدايي انجام شود و بتوان شرايط را براي جنگ نرم فرهنگي فراهم آورد. پيامبر(ص) در همه جهادهاي چهارگانه پيشتاز بوده (فرقان، آيه 52؛ توبه، آيه 88) و لذا پيروان ايشان نيز مي بايست در همه عرصه هاي گوناگون جهادي پيشگام باشند.

از آنچه بيان شد به خوبي روشن مي شود كه جهاد كبير يا همان جهاد فرهنگي و علمي، از مهم ترين مأموريت پيامبران و مومنان و پيروان ايشان است و مي بايست در عرصه گفتمان سازي و تغيير بينش ها، نگرش ها و گرايش ها از همه امكانات بهره گيريم و در اين جنگ نرم ترديدي روا نداشته و در بذل علمي و جهاد فرهنگي كوتاهي نورزيم.