سخاوت و جود الهی

یکی از فضایل اخلاقی که هر انسان پاکی آن را می ستاید ، جود و سخاوت است که در ادبیات پارسی از آن به بخشش بی منت یاد می شود. این که انسانی کاری برای دیگری انجام دهد و توقع و انتظاری در برابرش نداشته باشد و یا احسان و کمک مالی و یا مانند آن انجام دهد و تنها وجه الهی را در نظر گیرد، یکی از زیباترین رفتارهای انسانی است.

بی گمان سرآمد این گونه رفتار اهل بیت (ع) می باشند که خداوند در سوره ها و آیاتی چند ایشان را به این رفتار ستوده و از مردمان خواسته است تا رفتارشان را سرمشق قرار دهند و در مسیر متاله شدن و تخلق به صفات و اسمای الهی از آنان پیروی کنند.

نویسنده با توجه به تحلیل قرآنی از سخاوت و بخشش بر آن است تا نگاهی به این خلق نیک و فضلیت برتر انسانی داشته باشد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

اهل بیت سخاوت و بخشش

خداوند در قرآن کریم ، اهل بیت عصمت و طهارت را به سخاوت و جود می ستاید و سوره ای در فضلیت ایشان فرو می فرستد، زیرا آنان با همه تنگدستی خویش ، از افطاری خود می گذرند و آن را به فقیر و یتیم و اسیر در راه خشنودی و رضای الهی ایثار می کنند: و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا-انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و لا شکورا (سوره دهر یا انسان، آیات 8 و 9) این گونه است که خداوند بدان ها بر همه آفریده هایش مباهات و افتخار می کند و به عمل ایشان ، علت و سبب خلافت یابی انسان بر هستی را توجیه و تبیین می کند.

انسان تنها موجود دارای اختیار و اراده ای است که خود بی هیچ اجبار و اکراهی به بندگی خدا رو می آورد ودر مسیر متاله شدن گام بر می دارد. از این روست که خداوند ، هنگامی که اهل بیت عصمت وطهارت(ع) در مسیرکمالی با اراده خویش در برابر همه وسوسه های هستی می ایستند و از خود می گذرند و تنها وجه الهی را در نظر می گیرند، علت مسجود شدن آدم(ع) را تبیین می کند؛ زیرا در باطن آدم(ع) انوار نورانی و کلمات وجودی اهل بیت (ع) بودند که خلافت را به معنای واقعی اش معنا کردند وتا جایی پیش رفتند که مصداق یحبهم و یحبونه شدند. به این معنا که خداوند ایشان را به بندگی (عبادی) و دوستی (احبایی) برگزید.

در روایات تنها گوشه ای از این سخاوت و جود اهل بیت (ع) که نشانه ای از جود و کرم الهی می باشد، به نمایش گذاشته شده است؛ زیرا همان گونه که خداوند به جود و کرم خویش هستی را آفرید و به آفریده هایش از خزانه بی پایان خویش روزی داد، اهل بیت (ع) نیز در مسیر فیض و بخشش الهی ، بستر این جود و کرم شدند و همه هستی از بستر آنان از زندگی و روزی بهره مند شدند. بنابراین اگر در برخی از روایات سخن از بخشش همه ثروت و یا تقسیم نیمی از آن در میان نیازمندان به میان می آید و یا در سوره انسان از گذشت اهل بیت و ایثار آنان از خوراک روزانه و افطاری خویش در مدت سه شبانه روز سخنی گفته می شود، تنها نمایش بخشی کوچک و خرد از این همه جود و سخاوت اهل بیت عصمت و طهارت (ع) است.

با این همه برای این که دانسته شود که جود و سخاوت ایشان در هر مرتبه ای جلوه ای دارد و حتی مردمان عادی و معمولی در شکل مادی و ظاهری نیز از بخشش و سخاوت ایشان آگاه شوند، به این مرتبه از سخاوت آنان نیز توجه و اشارتی می شود تا دانسته شود که آنان در همه حضرات وجودی و عوالم هستی ، اهل سخاوت و جود هستند. در روایات بسیاری است که امام حسن عليه السلام دوبار تمام اموالش را به فقرا بخشيد و سه مرتبه دارايي خود را با مستمندان تقسيم کرد. (اعيان الشيعه، ج 1، ص 565، بيروت.)

همچنين در روایات گزارش شده که آن حضرت سوار بر اسب زيباي خود از جايي مي گذشت؛ ناگاه متوجه شد که کسي در پي او مي آيد و اسبش را نگاه مي کند. امام فرمود: آيا حاجتي داري؟ مرد گفت چه اسب خوبي داري! امام عليه السلام از اسب پياده شد و اسب را به وي داد و پياده به منزل برگشت. (بحارالانوار، ج 43، ص 344.)

این سخاوت در خاندان رسول الله (ص) امری عادی و معمولی بوده است. می گویند که امام حسين عليه السلام در مسجد، مشغول نماز بود. مردي داخل مسجد شد و در فضيلت و مدح آن حضرت اشعاري سرود. حضرت پس از نماز به قنبر گفت که چهار هزار دينار به آن مرد عطا کن. (منتهي الامال، ج 1، ص 286.)

سلمي، کنيز امام باقر عليه السلام نقل مي کند: «هرکس از برادران و مؤمنين بر امام (ع) وارد مي شد حضرت آنها را غذا و لباس و پوشاک نيکو عطا مي کرد و مبلغ زيادي پول هم به آنها مي بخشيد» (بحارالانوار، ج 46، ص 290.)

درباره کرم و بخشش امام صادق (ع) نیز آمده که مردي در مسجد خوابيده بود، يکباره با وحشت از خواب برخاست و فرياد زد پولهايم را دزديدند! ناگهان به امام صادق عليه السلام بدگمان شد و فرياد زد: اي مردم! اين مرد پولهاي مرا دزديده است. امام پرسيد چقدر گم کرده اي؟

مرد گفت: هزار دينار، حضرت هزار دينار به او عطا کرد. آن مرد به خانه رفت و پولهاي خود را يافت؛ برگشت و با شرمندگي از آن حضرت، عذر خواست و پولهاي امام را پس داد ولي آن حضرت پولها را نگرفت. (همان مدرک، ج 47، ص 23.)

صديقه ي کبري سلام الله عليها نيز در بذل مال و سخاوت از پدر بزرگوارش ارث برده بود. می گویند که فقيري به مسجد رسول خدا صلي الله عليه و آله آمد و اظهار تنگدستي کرد. حضرت گفت: تو را به جايي حواله مي دهم که دست خالي بر نمي گردي سپس او را به خانه ي دخترش فاطمه (س) فرستاد، حضرت فاطمه گردنبندي داشت آن را آورد و به مرد فقير بخشيد. (بحارالانوار، ج 43، ص 56.)

ابن جوزي مي نويسد: «پيامبر (ص) براي فاطمه (س) پيراهني نو خريد تا در شب عروسي خود، به تن کند و به خانه ي شوهر رود حضرت زهرا (س) پيراهن کهنه و وصله دار ديگري نيز داشت؛ در اين ميان، فقيري به در خانه آمد و پيراهن کهنه اي را طلب کرد. فاطمه خواست تا پيراهن وصله دار را به او ببخشد، ولي به خاطر آورد که خداوند مي فرمايد: «لن تنالوا البر حتي تنفقوا مما تحبون»؛ هرگز به نيکي دست نمي يابيد تا آنچه را که دوست داريد، در راه خدا انفاق کنيد. » (آل عمران، آيه ي 92.) به همين سبب لباس نو را به فقير بخشيد و لباس وصله دار را براي خود گذاشت، و چون شب زفاف رسيد، جبرئيل عليه السلام لباسي از سندس سبز برايش هديه آورد. (فاطمه زهرا (س)، ترجمه اکبر صادقي، ص 134، انتشارات اميرکبير.)

این ها تنها نمونه های اندک و کوچکی از بخشش و سخاوت اهل بیت (ع) است که در شکل ظاهری ارایه می شود، زیرا چنان که از آیات و روایات بر می آید آن خاندان در مسیر جود الهی، محل فیض و گذرگاه جود و سخاوت الهی هستند و هر کسی و چیزی که نامی از وجود می برد از جود ایشان نصیب و بهره می گیرد و هر کسی و چیزی که در بقای خویش باقی است از کرم و سخاوت ایشان است که از دام فنا گریخته است.

چرا اهل سخاوت باشیم؟

سخاوت، که به معنای جود و بخشش كردن است ، یکی از صفات الهی و فضایل اخلاقی دانسته شده است . البته واژه سخاوت و مشتقّات آن در قرآن كريم نيامده، امّا مفهوم آن را مى توان با استناد به آياتى كه واژه هاى چون «من أعطى»، «يؤتى ماله» و… در آنها به كار رفته است، به دست آورد.

برخی از محققان و مفسران درباره این واژه و اصطلاح اخلاقی می نویسند: واژه های جود و سخاوت که در مقابل «بخل »است، غالبا در یک معنی استعمال می شود، ولی گاه از بعضی کلمات استفاده می شود که «جود»مرحله بالاتر از«سخاوت »است،زیرا درتعریف «جود»گفته اند:«بخشش بدون درخواست است که در عین حال، بخشش خود راکوچک بشمارد.»گاه گفته اند:«جود،خوشحال شدن از درخواست مردم و شادگشتن به هنگام بخشش است. » بعضی نیز گفته اند:«جود بخششی است که مال را،مال خدا بشمرد و سائل رابنده خدا بداند و خودش را در این میان واسطه ببیند»،در حالی که «سخاوت »معنی وسیع تری دارد و هرگونه بذل و بخشش را شامل می شود.

بعضی نیز گفته اند:«کسی که بخشی از اموال خود را ببخشد و بخش دیگر را برای خودبگذارد،صاحب سخاوت است و کسی که اکثر آن را ببخشد و مقدار کمی را برای خود بگذارد،دارای جود است ».مطابق تمام این تعریفها«جود»مرحله بالاتر از«سخاوت »است.

به هر حال «جود»و«سخاوت »از فضایل مهم اخلاقی است،هر اندازه «بخل » نشانه پستی و حقارت و ضعف ایمان و فقدان شخصیت است،«جود»و«سخاوت » نشانه ایمان و شخصیت والای انسان است.

با این همه پرسش بسیاری این است که چرا و به چه هدفی می بایست اهل سخاوت و جود باشیم و از خود بگذریم و به دیگران توجه کنیم به ویژه آن که گاه خود بیش تر نیازمندیم و گذشت از خود و ایثارگری می تواند ما را از نعمتی محروم سازد و یا حتی در شرایط بحرانی قرار دهد ، چنان که با ایثار تنها خوراکی که بدان افطار می کنیم، در شرایط عذاب و شکنجه آوری قرار می گیریم؟

از آیات قرآنی می توان پاسخ این پرسش را به دست آورد؛ زیرا خداوند در آیاتی از قرآن به این موضوع توجه داده و به آثار و کارکردهای سخاوت و جود بشری اشاره کرده است.

از جمله آثار و کارکردهایی که خداوند برای سخاوت و بخشش آدمی بر می شمارد ، امنيّت از عذاب و فراهم شدن شرایط آرامش برای انسان در مهم ترین و سخت ترین شرایط آن یعنی در روز قیامت و رستاخیز است که دست انسان جز به اعمال و نیات خویش به جایی بند نیست. خداوند در آیات 8 تا 11 سوره انسان به این کارکرد سخاوت مندی بشر اشاره می کند و می فرماید که انسان برای در امان ماندن از شرور روز قيامت، می بایست دست به دامن سخاوت خالصانه ای شود که در آن تنها وجه الله منظور باشد: ويُطعِمونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسكينـًا ويَتيمـًا واَسيرا * اِنَّما نُطعِمُكُم لِوَجهِ اللّهِ لا نُريدُ مِنكُم جَزاءً ولا شُكورا * اِنّا نَخافُ مِن رَبِّنا يَومـًا عَبوسـًا قَمطَريرا * فَوَقـهُمُ اللّهُ شَرَّ ذلِكَ اليَومِ.

از دیگر کارکردها و آثاری که برای سخاوت در آیات قرآنی بیان شده است مساله حق شناسى نسبت به دیگران است. خداوند در آیات 58 و 62 به سیره و روش حضرت یوسف (ع) اشاره می کند که آن حضرت (ع) برای این که برادران خویش را متوجه مساله حق شناسى و سپاس گزارى کند، فرمان می دهد تا سرمایه ای که برادران با آن گندم خریداری کرده اند به ایشان بازگردانده شود به گونه ای که خود آنان تا هنگام مراجعت و باز کردن گونی های گندم ، از بازگشت سرمایه شان آگاه نشوند. این عمل از آن رو انجام می شود تا برادران نسبت به حضرت یوسف(ع) و حق گرایی وی آگاه شوند و اندک اندک به سوی حق گرایش یابند و سپاسگزار خداوند شوند و زمینه بازگشت آنان به سوی آن حضرت (ع) و حق فراهم گردد.

در حقیقت حضرت یوسف (ع) با سخاوت مندی خویش می کوشد تا گرایش به حق را در برادران بر انگیزد. مفسران بر این باورند که این مطلب را می توان از كلمه «لعلّ» به دست آورد؛ زیرا مقصود از شناخت «بضاعت» شناختن حق است؛ يعنى شايد حق آن را بشناسند و قدردانى كنند. (الكشاف، ج 2، ص 330؛ الميزان، ج 11، ص 210)

از دیگر کارکردها و آثار حق می توان به دست یابی به مقامات عالی انسانیت چون مقام صدیقین اشاره کرد. کسانی که اهل سخاوت وبخشش می باشند، در مسیر الهی و متاله شدن چنان گام بر می دارند که می توان گفت آنان آن چه را از حق یافته اند در عمل و زندگی خویش تصدیق می کنند. این گونه است که راستی و صداقت تمام و کمال را به نمایش می گذارند و در مسیر صدیقین گام های بلندی بر می دارند. خداوند در آیه 177 سوره بقره می فرماید : وءاتَى المالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِى القُربى و…اُولـئِكَ الَّذينَ صَدَقوا.

در این آیه تبیین شده است که سخاوت و بخشش مال مورد علاقه، زمينه اى براى رسیدن و وصول انسان به مقام صدیقین و راستگویان می باشد که آن چه را دانسته و یافته اند به صداقت و در عمل انجام و نشان می دهند؛ زیرا انسان هایی که از بهترین ها تنها به سبب دوستی و محبت خداوندی، بذل و بخشش می کنند در چنان جایگاه معرفتی و شناختی قرار گرفته اند که خود را مجرای فیض الهی می یابند و متاله شدن را در خود جست و جو می کنند. این گونه است که با تمام میل و رغبت سخاوتمندانه از بهترین و عزیزترین مال خویش می گذرند و در این بخشش و سخاوت طیب خاطر دارند.

از آیات قرآنی چون 177 سوره بقره و 8 سوره انسان می توان این معنا را به دست آورد که اهل سخاوت و جود، تنها بر پایه محبت الهی است که می بخشند و گذشت دارند. این بدان معناست که آنان انسان هایی هستند که فراتر از رنگ خدایی گرفتن ، متاله شده و به صفات و اسمای الهی متخلق گشته اند، زیرا خداوند نیز به بندگان از در مهر و محبت می بخشد و جان می دهد و روزی می رساند.

اگر در برخی از روایات سخن از اخلاص در سخاوت آمده و به آیاتی چند از جمله آیه 9 سوره انسان استدلال می شود، در حقیقت وجه دیگری از متاله شدن و متخلق به صفات الهی گشتن ایشان است؛ زیرا انسانی که در این درجه از اخلاص قرار دارد که تنها برای وجه الله کاری انجام می دهد، در حقیقت وجودش را وجه جمالی الهی فراگرفته است و اثری از وجه خلقی در وی باقی نمانده است. به این معنا که چیزی جز وجه الله را نمی بیند و خود را نیز وجه الله می داند و امری بیرون از دایره وجه الله نمی بیند. این گونه است که همه هستی را وجه الله می یابد و بخشش و سخاوت از خود و همه چیزش را ماموریتی جز در مقام خلافت الهی نمی داند.

این که خداوند در آیه 4 سوره قلم حضرت پیامبر(ص) را به خلق عظیم می ستاید، از آن روست که آن حضرت(ع) اهل سخاوتی این گونه بوده است. (در روايتى از امام صادق(عليه السلام) آمده است: «خلق عظيم» سخاوتمندى و خوش خلقى است. (الامالى، طوسى، مجلس 11، ص 302، ح 46؛ تفسير نورالثقلين، ج 5، ص 391، ح 23))همین سخاوت آن حضرت است که وی را مصداق وجه الله کامل و اتم قرار داده و تا مقام قاب قوسین او ادنی (نجم آیه 9) بالا برده است. خلق عظیم وی خلق قرآنی است ؛ زیرا قرآن تجلی واژگانی وجود آن حضرت (ص) می باشد.

اهل بیت پیامبر(ص) که همان نفس و نور وی می باشند، آنان نیز این گونه هستند و آنان نیز مصداق خلق عظیمی می باشند که خداوند پیامبرش را بدان ستوده است.

بنابراین هر کسی که حتی مدعی دوستی و محبت اهل بیت (ع) می باشد و بر این باور است که خداوند ولایت محبت ایشان را فر همگان فرض کرده است می بایست در مسیر چنین شدنی گام بردارند و مانند آنان با سخاوت و جودش خویش گام هایی برای متاله شدن بر دارند. این مساله برای شیعیان و پیروان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) وجوب عینی می یابد؛ زیرا کسانی که بر باور ولایت اطاعت هستند نمی توانند گام بیرون از دایره اطاعت بگذارند و گام بر گام آنان بر ندارند. باشد تا با بهره گیری از شیوه وسیره عملی آن حضرات(ع) ولایت محبت و اطاعت خویش را به ویژه در فصل هایی چون فصل رمضان و گلریزان به نمایش بگذاریم و کودکان یتیم و بینوا و اسیری را خوشحال سازیم.