مهارت‌های ضروری در سبک زندگی اسلامی

مهارت ها مجموعه توانایی است که انسان را برای یک زندگی بهتر آماده می کند. مهارت ها ترکیبی از کار و دانش است؛ بنابراین تنها دانش و دانایی نمی تواند این مهارت ها را ایجاد و زندگی انسان را متحول کند، بلکه باید این دانش با تکرار عملی جزو جوهر ذات آدمی شود. آموزه های اسلامی بر همین اساس بر اصل تزکیه و تعلیم تکیه می کند. نویسنده در این مطلب بر آن است تا نگاهی گذرا و کلی به مهارت ها در سبک زندگی اسلامی بکند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

 مهارت‌ها، معجون کار و دانش
آموز‌ه‌های اسلامی بر آن است تا انسان کامل بسازد. از این رو، قرآن کتاب هدایت است و هر چند که در آن، از علوم و معارف بسیاری سخن به میان آمده است؛ اما همه آن‌ها در راستای هدایت‌گری قرآن است. اگر آیات قرآنی گاه به توصیف چیزی چون نیکی می‌پردازد، با سبک و سیاق خاصی به طرح موضوع می‌پردازد تا نشان دهد که یک کتاب آموزشی صرف نیست، بلکه هدف آن تزکیه و پرورش آدمی است.
به عنوان نمونه خداوند در آیه 177 سوره بقره بر آن است تا «بر» و نیکی را معنی و توصیف کند، ولی در نهایت توصیف «بار» یعنی نیکوکار می‌انجامد. خداوند می‌فرماید: : لَّيْسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَـكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَالْمَلآئِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّآئِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُواْ وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاء والضَّرَّاء وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَـئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَـئِكَ هُمُ الْمُتَّقُون؛ نیکی همه آن نیست که روی خویش به سوی مغرب و مشرق بکنید بلکه نیکی آن است که به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب و پیامبران ایمان آورده و مال را با اینکه دوست دارد- یا از بهر دوستی خدا- به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و واماندگان در راه ماندگان و در راه‌ آزادی بردگان بدهد و نماز بر پا دارد و زکات بدهد و نیز وفاداران به پیمان خویش چون پیمان بندند و به ویژه شکیبایان در بینوایی  تنگدستی و رنج و سختی و به هنگام کارزار. آنانند که راست گفتند و آنانند پرهیزگاران.
در این آیه به جای توصیف و تعریف نیکی، نیکوکار معرفی می‌شود؛ زیرا هدف بیان یک مجموعه اصول اخلاقی صرف مانند کتب علم اخلاق نیست، بلکه تربیت و پرورش انسان اخلاقی است. از این رو محور مباحث را اشخاص قرار می‌دهد و می‌گوید نیکی آن است که شخص به خدا، روز جزا، فرشتگان، کتاب و پیامبران ایمان بیاورد و مالی را که دوست و نیاز دارد به خویشان و یتیمان و مانند آن‌ها انفاق کند و کارهای دیگری انجام دهد که در آیه آمده است.
خداوند بصراحت در قرآن هدف بعثت و فلسفه آن را تعلیم و تزکیه دانسته است. (بقره، آیات 129 و 151؛ آل عمران، آیه 164؛ جمعه، آیه 2) بنابر این، آنچه مهم است همان اتمام مکارم اخلاقی و تزکیه نفوس است که خدا و پیامبر(ص) بر آن تاکید دارند؛ چرا که انسان بدون روشی که خداوند به عنوان صراط مستقیم ارائه داده و بدون تصرفات پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) نمی‌تواند به تزکیه دست یابد و خودش را پاک و پاکیزه از نواقص و عیوب کرده و به کمالات بایسته و شایسته بیاراید. (نور، آیه 21)
از همین آموزه‌های وحیانی قرآنی به سادگی دانسته می‌شود که انسان‌سازی با کار و دانش، شدنی است؛ زیرا انسان با علم و معرفت، حقایق را دریافت کرده و با کار و تلاش آن را در خود نهادینه می‌کند و علم و دانش را جزو جوهر ذات خویش قرار می‌دهد.
آموزه‌های اسلامی بر آن است تا مهارت‌هایی را به انسان بیاموزد که با‌ آن خود را به کمال برساند و نواقص و عیوب را از خود برطرف سازد. البته برخی از مهارت‌ها در زندگی انسانی بسیار مهم و اساسی است و باید انسان بیشتر به آنها توجه یابد و درکسب و تحصیل آن‌ها بکوشد. این مهارت‌ها موجب می‌شود تا زندگی انسان آسان‌تر و بهتر باشد و بهتر بتواند به اهداف و مقاصد خودش برسد. سبک زندگی اسلامی بر آن است که این مهارت‌ها را آموخته و در سرشت آدمی نهادینه شود.
برخی از مهارت‌هایی که در زندگی کسب آنها ضرورت دارد عبارتند از:
مهارت‌ها‌ی بین فردی
انسان به هر دلیلی چون تسخیر و عاطفه و استخدام و مانند آن‌ها در دنیا نیازمند دیگری است و بدون دیگری نمی‌تواند زندگی کند. خداوند در قرآن بیان می‌کند که ساختار دنیا این گونه است که برخی را مسخر برخی دیگر قرار داده تا امورات یکدیگر را پیش برند. خداوند در آیه 32 سوره زخرف بصراحت از تسخیر و استخدام به عنوان علت اصلی اجتماع سخن گفته و می‌فرماید: أَهُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَةَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُم مَّعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُم بَعْضًا سُخْرِيًّا وَرَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِّمَّا يَجْمَعُونَ؛ آیا آنانند که رحمت پروردگارت را تقسیم می‌کنند؟ ما وسایل معاش آنان را در زندگی دنیا میانشان تقسیم کرده‌ایم و برخی از آنان را از نظر درجات، بالاتر از بعضی دیگر قرار داده‌ایم تا بعضی از آن‌ها بعضی دیگر را در خدمت گیرند و رحمت پروردگار تو از آنچه آنان می‌اندوزند بهتر است.
در آخرت انسا‌ن‌ها به صورت فردی وارد می‌شوند (مریم، آیه 95) هر چند که مجموع می‌شوند (واقعه، آیه 50؛ هود، آیه 103)، ولی اجتماع تشکیل نمی‌دهند؛ زیرا نیازی به دیگری ندارند تا براساس ضوابط با روابط و به تعبیر قرآن «بیع و خله» (بقره، آيه 254) با بستن قرارداد و یا روابط دوستانه و خویشاوندی نیازهای یکدیگر را برآورده سازند؛ اما انسان در دنیا برخلاف آخرت نیازمند دیگری است اینجاست که روابط بین فردی به عنوان یک مهارت خود را نشان می‌دهد.
خداوند در آموزه‌های قرآنی بر کسب مهارت بین فردی تاکید دارد و از انسان‌ها می‌‌خواهد یاد بگیرند چگونه در اجتماع زندگی و رفتار کنند. اصولا قوانین و احکام اسلامی برای تبیین کسب مهارت‌های بین فردی چون همکاری و مشارکت تاکید دارد.
همکاری و مشارکت نه تنها در مسائل عبادی محض چون حج  نماز، بلکه در امور دیگر مانند کسب تقوا و تزکیه و پرورش انسان‌های خوب و نیک و نیز نیکوکاری مورد تاکید است. خداوند می‌فرماید: وتعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الاثم و العدوان و اتقوا الله ان الله شدید العقاب؛ و در نیکوکاری و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید و در گناه و تعدی دستیار هم نشوید و از خدا پروا کنید که خدا سخت‌کیفر است. (مائده، آیه 2)
از دیگر موضوعات این مهارت، اهتمام و اعتماد به گروه است. اصولا امت به معنای گروه معتقد به هدف و روش خاص است. امت‌ها براساس اعتقاد به هدفی خاص است که دور هم گرد می‌آیند. امت اسلام یا اهل ایمان از واژگان پرکاربرد در قرآن است. خداوند از مومنان می‌خواهد هم در کارها به یکدیگر یاری رسانند و هم به یکدیگر اعتماد کنند. اعتماد به مؤمن به عنوان برادر دینی، به شخص این امکان را می‌دهد تا در یک فضای سالم و در امنیت و آرامش کامل بتواند اهداف خویش را پیش برد.
در آیات و روایات بر اموری چون اصالت صحت و اصالت برائت و مانند آنها تأکید بسیاری شده است. اینها بستر و فضای مناسبی را فراهم می‌آورد تا افراد بتوانند به دیگری اعتماد کرده و در یک فضای امن روحی و روانی به فعالیت بپردازند.
در اسلام روابط بین فردی براساس اصول و معیارها و شاخص‌هایی تنظیم می‌شود. درک و تشخیص هر یک می‌تواند به بهبود ارتباطات بینجامد. روابط میان خویشان براساس «الاقرب فالاقرب» سامان می‌یابد و این گونه است که در ارث طبقات اول تا سوم مطرح می‌شود. همین معیار، مهمترین اصل در تبیین و تعیین حدود سبز تا قرمز ارتباط است. همچنین ارتباط با دوستان باید در همین چارچوب سامان یابد و با دوستانی که اعتماد بیشتری داریم بهتر می‌توانیم کار کنیم. البته باید خطوط قرمز ارتباط میان فردی شناخته شود و براساس آن عمل کرد؛ زیرا با دوست باید چنان رفتار کرد که اگر دشمن شد همه اسرار تو را نداند و با دشمن نیز چنان دشمنی کرد که جایی برای دوستی گذاشته شود.
مهارت مقابله با هیجانات
از دیگر مهارت‌هایی که انسان بدان نیاز دارد، مهارت مقابله با هیجانات شدید عاطفی است. انسان به طور طبیعی هر روز دچار انواع و اقسام هیجانات می‌شود. هیجاناتی از قبیل ترس، خوشحالی، اندوه، خشم و مانند آن تحت تأثیر عوامل درونی و بیرونی اتفاق می‌افتد.
هرکسی باید نسبت به هیجان‌های خود و دیگران شناخت داشته باشد؛ زیرا آگاهی و معرفت نسبت به هیجانات به انسان کمک می‌کند تا راه‌های مدیریت و مهار و مقابله را نیز بیاموزد و هیجانات خویش را در راستای کمال‌یابی به کار گیرد. در آموزه‌های قرآنی براساس اصل پیش گفته تزکیه و پرورش انسان‌های کامل، همواره هیجانات و عوامل و آثار آن مورد توجه بوده و حتی دستورها و راه‌هایی برای مهار و مدیریت و بهره‌وری از هیجانات بیان شده است؛ زیرا هیجان‌ها با احساسات، تفکر و رفتار ما ارتباط دارند و زندگی دنیوی و اخروی ما را تحت‌تأثیر مستقیم و شدید خود قرار می‌دهند.
در آیات قرآن و آموزه‌های اسلام، راه‌های مقابله با هیجاناتی چون ناکامی، خشم، بی حوصلگی، ترس و اضطراب و مانند آن بیان شده است.
خداوند در آیاتی از قرآن به عنوان نمونه راه‌های مقابله با هیجان‌های شدید خود و دیگران مانند هیجان خشم را بیان می‌کند و می‌فرماید چگونه انسان می‌تواند خشم خویش را مهار کرده و آن را فرو خورد. آگاهی نسبت به مصیبت‌ها و علل و عوامل آن و اینکه هر مصیبتی در زندگی انسان بر اساس حکمت و مشیت الهی است به آدمی کمک می‌کند تا آنها را مهار کند (حدید، آیات 22 و 23)
مهارت حل مسئله
انسان در زندگی روزانه خویش همواره با مسائلی مواجه است. این مسائل کوچک و بزرگ زمینه رشد و بالندگی انسان را فراهم می‌آورد. هر مسئله باید برای انسان یک ظرفیت کمال‌آفرین و کمال‌بخش باشد. بنابراین باید آن را شناخت و راه‌حل آن را یافت.خداوند در قرآن بیان می‌کند که ابتلائات و مصیبت‌ها و مشکلات در زندگی دنیوی انسان برای کمال‌آفرینی اوست. لذا نباید از مسائل و طرح آنها فرار کرد بلکه باید آنها را نعمتی از سوی خداوند دانسته و به استقبال مسئله رفت و برای حل آن تلاش کرد.
خداوند کسب مهارت‌ها را در زندگی براساس حل مسئله، بسیار مهم و اساسی می‌داند؛ زیرا این امور شخص را به توانایی می‌رساند که بتواند ضمن کمال‌یابی، مشکلات خود و حتی دیگران را حل کند. خداوند می‌فرماید: وَابْتَلُواْ الْيَتَامَى حَتَّىَ إِذَا بَلَغُواْ النِّكَاحَ فَإِنْ آنَسْتُم مِّنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُواْ إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ وَلاَ تَأْكُلُوهَا إِسْرَافًا وَبِدَارًا أَن يَكْبَرُواْ وَمَن كَانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ وَمَن كَانَ فَقِيرًا فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذَا دَفَعْتُمْ إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ فَأَشْهِدُواْ عَلَيْهِمْ وَكَفَى بِاللّهِ حَسِيبًا ؛ و یتیمان را بیازمایید تا وقتی به سن ازدواج برسند، پس اگر در ایشان رشد فکری یافتید، اموالشان را به آنان ردکنید و آن را از بیم آنکه مبادا بزرگ شوند، به اسراف و شتاب مخورید و آن کس که توانگر است باید از گرفتن اجرت سرپرستی خودداری ورزد و هرکس تهیدست است باید مطابق عرف از آن بخورد پس هر گاه اموالشان را به آنان رد کردید برایشان گواه بگیرید، خداوند برای حسابرسی کافی است (نساء، آیه 6).
از این آیه به دست می‌آید که نه تنها کسب مهارت حل مسئله از طریق قرار گرفتن در مسائل و ابتلائات و آزمون‌ها مهم است بلکه یکی از راه‌های تربیت و پرورش کودکان و دیگران قرار دادن آنان در مشکلات و مسائل است تا بتوانند با فکر و عمل خویش، آن را حل کرده و آمادگی برای مسئولیت فردی و اجتماعی مهمتری چون ازدواج و تشکیل خانواده را به دست آورند.
تشخیص مشکلات علل و ارزیابی دقیق آن زمانی شدنی است که شخص در آن قرار گیرد و با تکرار و تجربه، بر دانش و کار خویش بیفزاید. البته شرایط به او می‌آموزد که در زندگی اجتماعی نیازمند کمک دیگران است و می‌آموزد که باید درخواست کمک داشته باشد و براساس آیه 2 سوره مائده و مانند آن عمل کند. همچنین زندگی و مسائل به او می‌آموزد که گاه باید مصالحه کند و  مصالحه را راهی برای حل تعارض بداند (انفال، آیه 1).
البته برای کسب مهارت حل مسئله باید از تجربیات دیگران استفاده کند و در عصر حاضر باید آشنایی با مراکزی برای حل مشکلات را در نظر داشته باشد. همچنین در فرآیند زندگی خواهد آموخت که برخی از راه حل‌هایی که به دست آورده مشترک است و برای دیگران نیز کاربرد دارد.
مهارت خودآگاهی
یکی از مهمترین مهارت‌ها در زندگی، مهارت خودآگاهی است. به این معنا که انسان باید نسبت به خود آگاهی داشته باشد. این آگاهی شامل آگاهی از نقاط قوت و ضعف است. خودآگاهی، توانایی شناخت و آگاهی از خصوصیات، نقاط ضعف و قدرت، خواسته‌ها، ترس و انزجار است. رشد خودآگاهی به فرد کمک می‌کند تا دریابد تحت استرس قرار دارد یا نه و این معمولاً پیش شرط ضروری و روابط اجتماعی و روابط بین فردی مؤثر و همدلانه است.
خداوند در قرآن یک تصویر واقعی از انسان و توانایی‌ها و ضعف‌های عمومی او ارائه دهد. اینکه در آیات قرآن بیش از پنجاه نقص چون ظلوم و جهول به انسان نسبت داده شده (احزاب، آیه 72) و یا به انسان یادآور می‌شود که او خلیفه خداوند و دارنده علم‌الاسماء (بقره، آیات 30 و 31) است، برای این است که انسان نسبت به خود، آگاهی داشته باشد و ضعف‌ها و قوت‌های خویش را بشناسد.
وقتی انسان تصویری واقعی از خود داشته باشد، مانند انسان غربی به خود محوری به جای خدا محوری نمی‌رود و می‌داند که انسان موجود فقیرذاتی است که نمی‌تواند بدون وحی و شریعت الهی راه خویش را بیابد و در مسیر درست زندگی قرار گیرد.
بنابراین، تصویر خود واقع بینانه نقش اساسی در زندگی انسان دارد؛ زیرا می‌تواند با این آگاهی توانایی‌های خویش را به کار گیرد و از ضعف‌های خود پرهیز کرده و آن را جبران کند.
همچنین آگاهی از حقوق و مسئولیت‌ها می‌تواند در این امر بسیار راهگشا و مهم باشد. از همین رو خداوند در آیه 25 سوره حدید بیان می‌کند که هدف از بعثت، آگاهی بخشی به انسان نسبت به حقوق و مسئولیت‌های اوست؛ زیرا در این صورت است که می‌تواند قیام به قسط کند و خواهان عدالت برای خود و دیگران باشد و راه کمال را در پیش گیرد.
در همین رابطه شناخت ارزش‌ها و توضیح و تبیین آنها نیز مهم است؛ زیرا با شناخت ارزش‌ها در مسیری گام برمی‌دارد که از ضد ارزش‌ها دور شود و به کمالات دست یابد. بخش اعظمی از آموزه‌های قرآنی برای تبیین ارزش‌هایی چون ارزش آخرت نسبت به دنیا و مانند آن است.
دیگر مهارت‌های ضروری در سبک زندگی اسلامی
در آموزه‌های وحیانی اسلام به مهارت‌های تفکر خلاق برای تحقق تفکر مثبت، یادگیری فعال با جستجوی اطلاعات جدید، ابراز خود در میان جامعه، تشخیص حق انتخاب‌های دیگر برای تصمیم‌گیری و تشخیص راه حل‌های جدید برای مشکلات توجه شده است. از آنجا که این نوع تفکر، هم به مسئله و هم به تصمیم‌گیری‌های مناسب کمک می‌کند، اسلام به آن توجه خاصی مبذول داشته است. با استفاده از این نوع تفکر، راه حل‌های مختلف مسئله و پیامدهای هر یک از آنها بررسی می‌شوند.
مهارت تصمیم‌گیری از دیگر مهارت‌ها در سبک زندگی اسلامی است. خداوند به پیامبر(ص) آموزش می‌دهد که چگونه تصمیم‌گیری کند. چنان که می‌فرماید:فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ؛ به [برکت] رحمت الهی، با آنان نرمخو [و پر مهر] شدی و اگر تندخو و سخت‌دل بودی قطعاً از پیرامون تو پراکنده می‌شدند. پس، از آنان در گذر و برایشان آمرزش بخواه و در کار[ها] با آنان مشورت کن و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن، زیرا خداوند توکل کنندگان را دوست می‌دارد (آل عمران، آیه 159).
از این آیه و آیات دیگر به دست می‌آید که تصمیم‌گیری باید فعالانه بر مبنای آگاهی از حقایق و ارزیابی دقیق موقعیت‌ها باشد که از طریق مشاوره و مانند آنها به دست می‌آید. همچنین تصمیم‌گیری باید به قصد تعیین اهداف واقع‌بینانه انجام گیرد و در آن برنامه‌ریزی و نیز پذیرش مسئولیت اعمال خود مورد تأکید قرار گیرد. از این رو سخن از عزم و تصمیم است. البته باید آمادگی برای تغییر دادن تصمیم‌ها برای انطباق با موقعیت‌های جدید نیز در دستور کار قرار گیرد؛ چنان که خداوند در آیه 16 سوره انفال برای نمونه درباره عقب‌نشینی تاکتیکی به عنوان یک ساز و کار سخن به میان می‌آورد.
مهارت تفکر انتقادی نیز در آموزه‌های قرآنی مورد تأکید است. اینکه انسان نسبت به تأثیرات اجتماعی و فرهنگی بر ارزشها، نگرشها و رفتار، ادراک داشته باشد و نسبت به نابرابری‌ها، پیشداوری‌ها و بی‌عدالتی‌ها آگاه باشد و بداند که دیگران همیشه درست نمی‌گویند و خود باید در برابر اعمال و رفتار و گفتارش مسئول و پاسخگو باشد (اسراء، آیه 36؛ ق، آیه 18)
تفکر انتقادی به عنوان یک مهارت هر چند به معنای توانایی تحلیل اطلاعات و تجارب است اما آموزش این مهارت، شخص به ویژه نوجوانان را قادر می‌سازد تا در برخورد با ارزش‌ها، فشار گروه و رسانه‌های گروهی مقاومت کنند و از آسیب‌های ناشی از آن در امان بمانند.
مهارت مقابله با اضطراب، نیز مهارتی است که در آیات قرآنی بیان شده است. ما در بخش مهارت مقابله با هیجانات به آن اشاره داشتیم. اینکه انسان بداند چگونه در موقعیت‌هایی که قابل تغییر نیستند خودش را مهار و مدیریت کند و در مقابل فشارها و موقعیت‌های دشوار چون فقدان، طرد، انتقاد خود را مدیریت کند و بدون استفاده از مواد به آرام کردن خویش بپردازد و فشار را با صبر و حلم بکاهد و بر مشکل بیفزاید و وقت‌شناس باشد و آن را تنظیم و مدیریت نماید، از اموری است که در آیات و روایات به آن اشاره شده است. به هر حال توانایی مقابله با استرس و اضطراب و دل‌نگرانی و تشویش از اصول اساسی است که در مهارت زندگی باید آموخت؛ زیرا این توانایی که شامل شناخت استرس‌های مختلف زندگی و تأثیر آنها بر فرد و نیز شناسایی منابع استرس و نحوه تأثیر آن بر انسان است، فرد را قادر می‌سازد تا با اعمال و موضع‌گیری‌های خود فشار و استرس را کاهش دهد.