شب قدر؛ گنج پنهان هستي

شب قدر يکي از مهم ترين شب هاي زندگي انساني است که ادراک آن برابر با هزار ماه يعني حدود هشتاد و سه سال قمري است. در حقيقت شب قدر در مقام ارزشگذاري با يک عمر آدمي برابري مي کند. کسي که بتواند يک شب قدر را درک کند گويي تمام عمرش درعبادت بوده است و به آثار عبادت تمام عمر که خدايي و رباني شدن است دست مي يابد.

    بنابراين، نمي توان عبادت در شب قدر و اطاعت عارفانه و عاشقانه در آن را همانند شب هاي ديگر دانست؛ زيرا با درک يک شب مي توان به همه کمالات رسيد. اما اين شب در ميان شب هاي ماه رمضان بويژه در دهه آخر آن نهان شده است و کسي که بخواهد به مفهوم واقعي، آن را درک کند، مي بايست افزون بر احياي اين شب ها شرايط درک را نيز فراهم آورد. نويسنده در اين مطلب بر آن است تا چرايي نهان شدن شب قدر را براساس آموزه هاي وحياني قرآن و اسلام بيان کند.
شب مبارک قدر در ماه رمضان
    از نظر آموزه هاي قرآني شب قدر يک شب مبارکي است که در آن تقدير هستي تعيين و مشخص مي شود و درحقيقت سرآغازواقعي سال قمري است. (وسائل الشيعه، ج 7 ص 258 ح 8) اين بدان معناست که شب قدر همانند ديگر شب ها و روزهاي سال نيست و از يک ويژگي انحصاري و استثنايي برجسته اي برخوردار است. از اين روست که در آيات قرآني و روايات از آن به شب مبارک ياد شده است.
    از نظر قرآن، برخي از مکان ها و زمان ها از ارزش ويژه اي برخوردار است. مثلاسرزمين شام (اعراف، آيه 137؛ انبياء، آيه 71) بويژه فلسطين (انبياء، آيه 81) و خصوصا شهر بيت المقدس (اسراء، آيه 1)، سرزمين مبارکي دانسته شده است. سرزميني که به حضرت موسي(ع) در طور سينا وحي شده نيز مبارک است. (قصص، آيه 30) همچنين سرزمين مکه که کعبه در آن قرار دارد و نخستين مکان عبادت بشر وخانه و بيت عتيق کهن و آزاد است و کسي را نرسد که خود را مالک و حاکم آن خانه و سرزمين مکه بداند، جزو سرزمين هاي مبارک است. (آل عمران، آيه 96)
    از زمان هاي مبارک مي توان به شب قدر در ماه رمضان اشاره کرد. خداوند درآيه 3 سوره دخان، شب نزول قرآن را شب مبارکي دانسته است. هنگامي که اين آيه را در کنار سوره قدر مي گذاريم که در آنجا بيان مي کند که قرآن در شب قدر فرود آمده اين معنا به دست مي آيد که انزال دفعي قرآن بر قلب حضرت محمد(ص) در شب مبارکي به نام شب قدر بوده است.
    از طرفي آيه 185 سوره بقره مي فرمايد که خداوند قرآن را براي هدايت توده هاي مردم و به نشانه معجزه و بينه روشن و هدايتگر و جداساز حق و باطل، در ماه رمضان نازل کرده است.
    بنابراين، با در کنار هم نهادن سه دسته از آيات در سوره هاي دخان و بقره و قدر، مي توان به اين نتيجه قطعي رسيد که آن شب مبارکي که قرآن در آن نازل شده است، همان شب قدر در ماه رمضان است.
عظمت شب قدر
    شب قدر افزون بر اينکه شبي مبارک است؛ چراکه در آن قرآن به شکل دفعي و انزال بر قلب حضرت محمد(ص) فرو فرستاده شده است، از جهات ديگر نيز از عظمت برخوردار است. خداوند در تعظيم شب قدر در سوره قدر خطاب به پيامبرش(ص) مي فرمايد: تو از شب قدر چه مي داني؟ اين گونه خطاب بيانگر آن است که شب قدر در ميان زمان ها از چنان بزرگي و عظمتي برخوردار است که پيامبر(ص) از سوي خداوند مامور به ادراک عظمت آن مي شود؛ چراکه خداوند خواسته است تا اين گونه، اهتمام، التفات و توجه ايشان را به شب قدر برانگيزد و شرايط تعظيم را در آن حضرت(ص) پديد آورد؛ چراکه آگاهي نسبت به چيزي عامل انگيزشي است. تا زماني که انسان از چيزي آگاهي و شناخت نداشته باشد، نه تنها براي آن ارزش و اعتباري قايل نيست حتي توجه و التفاتي هم بدان نمي کند چه رسد که محل اهتمام او شود و همت را مصروف نزديکي و يا رسيدن به آن کند.
    البته واژه عربي ادراک غير از شناخت و دانش معلومي است، زيرا در آن فهم همراه با خصوصيتي چون دريافت و وصول نيز ملاحظه شده است. بنابراين، ادراک، نوعي دانش خاص همراه با داشتن است. از اين رو زماني که ما به دانش رسيديم که جزو جان و شهود و حضور ما شد، آنگاه سخن از ادارک امري يا چيزي است.
    به هرحال، خداوند با بيان «ما ادراک ليله القدر» بر آن است تا عظمت شب قدر را به پيامبر(ص) و مومنان گوشزد کند تا نسبت به شناخت و تعظيم آن شب بکوشند و حق شب قدر را به درستي ادا کنند.
فضيلت شب قدر
    اما سوال ديگر اين است که: چرا اين شب در ميان شب هاي سال يا در ميان شب هاي ماه رمضان داراي برتري و فضيلت است؟ چه خصوصيتي براي شب قدر است؟ چرا مي بايست ما آن را تعظيم کنيم و در بزرگداشت آن بکوشيم و اينکه چگونه آن را تعظيم نماييم؟
    شکي نيست که ماه رمضان به سبب آنکه ماه خداوند است (بحارالانوار، ج96، ص340، ح5) و همه مومنان بر سر سفره الهي مهمان او هستند از فضل و برتري بي نظيري برخوردار است. ديگر آنکه اين ماه ماهي است که در آن شياطين در بند شده (بحار الاانوار، ج96، ص348، حديث14) و انسان مي تواند در مسير رشدي حرکت کند و با کنترل و مديريت نفس و هواهاي آن، گام هاي بلند به سوي تقوا بردارد. (بقره، آيه183) درهاي آسمان در اين شب هاي ماه رمضان گشوده است و برکات از آن بر زمينيان نازل مي شود. (بحارالانوار، ج93، ص346) اين ماه را ماه برکت دانسته اند بگونه اي که بدي ها در آن بخشيده شده و نيکي ها در آن چند برابر پاداش داده مي شود. (بحارالانوار، ج96، ص340، ح5) در روايات معتبر ده ها فضيلت براي ماه رمضان بيان شده است که به همين مقدار بسنده مي شود.
    اما شب قدر در اين ميان چه برتري و ويژگي نسبت به ديگر شب هاي ماه رمضان دارد؟ در آيات قرآني يکي از فضايلي که به اين ماه نسبت داده شده اين است که در آن قرآن نازل شده است. (سوره قدر؛ سوره دخان، آيه3؛ بقره، آيه185)
    با اين نگاه مي توان گفت که شب قدر شبي بس مبارک و ميمون است؛ چراکه چراغ راه بشر براي رسيدن به کمالات در اين شب از سوي خداوند فرو فرستاده شده است و انسان ها از بدبختي و تيره روزي ابدي نجات يافته اند.
    اما شب قدر تنها يک لحظه تاريخي براي نزول يا انزال دفعي قرآن نيست؛ بلکه از يک ويژگي انحصاري برخوردار است که آن را در ميان همه شب ها متمايز و استثنايي مي کند؛ چراکه اين شب هر سال تکرار مي شود و زندگي بشر بلکه همه هستي را تحت تاثير قرار مي دهد.
    مهم ترين فضيلت شب قدر که آن را انحصاري و استثنايي کرده و همچنان زندگي همگي را تحت تاثير مستقيم خود قرار مي دهد، مسئله تقدير امور هستي از جمله تقدير زندگي انسان است. خداوند در آيات 3 و 4 سوره دخان مي فرمايد که در اين شب امور هستي، تقديري حکيمانه مي شود؛ به اين معنا که هر چيزي براساس هدف کلي نظام آفرينش اندازه گيري و معين و مشخص مي شود. پس سرنوشت هر انساني در اين شب رقم مي خورد و سعادت و شقاوت آدمي ثبت و ضبط در لوح محو و اثبات مي شود.
    در اين آيات از امر حکيم که جدا مي شود سخن به ميان آمده است. امر مي توان ناظر به همه امور باشد که در هستي در جريان است يا مي توان به معناي مقام امري باشد که جدا از مقام خلقي است. (اعراف، آيه 54) يعني در مقام امر که يکي از مراتب وجودي در هستي و تحقق خارجي امور از اعيان ثابت است، اين اتفاق رقم مي خورد و در طول سال به مقام خلقي و وجودي نازل مي رسد.
    به هر حال، امر هر چيزي در شب قدر مشخص و معين مي شود. لذا تاثير مستقيمي در زندگي هر يک از ما انسان ها دارد.
    اين امر در حضور مقام خلافت الهي يعني انسان کامل و معصوم(ع) انجام مي شود. از اين رو روح اعظم با سپاهي عظيم از همراهان با شوکت و جلال بر انسان کامل فرود مي آيد تا در حضور ايشان امور هستي رقم بخورد و تفريق براساس حکمت و اهداف آفرينش انجام گيرد و وضعيت و قدر و اندازه هر کسي معلوم ومشخص شود. بر اين اساس خداوند با فعل مضارع تنزل که معني استمرار دارد و به معناي فرود مي آيند است، از فرود روح و فرشتگان همراه سخن مي گويد. اين روح و فرشتگان براي تعيين امر حکيم و تقدير آن به نزد انسان کامل در بيوت و خانه هاي بلند عصمت (نور، آيه 36) فرود مي آيند و از مقام خلافت الهي دستور مي گيرند تا براساس دستور خليفه الهي به انجام امور بپردازند. اين امر چيزي شبيه ارائه بودجه کل کشور به مجلس و تصويب آن از سوي قوه مقننه است. در حقيقت قانونگذار بر هستي بر اساس خلافت الهي، امام معصوم(ع) است که وضعيت هر شخص را براساس عملکرد گذشته او مشخص و تعيين مي کند؛ چرا که کارنامه هر کسي از انسان و غيرانسان به ايشان ارائه مي شود و ايشان بر آن آگاه هستند و ريز کارنامه و عملکردها را مي دانند. (بقره، آيه 143؛ مطففين، آيه 21)
    خداوند به روشني اين مطلب را اين گونه بيان مي کند: فکيف اذا جئنا من کل امه بشهيد و جئنا بک علي هولاء شهيدا؛ حال آنها چگونه است آن روزي که از هر امتي، شاهد و گواهي بر اعمالشان مي آوريم، و تو را نيز بر آنان گواه خواهيم آورد. (نساء؛ آيه 41) هر چند که اين آيه درباره پيامبر(ص) است ولي اميرمومنان علي(ع) نفس آن حضرت است. (آل عمران، آيه 61) و براساس آيات و روايات معتبر، همه احکام الابرخي از امور انحصاري، در پيامبر(ص) و خلفاي معصوم ايشان(ع) مشترک است.
    بنابراين، در فضيلت شب قدر، بسيار سخن است که از مهمترين آنها تعيين تقدير هستي به امر خليفه الهي و امام زمان(عج) با حضور روح و فرشتگان الهي مامور به اين امر است. پس عملکرد ما در طول سال به ويژه ماه رمضان و بخصوص در شب هاي قدر که برابر با يک عمر آدمي است، نقش بسزا و تاثيرگذاري دارد که نمي بايست از اين شب قدر غافل شد.
فضيلت دهه آخر ماه رمضان
    اما مشکل اين است که اين شب قدر با اين همه عظمت و فضيلت و مبارکي، در ميان ماه رمضان مخفي و نهان است. خداوند در قرآن آن را در شب هاي رمضان دانسته؛ (بقره، آيه 185؛ دخان، آيات 3 و 4؛ سوره قدر) اما روايات آن را محدود به دهه آخر کرده است.
    از آنجايي که ماه هاي قمري بين 28 تا 30 روز مي گردد، دهه آخر مي تواند از شب نوزدهم شروع شود. از اين رو در روايات شب نوزدهم نيز به عنوان شب قدر بيان شده است.
    در روايات بر دهه آخر ماه رمضان تاکيد شده است؛ زيرا با توجه به مشکل رويت هلال ماه در ماه قمري، احتمال جابه جايي بسيار است؛ لذا گفته شد که همه اين شب هاي دهه آخر احيا داشته شود تا تعظيم اين شعائر الهي با احياي شب هاي قدر انجام شود. اعمال بسياري براي اين شب ها و چگونگي تعظيم آنها آمده است که شامل شب زنده داري از اول شب تا طلوع فجر و اذان صبح، غسل، نماز، قرائت قرآن، تفکر و تدبر در آيات الهي، ادعيه و نيايش و مانند آن است و براي هر شب دهه آخر مي توان اين اعمال مشترک را به جا آورد، ولي براي برخي از شب ها مانند 19 و 21 و 23 و 27 شب هاي رمضان اعمال خاصي بيان شده که انجام آن مورد تاکيد است.
    فضيل بن يسار درباره سيره عملي امام باقر(ع) مي گويد: امام باقر(ع) در شب بيست و يکم و بيست و سوم ماه رمضان مشغول دعا مي شد تا شب بسر آيد و آنگاه که شب به پايان مي رسيد نماز صبح را مي خواند. (وسائل الشيعه، ج7، ص 260، ح4)
نهان بودن شب قدر در دهه آخر
    اما چرا اين شب با اين همه خير و برکت در ميان شب ها معلوم نشده است؟ به نظر مي رسد که چند امر موجب شده تا اين گونه شود. از جمله اينکه ارزش و اهتمام به تعظيم آن اين گونه بيشتر دانسته مي شود، زيرا به سادگي به دست نمي آيد و مي بايست شبها را بيدار ماند تا به شب قدر و احياي آن نايل شد و آن را تعظيم کرد. ديگر آنکه نهان شدن موجب مي شود تا انسان بيشتر به عبادت بپردازد و فرصت بيشتري را براي خودسازي و تزکيه و رسيدن به تقوا بگذارد و اهتمام بيشتري داشته باشد.
    از حضرت علي(ع) روايت شده که پيامبر اهل بيت خود را در دهه آخر ماه رمضان بيدار مي کرد و خود نيز بيدار مي ماند.
    عبدالواحد بن مختار انصاري درباره شب قدر از امام باقر(ع) پرسيد. ايشان فرمود: در دو شب است: يکي بيست و يکم و ديگري بيست و سوم.
    گفتم: يکي از اين دو شب را تعيين فرما. گفت: نمي خواهي در دو شب عمل نمايي. يکي از آن دو شب است.
    شهاب بن عبدالله به امام صادق(ع) عرض کرد فداي شما شوم آن شبي که اميد شب قدر باشد کدام است؟ فرمود: آن شب بيست و يکم و شب بيست و سوم است.
    گفتم: اگر نتوانستم هر دو شب را احياء بدارم. گفت: آنچه از دو شب يا هر کدام از دو شب که ميسرت باشد، احياء نما.
    گفتم: چه بسا ما هلال ماه را در محل خود مي بينيم و خبر مي آيد که در منطقه و شهر ديگر خلاف آنچه ما ديده ايم ديده شود. گفت: آنچه که ممکن مي شود از چهار شب را احياء بدارد. (مجمع البيان، ذيل آيات سوره قدر)
    شيخ صدوق از امام صادق(ع) روايت مي کند که فرمودند: در آن شبي که امورات از روي حکمت از هم جدا و ممتاز مي شود (شب قدر) اگر کسي بخوابد از حج آن سال محروم مي گردد و آن شب بيست و سوم ماه مبارک است، زيرا در آن شب است که از حجاج نام نويسي شده، روزي (و معيشت)ها و مرگ ها و آنچه مربوط به آن است تا سال آينده رقم مي خورد.» (علل الشرايع، باب 158، ص 420)
    امام صادق(ع) توجه ويژه اي به شب بيست و سوم داشته و مي فرمايد: التقدير في ليله تسعه عشر و الابرام في ليله احدي و عشرين و الامضاء في ليله ثلاث و عشرين، برآورد اعمال در شب نوزدهم انجام مي گيرد و تصويب آن در شب بيست و يکم و تنفيذ آن در شب بيست و سوم (وسائل الشيعه، ج7 ص259)
    امام علي(ع) در خصوص سر مشخص نبودن شب قدر چنين فرمودند: «به اميرالمومنين(ع) گفتند: ما را از شب قدر آگاه کن، فرمود: خالي از اين نيستم که آن را بدانم و از شما پنهان کنم، شک ندارم که خداوند به خاطر کمک کردن و مهلت دادن به شما آن را از شما مي پوشاند، چون اگر آن را به شما اعلام مي کرد، در همان شب، عمل مي کرديد و در غير آن شب عبادت را ترک مي کرديد و اميد دارم که اگر خدا بخواهد، شب قدر را به خطا نگيريد.» (بحارالانوار، جلد94، صفحه5)
    المصنف- به نقل از ابونضر- نقل مي کند که عبدالله بن انيس جهني گفت: اي پيامبر خدا! من مردي هستم که خانه ام دور است. يک شب را دستور بده که بيايم و در مدينه بمانم. پيامبر(ص) فرمود: «شب بيست و سوم بيا».
    بنابراين، هر چند که شب بيست و سوم بسيار محتمل است که شب قدر باشد، ولي بايد به تعظيم همه دهه پرداخت تا به يقين اين شب احياء و تعظيم داشته شود.
□
روزنامه كيهان، شماره 20823 به تاريخ 24/4/93، صفحه 8 (معارف)