عوامل مصونیت از عذاب

بسم الله الرحمن الرحیم

زندگی انسان در دنیا بی عذاب و رنج نیست؛ هر چند که در آخرت تنها بهشتیان از عذاب در امان هستند؛ ولی می توان کاری کرد که اگر در دنیا گرفتار مصیبت شدیم، گرفتار عذاب الهی نشویم و حتی از آن مصونیت یابیم. نویسنده در این مطلب بر آن است تا عوامل مصونیت یابی از عذاب های الهی را تبیین نماید. با هم این مطلب را نظر می گذرانیم.

عذاب، کیفر و مجازات الهی

عذاب به معناى مجازات و عقوبت(لسان العرب، ابن منظور، ج 9، ص 101) و نيز به معناى ايجاد درد شديد است.( مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 554، «عذب»)

در اصل ريشه لغوى عذاب اختلاف است. برخى آن را از «عَذْب» دانسته كه بنابراين «عَذّبتُه» يعنى لذّت زندگى را از او گرفتم و برخى گفته اند: اصل تعذيب، زياد زدن با انتها و بند شلاّق است.(همان)

پس کسی که دچار عذاب می شود، گرفتار شکنجه با تازیانه الهی است یا آن که خداوند زندگی اش را چنان سخت می گیرد که دیگر لذتی از آن نمی برد و شیرینی زندگی برایش تلخ و جانکاه می شود.

بر این اساس باید گفت که عذاب نوعی خاص از مصیبت است؛ زیرا مصیبت هایی که انسان در زندگی دنیوی بدان دچار می شود، ممکن است از مصادیق ابتلائات و آزمون های الهی باشد که هیچ ارتباطی به کیفر و مجازات نداشته باشد؛ چرا که خداوند در آیات بسیاری می فرماید که نظام دنیوی بر ابتلاء و آزمون سامان یافته است و همگان بی استثنا در زندگی با خیر و شر و نعمت و مصیبت آزموده می شوند تا هر که آن چه هست بنمایاند و ظرفیت و توانمندی هایش را آشکار کند و بروز دهند.(عنکبوت، آیه 2) از همین روست که دست کم هر انسانی در زندگی اش با مصیبت مرگ والدین، خویشان و دوستان و مانند آن مواجه می شود.(بقره، آیات 124 و 155 و 156؛ فجر، آیات 15 و 16 و آیات دیگر)

اما عذاب هماره به سبب خطا و اشتباه و گناهی است که انسان مرتکب می شود و خداوند به عنوان مجازات او را دچار مصیبت و رنج می کند. در حقیقت این کیفر اعمال اوست که در شکل عذاب وبال گردن او می شود.

فلسفه و هدف مجازات انسان در دنیا، ایجاد زمینه و بستر بازگشت و توبه به سوی خدا و قرار گرفتن در صراط مستقیم عبودیت است تا این گونه انسان وقتی دچار کیفر اعمال خود شد، دست از آن و عصیان بردارد و با تضرع و توبه و استغفار به سوی خداوند برود.(مومنون، آیات 74 تا 76)

البته فلسفه و هدف مجازات الهی در آخرت، هدفمندی آفرینش است. به این معنا که آفرینش از جمله آفرینش انسان دارای هدفی است که اگر کسی در آن مسیر حرکت نکرد می بایست به شکل مجازات و کیفر شود؛ زیرا انسان دارای اراده و اختیار و حق انتخاب آزادانه است و از آن جایی که دنیا ظرفیت آن را ندارد تا کیفر خوب و بد اعمال انسانی در آن داده شود، به جهانی دیگر موکول می شود تا در ظرف دیگر به شکل تمام و کمال پاداش خوب و بد اعمال داده شود.(ص، آیات 27 و 28؛ جاثیه، آیه 22 و آیات دیگر)

باید توجه داشت که انسان در آخرت دیگر نمی تواند کاری کند که از عذاب رهایی پیدا کند؛ بنابراین اگر بخواهد از عذاب الهی در آخرت در امان بماند باید در همین دنیا به فکر آخرت خویش باشد؛ چرا که هنگام مشاهده عذاب های الهی در آخرت دیگر فرصت رهایی و فرار و مصونیت نیست. خداوند در آیات قرآنی بیان می کند که در قیامت انسان ها وقتی با عذاب های الهی مواجه می شوند دچار ندامت و پیشمانی(یونس، آیه 54؛ نساء، ایه 33)، فرار بی فایده(انبیاء، آیات 11 تا 13)، حزن و اندوه(ملک، آیات 25 و 27)، تبری از پیشوایان باطل و طاغوتی خود(بقره،آیه 166)، ایمان بی فایده(یونس، آیات 90 و 91؛ شعراء، آیات 192 و 200 و 201)، اقرار و اعتراف به حقانیت وعده های الهی(احقاف، ایه 34) و قدرت مطلق خداوندی(بقره، آیه 156)، آرزوی هدایت در دنیا(قصص، آیه 64)، حزن از خسران و زیان آشکار در زندگی(غافر، آیه 85)، آرزوی مهلت(شعراء، آیات 201 تا 204) و آرزوی بازگشت به دنیا و ایمان و انجام کار خیر می شوند که البته بی فایده و بی نتیجه است.(بقره، آیات 166 و 167؛ زمر، آیه 58)

عوامل مصونیت یابی از عذاب

هر چند که آخرت بستری برای ایمان و توبه و استغفار و عمل نیست؛ چرا که در آخرت دست عمل انسان بسته است و تنها باید پاسخ گویی اعمال باشد و در جایگاه حسابرسی اعمال قرار گیرد، ولی در دنیا می تواند با اعمالی چون ایمان و عمل صالح خود را از عذاب های دنیوی و اخروی حفظ کند. پس انسان می تواند در زندگی دنیا کاری کند که از عذاب های دنیوی و اخروی در امان ماند و گرفتار مجازات و عقوبت و کیفر نشود.

خداوند در قرآن بیان می کند که بهشتيان از عذاب الهی به طور دایمی و همیشگی مصون خواهند ماند.(صافات، آیات 43 تا 59) این بهشتیان کسانی هستند که به عنوان اولیای الهی(انفال، ایه 34)، ابرار و نیکان(انسان، آیات 5 و 11)، اهل تقوا و متقین(طور، آیات 17 و 26 و 27) و مانند آن در آیات قرآنی معرفی شده اند. پس کسانی که گرفتار کفر(مزمل، آیه 17) ، گمراهی(رعد، آیات 33 و 34)، گناه(هود، آیه 63)، نافرمانی و عصیان(جن، آیات 22 و 23) و مانند آن هستند، نمی توانند خود را مصون از عذاب های الهی حتی در دنیا بدانند با آن که خداوند مهلت می دهد و حسابرسی کامل را به آخرت می اندازد ولی گاه به علل و اهدافی در همین دنیا افراد را گرفتار عذاب استیصال می کند و ریشه آنان را می کند.

برای این که از عذاب های الهی در دنیا و آخرت مصون باشیم می بایست به این علل و عواملی که خداوند در قرآن بیان کرده توجه پیدا کرده و از آن غفلت نورزیم. از مهم ترین علل و عوامل مصونیت یابی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. اجابت دعوت خدا: خداوند پیامبران را فرستاده تا مردم را به دین اسلام دعوت کنند و در صراط مستقیم هدایت قرار داده و آنان را به کمال برسانند. از مهم ترین علل و عوامل مصونیت یابی از خشم و عذاب الهی، اجابت این دعوت الهی است.(ابراهیم، آیه 44؛ احقاف، آیه 31)
2. احسان: احسان و نیکوکاری نسبت به دیگران از دیگر عوامل مصونیت بخش است که در آیات قرآنی از جمله 58 سوره زمر به آن اشاره شده است. خداوند در این آیه بیان می کند که وقتی کافران عذاب الهی را مشاهده می کنند از خداوند می خواهند تا آنان را به دنیا بازگرداند و با احسان خود را از عذاب برهانند.
3. استغفار: طلب غفران از خداوند زمانی معنا پیدا می کند که انسان به گناه و خطای خود واقف و آگاه باشد و آن را بپذیرد و در صدد برطرف کردن آن باشد. خداوند در آیاتی چند از جمله 33 سوره انفال بیان می کند که یکی از مهم ترین عوامل مصونیت یابی انسان از هر گونه عذاب الهی استغفار است؛ به این معنا که اگر خطایی کرد توبه کرده و استغفار نماید تا عواقب گناه گریبانگیر او نشود. خداوند در آیات دیگر قرآن به انسان ها هشدار می دهد تا پیش از وقوع عذاب پس از هر گونه خطا و گناهی استغفار کنند تا از عقوبت الهی مصون شوند.(مائده، آیات 73 و 74؛ کهف، آیه 55)
4. اطاعت از پیامبران: از دیگر عوامل مصونیت بخش از عذاب الهی، اطاعت از پیامبران است. کسانی که سرتسلیم به پیامبران فرود می آورند و به دستورهای آنان گوش فرامی دهند از عذاب های الهی مصون خواهند ماند.(ابراهیم، آیه 44؛ طه ، آیه 134؛ قصص، آیه 47؛ احزاب، آیه 66)
5. اطاعت از قرآن: پيروى از بهترين كتاب الهی یعنی قرآن، عامل حفظ انسان از عذاب ناگهانى است که خداوند در آیه 55 سوره زمر به آن توجه داده است.
6. انابه: بازگشت همراه با تضرع و انابه به سوى درگاه پروردگار از دیگر عوامل محفوظ ماندن شخص از عذاب الهی است.(زمر، ایه 54)
7. اسلام: در همین آیه پیش گفته غیر از انابه تسلیم و اسلام آوری را از دیگر عوامل مصونیت یابی انسان از عذاب الهی بیان شده است.
8. ایمان: شکی نیست که از مهم ترین و اصلی ترین عوامل مصونیت انسان از عذاب و عقوبت الهی ایمان و اسلام است. خداوند در آیات بسیاری به ايمان، به عنوان مهم ترین عامل مصون ماندن از عذاب الهى توجه داده است.(نساء، آیه 147؛ انعام، آیات 82 و 158؛ اعراف، آیه 96)
9. تسلیم: تسلیم در برابر خداوند و اطاعت از فرمان هایش که همان اسلام است از دیگر عوامل مهم مصونیت یابی از عذاب است که در آیه 54 سوره زمر به آن اشاره و توجه داده شده است.
10. تقوا: از آیه 96 سوره اعراف این معنا به دست می آید که ايمان و تقواى جوامع انسانى، سبب حفظ آنان از عذاب الهى خواهد بود.
11. توبه: کسی که گناهی کرده می بایست توبه و استغفار کند تا عواقب گناه گریبان او را نگیرد. از این روست که در ایات قرآنی استغفار و توبه به درگاه خداوند به عنوان یکی از اسباب حفظ انسان از گرفتار شدن به عذاب پروردگار مطرح شده است(مائده، آیات 73 و 74) هم چنین از آیات 88 و89 سوره آل عمران و 11 سوره نمل به دست می آید که توبه بعد از نافرمانى و اصلاح رفتار نادرست نیز سبب محفوظ ماندن از عذاب الهی خواهد بود.
12. دعا و نیایش: نقش دعا در محفوظ ماندن مؤمنان از عذاب الهى در آیاتی چون 201 سوره بقره و 16 و 191 سوره آل عمران مورد تاکید قرار گرفته است.
13. عمل صالح: هر چند که از نظر آموزه های قرآنی خود ایمان یک عمل صالح است که حافظ انسان از عذاب الهی است، ولی عمل صالح دامنه گسترده و وسیعی دارد که شامل هر کار خیر و نیک به هدف تقرب و نیت خوب می شود. از این روست که در آیات قرآنی عمل صالح، عامل حفظ انسان از كيفر معرفی و بر آن توجه داده شده است.(کهف، آیات 87 و 88؛ فرقان، آیات 69 و 70؛ صافات، آیات 59 تا 61)
14. فضل و رحمت الهی: فضل و عنايت پروردگار و رحمت بی پایان و مستمر خداوندی، سبب محفوظ ماندن متّقيان و مومنان از عذاب خواهد بود.(دخان، آیات 51 تا 55؛ نور، آیات 14 تا 20)
15. حضور پیامبر(ص): حضور پيامبر(صلى الله عليه وآله) در ميان جامعه، سبب مصونيّت آنان از عذاب الهی است.(انفال، آیه 33)
16. نهی از گناه: از آیات قرآنی این معنا به دست می آید که بازداشتن ديگران از بديها و نهی از منکر سبب در امان ماندن از عذاب الهی است؛ چنان که گروهی از مومنان نسبت به عملکرد برخی از یهودیان که معروف به اصحاب سبت هستند و ماهی گیری در روز شنبه را ترک نمی کردند، هشدار می دادند و آنان را عمل خلاف قانون الهی باز می داشتند. همین امر باعث شد که آنان از عذاب مصون شوند ولی گناهکاران و ساکتین گرفتار عذاب الهی شدند. پس نهی از منکر عامل مصونیت یابی از عذاب الهی است.(اعراف، آیات 164 و165)

موانع عذاب الهی

اموری هستند که مانع از عذاب هستند. البته مصونیت غیر از مانعیت است. این امور عبارتند از:

1. اجل: گاهی انسان گناهی مرتکب شده و می بایست عقوبت شود ولی به دلایلی این عقوبت و کیفر انجام نمی گیرد. این بدان معنا نیست که کیفری برای او نیست. برخی گمان می کنند چون رباخوار وضعش خوب شده و هیچ مشکلی ندارد پس عذابی نیست، در حالی که این گونه نیست. به هر حال، یکی از موانع عذاب الهی اجل است. خداوند در آیات قرآنی بیان می کند که ثبت سرنوشت تمامى افراد در لوح تقدير خود، مانع از نزول زود هنگام عذاب بر آنان است.(انفال، آیه 68؛ طه، آیه 129؛ عنکبوت، آیه 53)
2. اصلاح: اگر شخص یا گروهی افساد کردند می توانند با اصلاح آن جلوی عقوبت را بگیرند. پس اقدامات اصلاحى از سوى مصلحان جامعه، مانع نزول عذاب خواهد شد.(هود، آیات 116 و 117)
3. جهل و نادانی: غفلت و ناآگاهى از آيات خدا، مانع كيفر و هلاكت امّتهاست؛ چرا که خداوند تا اتمام حجت نکند کسی را عذاب نمی کند. کسانی که غافل و یا جاهل هستند و اتمام حجتی صورت نگرفته باشد، گرفتار عذاب الهی نمی شوند.(انعام، آیات 130 و 131)
4. رحمت الهی: رحمت خدا، مانع عذاب شدن مؤمنان در دنيا و آخرت است.(نور، آیات 14 و 19 و20)
5. شکرگزاری: کسانی که شاکر نعمت های الهی هستند گرفتار عذاب نخواهند شد. پس می توان گفت که بر اساس آیه 147 سوره نساء شكرگزارى به درگاه خدا، مانع نزول عذاب الهى است.
6. حضور مومنان: همان طوری که حضور پیامبر(ص) موجب مصونیت مردم از عذاب الهی است، هم چنین حضور مومنان در بين مشركان مكّه مانع از عذاب آنان خواهد بود.(فتح، آیه 25)

رفع عذاب

در آیات قرآنی دو عامل مشیت الهی (انعام، آیات 40 و 41) و دعا و نیایش(همان؛ زخرف، آیات 46 تا 50 و ایات دیگر) به عنوان عوامل رفع عذاب معرفی شده اند. به این معنا که اگر عذابی بر شخص یا قومی وارد شده می توان با این دو عامل آن بر داشت. البته استغفار نیز همین نقش را ایفا می کند؛ زیرا استغفار نیز کارکردهای سه گانه ای چون رفع و دفع عذاب و جلب منفعت دارد.(بقره، آیه 222 ؛ هود، آیه90)

به هر حال، انسان ها می بایست مواظب باشند تا گرفتار عذاب الهی در دنیا و آخرت نشوند و اگر بتوانند با استفاده از عوامل مصونیت یابی از عذاب خود را در دژی قرار دهند که دافع عذاب باشد. اگر عذابی آمد آن را با این روش ها بر دارند و از خود رفع نمایند.