انذار، هشدار از سر دلسوزی

بسم الله الرحمن الرحیم

در ادبیات فارسی مفهوم واقعی انذار را می توان در یکی از ضرب المثل های شعری بسیار معروف یافت. صائب تبریزی می فرماید: اگر بيني كه نابينا و چاه است/ اگر خاموش بنشيني گناه است. بر اساس آموزه های قرآنی بشارت رسالت پیامبران است، ولی انذار وظیفه همگانی است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا فلسفه، ارزش، اهمیت، شیوه و روشها و نیز آثار و برکات انذار را بر اساس آموزه های قرآنی بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

مفهوم شناسی انذار

واژه انذار در فارسی بیم دادن معنا شده است که البته ترجمه و برگردان نارسایی است؛ زیرا بیم دادن و ترساندن ترجمه تخویف است. مثلا اگر کسی در محلی عبور می کند؛ شخصی ناگهان در جلوی پایش ترقه ای به زمین بزند، او می ترسد؛ این را تخویف می گویند، ولی انذار نیست و نمی توان در این موارد به جای تخویف از واژه انذار استفاده کرد.

در حقیقت انذار اعلام خطر است؛ یعنی اگر آینده خطرناکی در پیش روی کسی قرار داشته باشد؛ اگر شما از حالا به او خبر دهید و او را بترسانید، این نوع خاص از ترساندن را انذار گویند. به نظر می رسد که واژه هشدار که امروز در فارسی معمول شده است با این مفهوم نزدیک تر است. پس پیامبران هشدار دهنده هستند.( مرتضی مطهری- آشنایی با قرآن جلد 1و2، صفحه 141)

پس برگردان نزدیک به مفهوم و معنای انذار همان هشدار فارسی است. واژه هشدار، در اصل، فعل امر از «هُش داشتن» است كه به شكل مصدر به كار رفته و در معناي مراقب و مواظب بودن به كار مي­رود. (علي‌اكبر دهخدا، لغت­نامه، زير نظر: محمد معين، تهران، سيروس،1337، چ 1، ج 49، ص221)

معادل نسبي اين واژه در عربي، «انذار» و «تحذير» است. چنان­كه در لسان العرب، واژه انذار، آگاه كردن همراه با پرهيز دادن و ترساندن معنا شده است.( ابن منظور، لسان العرب، بيروت، داراحياء التراث العربي، 1408 ﻫـ . ق، چ 1، ج 14، ص100)

راغب اصفهانی نيز انذار را به معناي خبري تعريف مي كند كه همراه با ترساندن است،.( راغب اصفهاني، مفردات الفاظ قرآن، بيروت، الدار الشاميه، 1423 هـ .ق، چ 3، ص 223)

تحذير نيز بر وزن «تفعيل»، اصل ماده اش«حذر» به معناي پرهيز دادن و ترساندن مخاطب از امري ترسناك است.(همان پیشین)

پس واژه بیم در برابر امید که در فارسی به عنوان نقیضان به کار می روند، بخشی از مفهوم انذار و بشارت را می رسانند نه تمام معنای آن؛ اما واژه هشدار در بیان معنای انذار رساتر است.

البته باید توجه داشت که واژه نذر گاه به معنای تقدیم چیزی به پیشگاه خدا یا رشوه به کار می رود که در عرف مردم بسیار معروف و مشهور است؛ زیرا برای گرفتن حاجتی نذر می کنند و با اجرای صیغه نذر خود را متعهد و ملتزم می دانند که اگر حاجت ایشان برآورده شد آن کار را انجام دهند؛ و گاه دیگر به معنای آماده شدن برای برحذر ماندن از چیزی است. گاهی ارتش و لشکر کسی را به عنوان پیشقراول می فرستد تا آگاهی لازم را به دست آورد و به لشکر نسبت به حرکت های دشمن خبر و بیم دهد. این عمل را نیز نذر می گویند.

مولفه و عناصر هشدار و انذار

بر اساس تعریفی که راغب اصفهانی گفته، انذار، از ريشه «نذر» همان گزارش و ابلاغى است كه با‌ترساندن و بیم دادن همراه باشد.( راغب اصفهاني، مفردات الفاظ قرآن، ص 223)

در انذار، سه ويژگى وجود دارد كه سبب تمايز آن با تخويف شده است:1. انگيزه در انذار، فقط محبّت و علاقه و احسان به فردِ انذار شده است؛(معجم الفروق اللّغويّه، ذیل واژه نذر)؛ 2. انذار، همراه با بيان شىء مورد انذار است؛(همان)؛ 3. انذار، بيم دادن به‌وسيله سخن است؛(التحقیق، مصطفوی، ذیل واژه نذر) در حالى كه تخويف در مقايسه با هر يك از سه‌مورد، عموميّت دارد.

پس تا زمانی که این سه مولفه و عنصر در سخن و خبری جمع نشده باشد، آن را انذار نمی گویند.

فلسفه انذار و هشدار

فلسفه و هدف از انذارها و هشدارهای الهی اموری چند است که در آیات قرآنی به آن ها توجه داه شده است. مهم ترین اهداف و فلسفه انذارها اموری چون اتمام حجت بر مردم(نساء، آیه 165)، مائده، آیه 19؛ یس، آیات 69 و 70)، اجتناب از گناه و برحذر داشتن از آن (توبه، آیه 122)، ایجاد روح تقوا(زمر، ایه 16)، یا ایجاد گرایش به تقوا(انعام، آیه 51؛ طه ، آیه 113)، تذکر، پند و عبرت گیری(شعراء، آیات 208 و 209؛ قصص، آیه 46؛ طه، آیه 113)، هدایت به سوی حق و خداوند و راه راست(سجده، آیات 2 و 3؛ فاطر، آیه 42) است.

البته این موارد درباره با انذارهایی است که در قرآن بیان شده است، و ممکن است که در انذارهای دیگر غیر از آن چه در قرآن آمده اهداف و فلسفه های دیگر باشد؛ ولی آن چه برای ما ارزشی است دریافت اهداف و فلسفه انذارهای الهی در قرآن است.

ابزارهای انذار الهی

خداوند برای انذارهای خویش از ابزارهای چندی استفاده است. با نگاهی به آیات قرآنی می توان دریافت که خداوند از سه ابزار مهم برای انذار و هشدار مردم استفاده کرده است:

1. کتب آسمانی از جمله قرآن: خداوند برای انذار مردم از کتب آسمانی به ویژه قرآن استفاده کرده است. خداوند در قرآن در بیان جایگاه خود قرآن در انذار و هشدار به مردم، از قرآن به عنوان وسيله انذار و هشدار به انسان‌ها(انعام، آیات 19 و 92؛ اعراف، آیه 2 و آیات دیگر)، ابزار انذار‌دهنده به انسان‌هاى آگاه(فصلت، آیات 3 و 4)، وسيله هشدار به صاحبان خرد(یس، آیات 69 و 70)، وسيله انذار به زنده‌دلان و اهل ايمان(همان)، وسيله انذار و هشدار دادن پيامبر(صلى الله عليه وآله) به ستمگران(احقاف، آیه 12)، وسيله هشدار به مردم از عذاب شديد الهى(کهف، آیات 1 و 2) و وسيله هشدار دادن محمّد(صلى الله عليه وآله) به دشمنان سرسخت اسلام(مریم، آیه 97) یاد کرده است و در آیات 50 و 51 سوره انعام بیان می کند که پيامبر(صلى الله عليه وآله)، موظّف به انذار خائفان از قيامت به‌وسيله قرآن است.
2. معجزات : از دیگر وسایل و ابزارهای هشدار و انذار مردمان که در قرآن از آن یاد شده، معجزات الهی پیامبران است که به هدف اثبات رسالت و تثبیت رسولان از سوی خداوند به پیامبران داده می شود. خداوند در آیه 59 سوره اسراء می فرماید که معجزات الهى، وسيله هشدار و انذار و اخطار به انسان‌هاست.
3. دوزخ و جهنم: از دیگر ابزارهای بسیار مهم خداوند در کتب آسمانی و از جمله قرآن ، استفاده از دوزخ و جهنم است. به عنوان نمونه خداوند در آیات 26 تا 36 سوره مدثر، جهنّم را به عنوان وسيله‌اى براى هشدار و انذار انسان‌ها مورد استفاده قرار داده است.

پیامبران موظف بودند تا مردم را نسبت به تکذیب اموری چون قیامت، حسابرسی، عذاب های دوزخ ، معاد و رستاخیز و مانند آن انذار دهند و آنان را به مسیری هدایت کنند که از عواقب بد اعمال خودشان در امان بمانند.(طور، ایات 11 و 14؛ واقعه، آیات 47 تا 55 و آیات بسیار دیگر)

موارد انذار

در آیات قرآنی گروه های خاص به عنوان کسانی که باید انذار شوند مطرح شده اند؛ زیرا رفتار آنان به گونه ای است که اگر ادامه یابد آنان را به دوزخ و عذاب های آن سوق می دهد. در حقیقت هشدارباش نسبت به کسانی خاص مورد تاکید است؛ زیرا راه و رویه آنان سرانجامی جز دوزخ و عذاب های آن نخواهد بود.

این گروه ها عبارتند از : استهزاگران آيات الهى و پیامبران(انعام، آیات 4 تا 6؛ مائده، آیات 10 و 11)، اشراف و مرفهان ناسپاس(نحل، آیه 112؛ مزمل، آیات 11 و 12؛ سباء، آیه 34)، افزون‌طلبان(تکاثر، آیات 1 تا 6)، بازى‌گران با دين و فريب خوردگان دنيا(انعام، آیه 70)، پيروان شيطان(نساء، آیات 119 تا 121؛ حجر، آیات 42 و 43)، تفرقه‌افكنان(انعام، آیه 159)، توطئه گران(حج، آیات 49 تا 51)، حرام‌خواران(نساء، ایات 160 و161)، دشمنان خدا و پیامبران به ویژه دشمنان سر سخت دین(مریم، آیه 97؛ مجادله ، آیات 5 و 6)، دنياطلبان و تاركان آخرت(قیامت، آیه 20 تا 29؛ يونس‌، آیات‌7‌و‌8؛ اسراء، آیه 18)، رباخواران(بقره، آیه ‌275؛ آل‌عمران، آیات ‌130‌و‌131)، شكنجه‌گران اشخاص با ايمان(بروج، آیه 10)، طغيان‌گران(ص، آیات 55 و 57)، ظالمان و ستمگران(بقره، آیه 114)، عهد شکنان و نقض كنندگان پيمان(نحل، آیات 91 تا 95)، غافلان از آيات الهى(یونس، ایات 7 و 8)، قاتلان متجاوز و ستمگر(نساء، آیات 29 و 30)، کافران(فاطر، آیات 36 و 37)، ناسپاسان و کفران گران نعمت(ابراهیم، آیات 28 و 29)، گمراهان(واقعه، آیات 51 تا 56)، گناهکاران(ابراهیم، آیات 48 تا 52)، مانعان ذكر خدا(بقره، ایه 114)، متخلّفان جهاد(توبه، ایه 81) و مانند آنان هستند.

روش ، زمینه ها و موانع انذار

از آن جایی که انذار بیشتر در قالب کلام وسخن بیان می شود، باید اموری را در نظر داشت که عبارتند از: بهره‌گيرى از شيوايى و رسايى سخن، (مریم، آیه 97)، صراحت و دورى جستن از ابهام‌گويى(اعراف، آیه 184؛ هود، آیه 25)، لزوم رعايت نرمى سخن و دورى از خشونت در انذار(طه، آیات 44 تا 48) تا این گونه انذار و هشدار در مخاطب و شنونده تاثیر بگذارد.

از آیه 122 سوره توبه به دست می آید که از هر قوم و ملتی گروهی برای یاد گیری دین بروند تا به انذار مردم خویش بپردازند. از همین ایه به دست می آید که فقيهان و عالمان دين، موظّف به مقدّم داشتن انذار قوم خود هستند، چرا که پذیرش مردم نسبت به سخنان هم قومی ها بیشتر است و از سوی دیگر انسان نخست باید خودش و اهل خویش را از آتش دوزخ دور نگه دارد.(تحریم، آیه 6؛ شعراء، آیه 214)

البته انذار زمانی بیش تر تاثیر می گذارد که زمینه پذیرش وجود داشته باشد. از نظر قرآن اموری چون تعقل و خردورزی(یس، آیات 69 و 70) ایمان(اعراف، آیات 2 و 188)، ترس از خدا در نهان(فاطر، آیه 18؛ یس، آیه 11)، ترس از قیامت(انعام، آیه 51)، اطاعت و پيروى از يادآورى‌هاى قرآن(یس،آیه 11) و اقامه و برپاداشتن نماز(فاطر، آیه 18) مهم ترین نقش را در تاثیرپذیری انذار دارد.

از نظر قرآن اموری چون استکبار(فاطر، آیات 42 و 43)، اعراض و روى‌گردانى از آيات و معجزات الهی(قمر، آیات 2 تا 5)، تكذيب آيات خدا(همان)، جدال باطل(کهف، آیات 55 تا 57)، جهل و نادانی (احقاف، آیات 21 تا 23)، حق‌ناشنوايى(انبیاء، آیه 45)، خوش گذرانی(سباء، آیه 34)، عدم تعقل و سفاهت(ملک، آیات 6 تا 10)، عقیده باطل(اعراف، آیه 69)، غفلت(مریم،آیه 39)، کفر(یونس، آیه 101)، کوردلی(بقره،آیات 5 و 7) و پیروی از هواهای نفسانی(قمر،آیات 3 تا5) از مهم ترین موانع پذیرش انذار و تاثیرگذاری آن است.

انذار و هشدار وظیفه همگانی

به هر حال ، انذار یکی از مهم ترین راه هایی است که قرآن و خداوند برای هدایت مردم از آن استفاده کرده است. اصولا وظیفه همگانی آن است که دیگران را انذار کنند. از آیات قرآنی این معنا به دست می آید که در هر ملت و قومی نذیر و هشدار دهنده وجود داشته و خواهد داشت ولی لزوما به معنای وجود بشارت دهنده نیست. آن چه مهم است وجود کسی است که هشدار دهد.(ملک، آیه 8 و آیات دیگر)

خداوند به صراحت در آیه 24 سوره فاطر می فرماید: وَإِن مِّنْ أُمَّةٍ إِلَّا خلَا فِيهَا نَذِيرٌ؛ و هيچ امّتى نبوده مگر اينكه در آن هشدار دهنده‏اى گذشته است.

البته این که در همه امت ها یک هشدار دهنده بوده به معنای آن نیست که حتما در همه جا پیامبران حضور داشته باشند و بلکه ممکن است که در برخی جاها تنها رسولانی از سوی پیامبران رفته و انذار داده باشند. نذیر لزوما به معنای پیامبر نیست. از آیه 112 سوره توبه به دست می آید که عالمان و فقیهان که درس دین می آموزند در مقام انذار باید نذیر باشند. پس آنان نیز نذیر هستند. در خود حجاز پیامبر(ص) به همه جا آن سفر نکرده بلکه فرستادگانی را فرستاده تا انذار کنند. پس آن چه اهمیت دارد وجود نذیر و انذار است نه حضور پیامبر.

به هر حال، به معنای وجود نذیر در همه امت آن نیست که در هر شهر و دیار پیامبرى مبعوث شود، بلکه همین اندازه که دعوت پیامبران و سخنان آنها به گوش جمعیتها برسد، کافى است.