صدقه، ابزاری برای برکت و رشد اقتصادی

بسم الله الرحمن الرحیم

در فرهنگ قرآنی بر خلاف دیگر فرهنگ ها، ابزارهای افزایش و رشد اقتصادی، منحصر به فعالیت های مادی محض نیست، بلکه ابزارهایی چون نماز، تقوا، توسل، توکل و مانند آن ها نه تنها به عنوان یکی از عوامل موثر و مفید در فعالیت های اقتصادی است، بلکه گاه نقش این ابزارها پررنگ تر و موثرتر از عوامل به ظاهر مادی اقتصادی است.

از نظر قرآن، انجام کارهایی هم چون دادن زکات و خمس یا انفاقات، صدقات، قرض الحسنه و مانند آن ها همانند حرس کردن ضروری یا خوبی است که به ظاهر از درخت به سبب حذف سرشاخه ها کم می کند، ولی در باطن به افزایش و رشد باوری و بهره وری کمک می کند و موجب بهبود کمی و کیفی میوه ها می شود. از این روست که در قالب احکام واجب و مستحب، خواهان حرس درخت اموال می شود تا موجبات برکت و رشد اقتصادی در فرد و اجتماع فراهم شود.

از نظر قرآن، صدقات مالی که نشانه ای صدق و صداقت انسان در معامله و تجارت با خدا است، از مهم ترین عوامل برکت و رشد اقتصادی فرد و اجتماع است. صدقه در فرهنگ قرآنی، چيزى است كه انسان به قصد قربت از مال خود خارج سازد.(مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 480، «صدق»)

البته برخى گفته اند: صدقه، مطلق انفاق در راه خداست؛ اعمّ از اينكه واجب باشد يا مستحبّ.( الميزان، ج 2، ص 397) چنان که مقصود از صدقه، در برخى آيات از جمله آیه 75 سوره توبه، زكات واجب اموال است ؛ برخى نیز «صدقه» در آيه ياد شده را مطلق انفاق تفسير كرده اند که شامل واجب و مستحب است.(التّبيان، ج 5، ص 262)

آثار اقتصادی صدقات در زندگی فردی و جمعی

واژه صدقه از ریشه صدق عربی به معنای راستی و مطابقت كلام با اعتقاد گوينده و واقع است؛ هر چند که در واقع چنین نباشد.( مفردات الفاظ قرآن کریم، ص 478، «صدق».) صديق دوست راستین است. در قرآن یکی از مقامات عالی انسان مقام صدیقین است(نساء، آیه 69؛ حدید، آیه 19) در تبیین معناى آن عبارات گوناگونى نقل شده است که شامل موارد زیر است: الف. آن كه در نهايت راستگويى است؛(لسان العرب، ج 7، ص 307، «صدق».) ب. آن كه همواره حق و پيامدهاى آن را تصديق مى كند؛ ج. آن كه رويّه و عادتش به راستى است؛ د. آن كه بدون ترديد، دستورهای خدا و انبيا را در عمل تصديق مى كند؛(مجمع البيان، ج 3 – 4، ص 110 – 111.) هـ . آن كه هرگز دروغ نمى گويد؛ گفتار و عملش بر طبق حق بوده، و حقايق اشيا را مى بيند.( الميزان، ج 4، ص 408.)

صدیقین به درجه ای از صداقت و تطابق قول و فعل رسیده اند که صدق و راستی نه تنها ملکه ایشان، بلکه مقوم ذات و هویت وجودی آنان شده است. از این روست که دارای نورانیتی الهی هستند که همه حقایق هستی را با این نورانیت خویش می بینند.(حدید، آیه 19) از همین روست که خدا از ایشان به عنوان صراط مستقیم یاد می کند که بهره مند از نعمت های خاص الهی از جمله وحی و الهام و نورانیت مظهریت صفات و اسمای الهی هستند.(نساء، آیات 68 و 69؛ فاتحه الکتاب، آیات 6 و 7) این افراد در قیامت نیز به تفضل الهی جزو گواهان اعمال امت ها بوده و نسبت به آن ها شهادت و گواهی می دهند. این بدان معنا است که ایشان در مرتبه ای قرار دارند در دنیا باطن اعمال را می بینند تا بتوانند در قیامت به عنوان شاهدان و گواهان اعمال حضور داشته باشند و اعلام کنند که اعمال از روی اخلاص و ایمان بوده یا ریا و مانند آن ها.

بنابراین، صدقه از ابزارهایی است که انسان را به مقام صدیقین می رساند؛ زیرا مهم ترین کار در کنار نماز، پرداخت زکات است(بقره، آیه 3؛ قیامت، آیات 31 و 32) و صدقه پرداخت مالی واجب و مستحب است که بیانگر صداقت بنده در عبودیت و انجام دستورهای الهی است. پس کسی که با صداقت و راستی صدقه می دهد، انسانی معتقد به خدا و آخرت و مخلص در قول و فعل بوده و کارهایش نیز به دور از هر گونه شرک و ریا و مانند آن ها است.(بقره، آیه 264)

از نظر قرآن، رسیدن به مقام صالحین یعنی شایسته کاران، پرداخت صدقات از روی صدق و راستی است.(توبه، آیه 75؛ منافقون، آیه 10)

هم چنین صدقه موجب می شود تا گناهان انسان با آن پاک و پوشیده شود(بقره، آیه 271)، نفس آدمی پالایش شده و به طهارت برسد (مجادله ، آیه 12 ) ، بستر رشد معنوی فراهم شده(همان) و در نهایت انسان محبوب خدا شود.(276)

از مهم ترین آثار مادی و اقتصادی پرداخت صدقات، برکت یابی مال انسان و به تبع افزایش رشد اقتصادی فردی و جمعی است. از همین روست که خدا صدقه را به عنوان خیر دانسته است(بقره، آیات 271 و 280؛ مجادله ، آیه 12)؛ زیرا خیر به نعمتی مناسب و مفید اطلاق می شود که در افزایش رشد انسانی موثر است. پس صدقه به ظاهر از دست دادن مال و کاهش آن است، ولی در باطن به معنای بهره مندی درست و مفید از نعمتی است که در اختیار است.

از سوی دیگر، خدا به صراحت می فرماید که انسان با دادن صدقات نه تنها با کاهش سرمایه مواجه نمی شود، بلکه خدا از نظر کمی همانند کیفی بر سرمایه شخص می افزاید. خدا می فرماید: إِنَّ الْمُصَّدِّقِينَ وَالْمُصَّدِّقَاتِ وَأَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعَفُ لَهُمْ وَلَهُمْ أَجْرٌ كَرِيمٌ؛ در حقيقت مردان و زنان صدقه‏ دهنده و آنان كه به خدا وامى نيكو داده‏ اند ايشان را پاداش دو چندان گردد و اجرى نيكو خواهند داشت. (حدید، آیه ۱۸)

هر چند در این آیه بیان شده که قرض الحسنه مهم تر و روشی بهتر برای افزایش کمی و کیفی و رشد و برکت در مال و ثروت است؛ زیرا قرض الحسنه را به شکل فعل آورده که با انجام یک بار، مصداق تحقق می یابد؛ اما در صدقه از اسم بهره برده تا بیان کند صدقات باید آن اندازه تکرار شود که صدقه دادن جزو ملکه یا مقوم ذات او تبدیل شده باشد؛ با این حال، قرآن به نکته توجه می دهد که صدقه دادن موجب افزایش و رشد و برکت اقتصادی می شود به شرط آن که تکرار شود.

پیامبر(ص) بر اساس همین آیات در بیان فرق میان صدقه و قرض الحسنه می فرماید: اَلصَّدَقَةُ بِعَشرَةٍ وَ القَرضُ بِثَمانِيَةَ عَشرَ وَ صِلَةُ الاِخوانِ بِعِشرينَ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ بِاَربَعَةٍ وَ عِشرينَ؛ صدقه دادن، ده حسنه، قرض دادن، هجده حسنه، رابطه با برادران ایمانی، بيست حسنه و صله رحم، بيست و چهار حسنه دارد.(كافى، الاسلامیه، ج4، ص10) آن حضرت(ص) هم چنین می فرماید: دخلت الجنّة فرأيت على بابها: الصّدقة بعشرة و القرض بثمانية عشر فقلت يا جبريل كيف صارت الصّدقة بعشرة و القرض بثمانية عشر قال لأنّ الصّدقة تقع في يد الغنيّ و الفقير و القرض لا يقع إلّا في يد من يحتاج إليه؛ وارد بهشت شدم، ديدم بر در آن نوشته است (ثواب) صدقه ده برابر است و قرض هجده برابر. گفتم: اى جبرئيل چرا صدقه ده برابر و قرض هجده برابر است؟ گفت: زيرا صدقه به دست نيازمند و بى ‏نياز مى ‏رسد اما قرض جز به دست كسى كه به آن نياز دارد، نمى ‏رسد.(نهج الفصاحه ص 480 ، ح 1557)

خدا هم چنین در بیان رشد اقتصادی و برکت یابی اقتصاد خانواده و اجتماع با صدقه می فرماید: يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ ؛ خدا از بركت ربا مى ‏كاهد، و بر صدقات مى‏ افزايد، و خداوند هيچ ناسپاس گناهكارى را دوست نمى دارد. (بقره، آیه ۲۷۶)

پس از نظر قرآن، آن چه موجب افزایش و رشد اقتصادی می شود، رباخواری نیست که به ظاهر سرمایه شخص با دیرکرد و مانند آن ها افزایش می یابد؛ اما در باطن کاهش برکتی و نابودی اصل سرمایه است؛ در حالی که صدقه به ظاهر از دست رفتن سرمایه همانند زدن سرشاخه های درخت است؛ اما در باطن موجب افزایش بهره وری و رشد اقتصادی می شود. این گونه است که با رشد اقتصادی خانواده ، جامعه نیز از برکات این رشد اقتصادی برخوردار می شود.

در ارزش واهمیت صدقه همین بس که انسان ها هنگام مرگ در می یابند که صدقه دادن نقش اساسی در زندگی اخروی انسان دارد؛ از این رو، خواهان مهلتی کوتاه برای دادن صدقه می شوند تا این گونه ره توشه اخروی فراهم آورند: وَأَنْفِقُوا مِنْ مَا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوْلَا أَخَّرْتَنِي إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُنْ مِنَ الصَّالِحِينَ ؛ و از آنچه روزى شما گردانيده‏ ايم انفاق كنيد پيش از آنكه يكى از شما را مرگ فرا رسد و بگويد: پروردگارا ! چرا تا مدتى بيشتر اجل مرا به تاخير نينداختى تا صدقه دهم و از نيكوكاران باشم. (منافقون، آیه ۱۰)

از نظر قرآن، این پاداش و افزایش رشد کمی و کیفی اقتصادی در همه ابعاد خواهد بود؛ زیرا همان طوری که خدا سرمایه را مضاعف و چند برابر می کند و از نظر کمی میزان سرمایه افزایش می یابد؛ هم چنین به پاداش این عمل خیرخواهانه و صادقانه، خدا پاداشی کریمانه می دهد. این گونه است که سرمایه اقتصادی شخص نیز به برکتی دست می یابد که خدا از آن به کرامت یاد می کند. از نظرقرآن این پاداش کریمانه از سوی خدا کریم، به طور طبیعی کرامت را به مال وهم چنین صاحب مال می بخشد و انسان در کلاس کریم وارد می شود و از کرامت الهی در وجود خویش بهره مند می شود. این گونه است که شخص صدقه دهنده به عنوان کریم و در جایگاه کرامت قرار می گیرد و از آن جایی که معیار سنجش آدمی کرامت اکتسابی است که از راه ایمان و عمل صالح به دست می آورد(حجرات، آیه 13)، به طور طبیعی چنین شخصی مصداق کرامت الهی خواهد شد و تقرب کریمانه می یابد.(همان؛ حدید، آیه 18)

از جمله کارکردها و آثار صدقه این است که جامعه به توسعه اقتصادی دست می یابد؛ زیرا صدقات در شکل واجب و مستحب آن موجب می شود تا سرمایه ها در دست معدودی از افراد نباشد و گردش سرمایه در اجتماع شدنی باشد. این گونه است که همگان از رشد و پیشرفت اقتصادی بهره مند می شوند و فقیران نیز از ثروت اجتماع سود می برند.(حشر، آیات 7 تا 9) پیامبر(ص) دراین باره می فرماید: أُمِرْتُ أَنْ آخُذَ الصَّدَقَةَ مِنْ أَغْنِيَائِكُمْ فَأَرُدَّهَا فِي فَقُرَائِكُم‏؛ من مأمورم كه صدقه و زكات را از ثروتمندانتان بگيرم و به فقرايتان بدهم. (مستدرك الوسائل و مستنبط المسایل، ج 7، ص 105 ، ح 7762)

از نظر آموزه های وحیانی اسلام، هر کسی که دچار فقر و نداری است و در تنگناهای اقتصادی به سر می برد، برای رهایی از فقر و افزایش سرمایه های مادی از نظر کمیت و کیفیت صدقه دهد.(حدید، آیه 18) بنابراین، از نظر آموزه های قرآنی، صدقه راهی برای رهایی فقر در جامعه و موجب رشد و توسعه اقتصادی است. از همین روست پیامبر(ص) می فرماید: إستَنزلوا الرِّزقَ بِالصَّدَقَةِ؛ با صدقه دادن، روزی خود را فرود آورید.(کافی، الاسلامیه، ج 4 ، ص 3 ، ح 5 ؛ تحف العقول، ص 60 ؛ من لا یحضره الفقیه ، ج 2 ، ص 66 ، ح 1730)

حضرت صادق (علیه السلام) به فرزند خود محمد فرمود: پسرجان از مخارج چقدر زیاد آمده است؟. عرض کرد: چهل دینار. امام صادق(ع) فرزندش را امر کرد از منزل خارج شود و آن مبلغ را صدقه بدهد. محمد گفت: در این صورت چیزی نخواهد ماند؛ زیرا موجودی همین چهل دینار است. آن حضرت(ع) فرمود: آن را صدقه بده قطعا خداوند عوض خواهد داد. سپس فرمود: اما علمت ان لکل شیء مفتاح، مفتاح الرزق الصدقه؛ آیا نمی دانی هر چیزی کلیدی دارد و کلید روزی صدقه است. پس اینک چهل دینار را به عنوان صدقه بده. محمد امر امام صادق (علیه السلام) را انجام داد. بیش از ده روز نگذشت که از محلی مبلغ چهار هزار دینار برای آن جناب رسید. امام صادق(ع) فرمود: پسرجان برای خدا چهل دینار دادیم و خداوند چهار هزار دینار عوض آن را داد.( کافی، جزء 4، ص 10.)