گمان و بدگماني در جامعه به عنوان نابهنجاري رفتاري از نظر عموم مردم ناپسند و مذموم است. بسياري از مردم خود گرفتار گمان هاي روا و يا ناروا هستند و بر اساس آن زندگي خود را سامان مي دهند با اين همه از نظر همين بيشتري گمان تكيه گاه مطمئن و آرامش بخشي براي رفتار نيست. به سخني هر چند كه رفتارهاي مردم و هم چنين كنش ها و واكنش هاي ايشان در بسياري از موارد بر بنياد و پايه ظن و گمان نهاده مي شود ولي خود نسبت به آن احساس خوشي ندارند و دوست مي دارند كه رفتارهايشان دست كم بر علم عرفي يعني اطمينان نهاده شود هر چند كه قطع و يقين مطلوب همگي است.
نگرش منفي عموم مردم به ظن و گمان بر اين پايه استوار است كه در بسياري از موارد و يا اغلب مصاديقي كه مردم بر اساس آن عمل و رفتار كرده اند با مشكل و دشواري مواجه و رو به رو شده اند و مشكلات عديده اي براي خود و ديگري آفريده اند.
از نظر آموزه هاي قرآني گمان و ظن در مواردي چند در حوزه حرمت و تابوهاي اخلاقي قرار مي گيرد و اين حكم در بسياري از مواردش مبتني برحكم عقل مستقل و يا حكم عقلايي و سيره و عرف عملي مردمان مي باشد؛ زيرا احكام قرآني در مواردي مبتني بر احكام مستقل عقل مي باشد كه از آن به احكام امضايي ياد مي شود و آن مواردي را شامل مي شود كه عقل و فطرت سالم بشر و يا سيره و عرف خردمندان امري را پسنديده و يا ناپسند مي شمارند و آموزه هاي وحياني شريعت نيز چون بر پايه فطرت است آن را امضا و تاييد كرده و به شكل قانون شرعي حرمت و يا واجب در مي آورد. ازجمله اين موارد امضايي مي توان به بدگماني و سوء ظن اشاره كرد كه امري ناپسند عرفي و عقلي و از نظر شريعت در حوزه احكام تحريمي قرار مي گيرد و براي آن مجازات و تنبيهاتي قانوني و عذاب هاي دنيوي و اخروي و هم چنين مادي و معنوي در نظر گرفته شده است.
از آن جايي كه شناخت هر مساله مي تواند تاثير خوبي در رفتارهاي آدمي به جا گذارد دراين نوشتار تلاش بر آن است تا با بازخواني تحليل قرآن از اين مساله و بيان آثار و پيامدهاي آن، رفتار فردي و اجتماعي خود را در مسير تكاملي قرار دهيم.
چيستي ظن و گمان
ظن كه در زبان سره فارسي از آن به گمان ياد مي شود حالتي از حالت هاي انساني است كه در ميانه وهم و جزم قرار مي گيرد. از اين روست كه از آن به حالت ميانه يا پنجاه پنجاه بي هر گونه مرجحي براي تغليب يكي از دو جانب تعبير مي شود.
راغب اصفهاني از علماي بزرگ حوزه زبان شناسي و فقه اللغه افزون بر بيان معناي واژه ظن به تعريف علمي آن به ويژه بر مبناي كلام اسلامي توجه دارد. وي مي كوشد تا از منظر قرآن واژه ها را معنا كند. ازاين روست كه وي را مي توان يكي از بزرگان و پيشگامان عرصه تفسير واژگاني قرآن به قرآن معرفي كرد. وي بر همين اساس به كاربردهاي قرآني هر واژه اهتمام ويژه اي مبذول مي دارد و كتاب مفردات الفاظ القران وي يكي از گنجينه هاي گران بهايي تفسيري به شمار مي آيد. وي در تعريف هر واژه هر چند كه نگاهي به كاربردهاي عرف عرب و اعراب دارد ولي هرگز بي نظر به كاربردهاي مفهومي آن در قرآن به تعريف واژه نمي پردازد. از اين روست كه مي توان مدعي شد كه وي واژگان را در اين كتاب بر اساس مفاهيم برخاسته از آيات و كاربردهاي آن در قرآن تفسير و تعريف و يا بيان مي كند.
وي در تفسير و تعريف ظن مي نويسد: ظن چيزي و يا حالتي است كه از اماره و نشانه اي حاصل مي شود كه اگر اين نشانه و اماره قوي شود به يقين منجر مي شود و اگر ضعيف و سست شود در حد وهم مي ماند و از آن تجاوز نمي كند.( مفردات ص 539 ذيل واژه ظن)
دهخدا در لغت نامه خويش ، ظن را به حد فاصل ميان يقين و وهم تعبير مي كند و مي نوسد كه كه ظن طف راجح از دو طرف اعتقاد غير جازم است.( لغت نامه ج 9 ص 13791)
در قرآن اين مفهوم يعني حد فاصل ميان يقين و وهم با واژگاني چند چون ظن و حسب و زغم بيان مي شود هر چند كه تفاوت هاي لطيف و معناداري ميان هر يك از آن ها به سبب ريشه ايجادي و آثار و كاركردهاي آن وجود دارد كه در كتب فقه اللغه ويا مقايس اللغه و آثار ديگر تحليل واژگاني بيان شده است.
احكام شرعي ظن
ظن و گمان از نظر قرآن به دو دسته تقسيم مي شود كه با توجه به موقعيت و كاربردهاي آن از نظر شرعي حكم خاصي مي يابد.
در احكام الهي پيروي از ظن كه از آن به ظن غير معتبر ياد مي شود امري مذموم وناپسند است و از اين رو از نظر قانوني درحوزه احكامي تحريمي قرار مي گيرد و پيروي از ظن غير معتبر حرام دانسته شده است.(انعام آيات 116 تا 119) اين وضعيت نسبت به امور اعتقادي و بنياد گذاشتن بينش ها و نگرش ها بر آن تشديد مي شود و هر گونه بينانگذاري بينش ها ، نگرش ها، باورهاي ايماني بر پايه ظن و گمان حرام شمرده شده است.
آيات 78 سوره بقره و 100 و 116 و 148 سوره انعام و نيز 35 و 36 و 66 سوره يونس و هم چنين آيه 20 زخرف و آيات چندي ديگر بر اين مساله تاكيد دارند كه در امور اعتقادي همانند اصول دين كه بينش ها و نگرش ها و باورهاي آدمي را مي سازد و رفتارهاي او را سامان مي دهد نمي بايست ( حرام است) كه بر پايه ظن و گمان بنياد نهاده شود. از اين روست كه در رساله هاي عملي همه فقيهان از وجوب باورها و حرمت تقليد در حوزه ايماني و اصول دين سخن به ميان آمده است.
مساله پيروي از گمان بد و ظن ناروا به سبب آثار سوء در جامعه تشديد مي شود و حرمت آن به شكل بازخواست در دنيا و آخرت و تهديد به عذاب هاي سخت اخروي خود را نشان مي دهد كه در ادامه اين نوشتار به آن پرداخته مي شود و در همين جا تنها به اين نكته اشاره مي شود كه آيات 12 سوره نور و حجرات بر وجوب پرهيز از گمان بد نسبت به ديگران حكم مي كند و آن را عامل واگرايي اجتماعي مي شمارد.
علامه طباطبايي در صفحه 32 مجلد 18 تفسير الميزان با اشاره به آيه حجرات مي فرمايد كه مقصود از ظن در آيه پرهيز از ظن مطلق نيست بلكه مراد پرهيز از مثل بدگماني و سوء الظن است كه آثار بدي را به دنبال دارد. وي آن گه به گمان خوب نيز اشاره مي كند و مي نويسد كه ظن وگمان خوب نسبت به ديگري امري مطلوب و پسنديده است. همين معنا را شيخ طوسي جامع البيان در صفحه 85 از مجلد 13 اشاره مي كند. بر اين اساس مي توان گفت كه ظن خوب نسبت به ديگري كه همان مثبت نگري در حوزه عمل اجتماعي است به سبب آن كه واگرايي و همدلي را در ميان افراد جامعه افزايش مي دهد امري مطلوب و پسنديده شمرده شده است و به نظر شيخ طبرسي در مجمع البيان با اشاره به آيه 12 سوره حجرات كه مي فرمايد: يا ايها الذين آمنو اجتنبوا كثيرا من الظن ان بعض الظن اثم ؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد از بسياري از گمان ها پرهيز و اجتناب ورزيد كه برخي از گمان ها اثم وگناه هستند ، نتيجه مي گيرد كه نه تنها برخي از گمان ها خوب و مطلوب است بلكه مي توان گفت كه برخي از گمان ها از جمله گمان هاي خوب و مثبت به ديگري امري واجب و لازم است.( مجمع البيان ج 9 و 10 ص 205)
به سخن ديگر از آن جايي كه مثبت نگري و تصحيح اعمال ديگران و حمل كردن آن بر پسنديده ها و هنجارها موجب همدلي و همگرايي مي شود خداوند لازم دانسته است كه مردم نسبت به يك ديگر گمان روا و خوب برند و رفتارهاي ديگري را در حد مقبول و روا بر امور نيك و خير و پسنديده بار كنند و به توجيه رفتارها بپردازند. به عبارت ديگر اگر شخصي عملي انجام داد كه اماره اي وجود دارد كه مي توان گفت مراد و منظور وي از آن عمل و كار خير و پسنديده بوده است مي بايست آن را مرجح قرار داد و كارش را بر امر پسنديده حمل كرد. اين گونه است كه گمان خير بردن به ديگري و اعمالش مي توان همدلي و وفاق اجتماعي را افزايش دهد و از واگرايي و تنش هاي اجتماعي بكاهد.
بر اين اساس است كه قران براي متهم كردن ديگري به كاري ناروا و داوري عليه مومن تنها بر اساس ظن و گمان را مي پذيرد و در آيات 11 تا 15 سوره نور مبنا قراردادن ظن را براي داوري مردود مي شمارد. خداوند در آيه 36 سوره يونس و نيز 28 سوره نجم ازمردمان مي خواهد تا ظن و گمان را جايگزين علم و قطع نكنند و آن را مبناي داوري قرار ندهند.
آثار و كاركردها
خداوند در آيات چندي به كاركردهاي منفي و زيانبار پيروي از ظن و گمان اشاره مي كند و مي فرمايد كه چنين رويكردي نسبت به ظن مي تواند موجبات ضلالت و گمراهي شخص را فراهم آورد و از راه خدا و مستقيم باز داشته و به سوي كژراهي سوق دهد.(انعام آيه 116) در حقيقت كسي كه از ظن و گمان پيروي مي كند تحت تاثير آن نمي تواند حقيقت را چنان كه هست درك كند و به آرامش و اطمينان قلبي دست يابد. (نجم آيه 23)
در روان شناسي اجتماعي بيان مي شود كه چگونه پيروي از ظن مي تواند بينش ها و نگرش هاي غير منفي را در انسان ايجاد كند. بسيار اتفاق مي افتد كه در زمان بلوغ و رشد نگرشي نوجوانان را عدم دريافت پاسخ هاي قطعي و يقيني دريچه شك خويش را مي بندند و بر پايه ظن وگمان نگرش خويش را مي سازند كه در آينده دچار بحران بنيادين مي شوند. به اين معنا كه مي بايست در نوجواني زماني كه شخص در بحران هويت قرار مي گيرد و مي كوشد تا موقعيت خود را در جهان بيابد و بنياد بينشي و نگرشي خويش را پي ريزي كند به علل و اسبابي آن را سركوب كرده و به شكل گمان ها و ظن ها بنياد سستي را پي مي افكند كه تا ثرياي وجودش ديوار و شاكله وجودي اش كژ مي رود و هر گز راست نمي شود؛ زيرا فروريختن كژديوار اعتقادي و بينشي و نگرشي دشوارتر است ؛ چون مي بايست نخست ديوار محكم و غير قابل نفوذي را فرو ريخت و آنگاه بر آن ديواري از اعتقاد راستين را پي ريخت كه دشواري آن بر اهل فن پوشيده نيست. از اين روست كه مي فرمايد اعتقاد را بر گمان نمي بايست پي ريخت.
مساله اطمينان يعني دست يابي به آرامش اعتقادي تنها از راه قطع و يقين نظري حاصل نمي شود از اين روست كه در مساله ايمان ابراهيمي تا زماني كه ايشان به ملكوت دست نيافت سخن از علم نظري و هم چنين اعتقاد و باوري است كه از آن به اطمينان ياد نمي شود. دست يابي اطمينان از راه هاي مختلفي تحقق مي يابد كه از ان جمله مي توان به مشاهده عيني حتي با چشم سر اشاره كرد. حضرت ابراهيم(ع) با آن كه اعتقاد و باور عقلي به معاد جسماني داشت ولي براي دست يابي به اطمينان قلبي كه باور احساسي و عاطفي و كامل است به علم حسي و مشاهده اي توجه مي يابد و از خداوند مي خواهد تا براي رهايي از بحران قلبي و شك دل راهي به او نشان دهد . خداوند نيز دستورمي دهدكه پرندگاني را گرفته و كشته و قطعه قطعه كند و آن گاه آن ها را به هم آميزد و سپس بخواند تا دوباره آن چه از ميان رفته به هم برآيد و پرنده شود. اين گونه است كه مشاهده حسي راهي براي دست يابي به اطمينان قلبي دانسته شده و راهي براي فرار و گريز از ظن و گمان و يا شك دل و قلب شمرده شده است.
اگر آن حضرت به قصد دست يابي به اطمينان از خداوند راهكاري مشاهده اي نمي خواست در همان حالت شك و گمان دل مي ماند هر چند كه ازنظر عقلي و نظري در مقام قطع و يقين بوده است. از اين روست كه خداوند در آيه 36 سوره يونس و 28 سوره نجم پيروي از گمان و ظن وباقي ماندن بر آن را عامل مهمي در محروميت آدمي از دست يابي به حق و حقيقت بر مي شمارد.
به سخن ديگر اگر انسان بينش و نگرش خويش را بر پايه ظن و گمان پايه ريزي كند در نهايت هر گز به حق و حقانيت نمي رسد و مي بايست همانند حضرت ابراهيم (ع) عمل كند و راهي براي دست يابي به حقانيت و اطمينان دل پيدا كند. اين مساله امري اختصاصي در امور ديني نيست بلكه در هر مساله اي مي بايست از راه هايي بهره برد كه حقانيت را آشكار و حقيقت را به دست آدمي برساند.
اگر از اين روش بهره نبرد و هم چنان بر ظن و گمان باقي ماند در نهايت در پايان كار هم خود را سرزنش مي كند و هم زمينه براي سرزنش و نكوهش ديگران و حتي خدا را براي خود فراهم مي آورد.
خداونددرآيه 35 و 36 سوره يونس و 27 و 28 سوره نجم پيروي از ظن درمسايل اعتقادي را يكي از موجبات سرزنش مي شمارد و در آيه 23 سوره نجم به آدمي هشدار مي دهد كه اگر بر پايه ظن و گمان بينش و نگرش خويش را بنياد نهد در هنگام آشكار شدن حقيقت خود را سرزنش خواهد كرد وزمينه سرزنش و نكوهش الهي را فراهم آورد.
گمان خوب و بد گماني
جامعه برتر قرآني اسلامي جامعه اي است كه بر مبناي مثبت نگري بنياد نهاده شده است. خداوند در آيه 12 سوره نور مومنان جامعه اسلامي را موظف و مكلف مي كند كه نسبت به يك ديگر حسن ظن داشته و گمان هاي خوب برند و رفتارها و اعمال يك ديگر را بر وجه درست و صحيح آن بار كنند.
در آيات 11 و 12 همين سوره خداوند مومناني را كه نسبت به يك ديگر حسن ظن نداشته و سوء ظن داشته اند سرزنش و نكوهش مي كند و از اين كه بدگماني ها موجب شده است تا شايعاتي ايجاد شده و خبرهاي دروغ و ناروا پخش شود و اعتماد متقابل از ميان برود سرزنش و نكوهش مي كند.
آيه 12 سوره حجرات بر مترتب شدن گناه بر برخي از گمان ها اشاره مي كند و توضيح مي دهد كه آگاهي مردم نسبت به قانون و مجازات آن خود عاملي بازدارنده به شمار مي آيد. به اين معنا كه اگر مردمان نسبت به قانون و مجازات هاي قانوني آن آگاهي داشته باشند مي كوشند تا از آن اجتناب و پرهيز كنند. بنابر همين اساس است كه مردمان را نسبت به مجازات گمان هاي بد و ناروا آگاه مي سازد تا هر چه بيش تر از اين بيماري و نابهنجاري اجتماعي رهايي يابند.
خداوند در همين آيه بدگماني نسبت به مومنان را گناهي نيازمند توبه مي شمارد و بسياري از گمان هايي كه در ميان افراد جامعه وجود دارد را در حوزه بدگماني هاي دسته بندي كرده و از آن نهي مي كند.
بدگماني ريشه شايعات و دشمني ها و فروپاشي ارزش هاي اخلاقي و هنجاري اجتماعي دانسته شده است و با اشاره به قصه افك كه در باره پيامبر و همسرش اتفاق افتاده است آثار سوء آن را در آيات 11 و 12 سوره نور تحليل و تجزيه مي كند و توصيه و سفارش اكيد مي كند كه از هر گونه گمان بد و ناروا پرهيز شود تا به شكل شايعه جامعه را با بحران فقدان اعتماد مواجه نسازد.
به نظر قرآن رواج بدگماني در جامعه به ويژه جامعه ايماني تهديدي جدي نسبت به اخوت ايماني و همدلي و همرهي امت است ( حجرات آيات 10 تا 12) و آن را زمينه ساز بسياري از گناهان و آلودگي جامعه به نابهنجاري هاي رفتاري و اخلاقي بر مي شمارد ؛ زيرا بدگماني موجب مي شود تا رفتار زن و مردي را بر باطل و گناهي حمل كرده و قباحت و زشتي برخي از گناهان و نابهنجاري ها را از ميان برده و به شكلي با اشاعه فحشا و منكر به آن دامن زند. از اين روست كه گمان هاي سوء و ظن هاي ناروا عاملي مهم براي تقويت زمينه هاي گناه و نابهنجاري بر مي شمارد كه در اين آيات بدان اشاره شده است.
