آثار و برکات تبلیغ عملی اسلام

بسم الله الرحمن الرحیم

تبلیغ اسلام از واجبات دینی است و هر مسلمانی موظف است تا با قول و فعل خویش، آن چه دانسته و یافته است به دیگران برساند، چرا که تعلیم قولی و عملی دیگران و توصیه آنان به حق و صبر از وظایف اسلامی است که از نظر آیاتی از جمله آیات سوره عصر تنها راه رهایی از زیان و خسران ابدی و دوزخ است. میزان موفقیت و رهایی از خسران را می توان از راه تاثیر تبلیغ و توصیه به دیگران دریافت؛ زیرا این تاثیرگذاری نشانه سلامت، صداقت، تزکیه و خودسازی علمی و عملی شخص است و این گونه می تواند شخص از وضعیت خویش نیز آگاه شود.  نویسنده در این مطلب بر آن است تا برخی از آثار و برکات تبلیغ اسلام را تبیین کرده و این گونه انگیزه قوی و صبر جمیل در تبلیغ برای مبلغان روشن شود. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

آثار تبلیغ عملی در مخاطب

هر انسانی دوست دارد تا میوه عمل خویش را ببیند. وقتی انسان سخنی می گوید در جست و جوی تاثیر سخن و میزان آن است. هم چنین وقتی کاری می  کند منتظر و متوقع است تا آثار عملش را ببیند. هم چنین موفقیت و عدم موفقیت و میزان آن نیز به گوینده و کننده کار این امکان را می دهد تا به آسیب شناسی و ارزیابی از قول و فعل خود بپردازد و در تغییر رویه و روش ها یا حذف موانع یا تحکیم و اثبات برخی از علل موفقیت خود برنامه ریزی مجددی داشته باشد.

مبلغ اسلامی نیز به حکم وظیفه الهی ماموریت دارد که در حوزه علمی و عملی دیگران را به سمت و سوی حق و اسلام دعوت کرده و ضمن این که خودش را از نظر علمی و عملی مهجز می کند و به تقوای الهی نزدیک و نزدیک تر می سازد(تحریم، آیه 6) دیگران را با تعلیم علمی و عملی به حق و صبر دعوت کرده و خود و دیگران را از خسران ابدی و آتش دوزخی که هر انسانی گرفتار آن است رهایی بخشد.(همان؛ و نیز سوره عصر و آیات بسیار)

میزان موفقیت هر کسی به اموری چون صداقت در قول و فعل(صف، آیات 2 و 3)، تقوای نفسانی(تحریم، آیه 6) ، صبر و استقامت(هود،‌آیه 112 و آیات دیگر)، امور بسیاری دیگری است که در جایی خود بیان شده است.

البته انسان می تواند با نگاهی به تاثیرات قول و فعل خود در دیگران به سنجش و ارزیابی از شخصیت خود نیز دست یابد، زیرا شخصیت انسان در قول و فعل خود را آشکار می کند(اسراء، آیه 84) و میزان نفوذ کلام و تاثیر عمل در دیگران نیز بازتابی از شخصیت اوست؛‌ زیرا قوت و قدرت روح و روان شخص است که محبت دیگران را جلب کرده و گرایش به شخص را افزایش می دهد. به سخن دیگر این خلق عظیم(قلم، آیه 4) است که مردمان را چون پروانه دور وجودش گرد آورده(آل عمران، آیه 151) و او را اسوه خویش می کنند.(احزاب، آیه 21) پس هر کسی این گونه باشد، اسوه نیکوی دیگران شده و مردمان را مجذوب خویش می سازد؛ چنان که پیروان صادق و صدیق ابراهیم (ع) در طول تاریخ این گونه بوده اند.(ممتحنه ، آیه 6)

در این جا به برخی از آثار تبلیغ عملی اشاره می شود تا با دانستن آنان امکان ارزیابی از عملکرد خود به عنوان یک مبلغ دین فراهم آید.

1. محبت به کودکان،‌ جذبه قلوب مردمان: یکی از مهم ترین راه های تبلیغ عملی در اسلام، پای بندی به اصول اخلاق انسانی و اسلامی است. به عنوان نمونه محبت به کودکان از این اصول اساسی است. یک انسان مسلمان همان اندازه که عقلانی است احساسی و عاطفی است؛ زیرا تعادل میان عقل و قلب را آموخته است. این گونه است که در سر جای خود عدالت می ورزد و حتی در حق خویش و قوای نفسانی و خویشان خود از تعادل و اعتدال و عدالت اصلا عقب نشینی نکرده و کوتاه نمی آید ولی در حق دیگران از حق خویش می گذرد و با ایثار و احسان و عفو و مانند آن جلوه های عاطفی شخصیت مسلمانی و ایمانی خود را نشان می دهد. از آن جایی ابراز عواطف و احساسات به کودکان ، کامل ترین نشانه از بروز عواطف انسانی و اسلامی است، مسلمان در حق کودکان خود و دیگران بسیار عاطفی و احساسی برخورد می کند. هر ناظر بیرونی وقتی این گونه می بیند به طور طبیعی گرایش به جنبه انسانی اسلامی یابد که دین فطرت انسانی است.(روم، آیه 30) هم چنین کودکان با دیدن عواطفی که نسبت به آنان ابراز می شود در آینده به طور طبیعی گرایش به دین خواهند یافت و هیچ عاملی نمی توانند آنان را از اسلام جدا کند. به هر حال، از روش های تبلیغ عملی بهره گیری از عواطف انسانی در حق دیگران به ویژه کودکان است. همین رویه ای که اکنون غربی ها برای تسلط بر افکار عمومی جهان در مقابل رسانه ها نقش بازی می کنند تا دیگران را به فلسفه و سبک زندگی آمریکایی و غربی خود بخوانند، یعنی بی آن که سخنی گفته باشند، مردم را به مسلک خود دعوت می کنند. ليث بن سعد می گوید: روزى پيامبر صلى الله عليه و آله با جمعى نماز مى گزارْد و حسين[ عليه السلام ] در حالى كه خُردسال بود ، نزديك ايشان بود . هر گاه پيامبر صلى الله عليه و آله به سجده مى رفت ، حسين مى آمد و بر پشت ايشان سوار مى شد . آن گاه پاهاى خود را مى جنبانْد و مى گفت : «هى ! هى !» . هر گاه پيامبر خدا مى خواست سر از سجده بر دارد ، حسين را مى گرفت و در كنار خويش مى نهاد و وقتى به سجده مى رفت ، حسين ، مجدّدا بر پشت ايشان سوار مى شد و مى گفت : «هى ! هى !» . او پيوسته چنين مى كرد ، تا آن كه پيامبر صلى الله عليه و آله از نمازش فارغ شد . در اين هنگام ، مردى يهودى گفت : اى محمّد ! شما با كودكان كارى انجام مى دهيد كه ما چنين نمى كنيم . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «هان ! اگر شما به خدا و پيامبرش ايمان داشته باشيد ، با كودكان ، مهربانى مى كنيد» . مرد يهودى گفت : پس من به خدا و فرستاده اش ايمان مى آورم . بدين ترتيب ، با ديدن اين بزرگوارى از پيامبر صلى الله عليه و آله ، با آن عظمت جايگاه ، اسلام آورد .( بحارالأنوار : ج ۴۳ ص ۲۹۶ ح ۵۷ )
2. مصاحبت نیکو: هم نشینی و مصاحبت نیک و خوش با دیگران از دیگر عوامل جلب قلوب است. این که مبلغ با مردم نشست و برخاست نیکو داشته باشد بیش تر از قول و سخن حکیمانه اش تاثیر گذار است. مردم پیش از آن که عاشق و مجذوب سخنش باشند، مجذوب اخلاق نیک او خواهند شد. این هم نشینی و مصاحبت ممکن است طولانی نباشد و تنها در یک سفر کوتاه درون شهری یا میان شهری اتفاق افتد. کسانی که سوار بر مترو می شوند یا در اتوبوس و قطار هم سفر هستند، با مصاحبت نیک می توان آنان را مجذوب خود به و تبعه آن مجذوب اسلام کرد که این سبک زندگی را به مبلغ اسلام آموخته است. اگر در مبلغان عادی یعنی توده مسلمان واجب و وظیفه است، در مبلغ رسمی که ماموریت الهی دارد(توبه، آیه 122) این امر اوجب خواهد بود. برای درک این مساله، این داستانی که امام صادق(ع) از امیرمومنان (ع) نقل می کند می تواند بهترین گواه روشنی باشد. امام صادق(ع) از پدرانش نقل می کند که: امير مؤمنان با مردى ذِمّى (اهل كتاب) همراه شد . مرد ذمّى گفت : اى بنده خدا ! مقصدت كجاست ؟ فرمود : «مقصد من ، كوفه است» . هنگامى كه ذمّى راهش را كج كرد . امير مؤمنان نيز همگام با او راهش را كج نمود . ذمّى به ايشان گفت : آيا مقصد تو كوفه نبود ؟ به او فرمود : «آرى» . مرد ذمّى به ايشان گفت : تو كه راهت را رها كردى ! به او فرمود : «مى دانم !» . آن مرد گفت : تو با آن كه مى دانى ، راهت را با من كج كردى ؟ امير مؤمنان به او فرمود : «اين ، از كمالِ همراهى است كه شخص به هنگام جدا شدنِ همراه خود ، براى بدرقه اش چند قدمى بر دارد . پيامبرِ ما به ما چنين دستورى داده است» . ذمّى به ايشان گفت : آيا پيامبر تان ، اين چنين گفته است ؟ فرمود : «آرى» . ذمّى گفت : لابد آن كه از ايشان تبعيت كرده ، به خاطر اعمال بزرگوارانه اش بوده است . پس من تو را گواه مى گيرم كه بر دين تو هستم . و آن مرد ذمّى با امير مؤمنان باز گشت و هنگامى كه امام را شناخت ، اسلام آورد .
3. تاثیر احسان: نیکی کردن در حق دیگران یعنی رفتاری فراتر از عدالت داشتن و از حق خود گذشتن و دیگران را بر خود مقدم کردن یا گذشت و عفو از خطا و اشتباه دیگران، خود از مهم ترین و بهترین رفتارهای انسانی و اخلاقی است که در آموزه های اسلامی بر آن تاکید شده و پیامبر(ص) خود را مامور این دانسته که این بخش و جنبه اخلاقی را در انسان به تمامیت برساند و انسان هایی در این درجه عالی اخلاقی تربیت کند: انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق؛ جز برای اتمام مکارم اخلاقی برانگیخته نشده ام. مکارم اخلاقی همان بزرگواری های اخلاقی است؛ یعنی انسان میان خوب و خوب تر و خوب ترین، اخیر را انتخاب کند، و نه تنها شخص را به خطا تنبیه نکند،‌ بلکه او را بخشیده و بلکه فراتر از بخشیدن از مقام مکارم اخلاقی، به او احسان کند و چیزی نیز به او بدهد تا حق را در اوج به او نشان دهد. این گونه است که کسی که دشنام می دهد، نه تنها مجازات و مقابله به مثل به حکم عدالت نمی کند،‌ بلکه از او به حسن اخلاقی می گذرد و عفو روا می دارد و بلکه بالاتر کمبودهایش را به احسان اکرامی برطرف می کند. شاید در این باره شیوه و رویه امامان (ع) بهترین درس برای مبلغان دین اسلام باشد. در سیره امام حسن (ع) این داستان بسیار مشهور است: مردى شامى ، او (امام حسن عليه السلام ) را سواره ديد . شروع كرد به نفرين كردن به ايشان ؛ امّا حسن عليه السلام ، پاسخ او را نمى داد . هنگامى كه آن مرد از دشنام دادن فارغ شد ، حسن عليه السلام به سوى او آمد و به او سلام كرد و خنديد و فرمود : «اى پيرمرد ! به گمانم مرد غريبى هستى و شايد مرا اشتباه گرفته اى . پس اگر از ما طلب بخشش كنى ، از تو در مى گذريم ، و اگر از ما مالى بخواهى ، به تو مى دهيم ، و اگر از ما راه نمايى بخواهى ، راه نمايى ات مى كنيم ، و اگر از ما مَركب بخواهى ، مركبى برايت فراهم مى كنيم ، و اگر گرسنه باشى ، تو را سير مى كنيم ، و اگر برهنه باشى ، تو را مى پوشانيم ، و اگر نيازمند باشى ، تو را بى نياز مى سازيم ، و اگر رانده شده باشى ، پناهت مى دهيم ، و اگر نيازى داشته باشى ، برايت برآورده مى سازيم . اگر بار و بُنه ات را به سوى ما حركت دهى و تا زمان كوچيدن ، ميهمان ما باشى ، برايت سودآورتر است ؛ زيرا ما جايى فراخ و موقعيت و اعتبارى خوب و ثروتى انبوه داريم» . هنگامى كه آن مرد ، سخن او را شنيد ، گريست و آن گاه گفت : گواهى مى دهم كه تو جانشين خداوند در زمين هستى ، و خدا داناتر است كه رسالت هاى خود را كجا قرار دهد . تو و پدرت ، مبغوض ترينِ خلق خدا نزد من بوديد ؛ امّا اينك ، محبوب ترينِ خلق خدا نزد من هستيد . آن گاه بار و بنه اش را به خانه حسن عليه السلام منتقل كرد و تا زمان كوچيدن ، ميهمان او بود و به محبّت آنان ، باور پيدا كرد .( المناقب لابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۱۹ ، بحار الأنوار : ج ۴۳ ص ۳۴۴ ح ۱۶ ) هم چنین درباره سیره امام باقر(ع) آمده است: مردى نصرانى به او (امام باقر عليه السلام ) گفت : تو بَقَرى (گاوى) ! فرمود : «من باقر هستم» . گفت : تو پسرِ زن آشپزى ! فرمود : «آشپزى ، پيشه او بود» . گفت : تو پسرِ زن زنگىِ سياهِ بد دهن هستى ! فرمود : «اگر تو راست مى گويى ، خداوند ، او را ببخشايد ، و اگر دروغ مى گويى ، خداوند ، تو را ببخشد» . مرد نصرانى ، اسلام آورد .(المناقب لابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۲۰۷ ، بحار الأنوار : ج ۴۶ ص ۲۸۹ ح ۱۲ ) در همین رابطه داستان های بسیاری است که از جمله می توان به آموزش های امام صادق(ع) به یکی از شیعیانش که مادری مسیحی داشت اشاره کرد که موجب اسلام آوری مادر می شود.( الكافي : ج ۲ ص ۱۶۰ ح ۱۱ )
4. در روایات بسیاری به کسانی که دشنام به امامان (ع) می دادند حکایات بسیاری آمده است. این داستان گواه آن است که نه تنها آنان به دشنام دهنده مقابله به مثل نمی کردند بلکه فراتر از آن ها از ایشان گذشته و حتی به آنان نیکی روا می داشتند. شاید داستان برای تبیین این سیره مناسب باشد: روزى [زين العابدين عليه السلام ] از مسجد بيرون آمد . مردى او را دنبال كرد و دشنامش داد . بندگان و غلامان ، سر رسيدند و به آن مرد ، هجوم آوردند . ايشان فرمود : «او را وا گذاريد !» . آن گاه [به آن مرد ]فرمود : «آنچه از كار [و قدرت] ما كه خداوند بر تو پنهان داشته ، بيشتر است . آيا كارى دارى كه تو را يارى رسانم ؟» . آن مرد ، شرم كرد . زين العابدين جامه اى را كه بر دوش داشت ، بر او افكند و به او هزار درهم داد . آن مرد ، پس از آن روز ، هر گاه ايشان را مى ديد ، مى گفت : شهادت مى دهم كه تو از فرزندان پيامبرى .( العدد القويّة : ص ۳۱۹ ح ۲۰ ، كشف الغمّة : ج ۲ ص ۲۹۳ نحوه ، بحارالأنوار : ج ۴۶ ص ۹۹ ح ۸۷ ) همین سیره را شاگردان امامان معصوم(ع) نیز آموخته بودند. داستان مالک اشتر خود بهترین گواه است: حكايت شده كه مالك اشتر در ميان بازار كوفه مى گذشت . جامه و عمامه اى بافته از پنبه بر تن داشت . يكى از بازاريان ، او را ديد و به شخصيت او اهانت كرد و فندقى به عنوان اهانت ، به سوى او پرتاب كرد . مالك اشتر گذشت و اعتنا نكرد . به آن مرد گفتند : واى بر تو ! آيا مى دانى به چه كسى پرتاب كردى ؟ گفت : نه! به او گفتند : اين ، مالك اشتر ، يار امير مؤمنان است . مرد به خود لرزيد و به سوى مالك ، ره سپار شد تا از او عذرخواهى كند . او را ديد كه وارد مسجد شده و نماز مى خوانَد . هنگامى كه نمازش تمام شد ، آن مرد ، خود را بر پاهاى مالك انداخت تا آنها را ببوسد . مالك گفت : اين ، چه كارى است ؟ گفت : از كارى كه انجام دادم ، عذر مى خواهم . مالك گفت : باكى بر تو نيست ! سوگند به خدا ، به مسجد نيامدم ، مگر آن كه [از خداوند ]برايت طلب بخشش كنم .ر . ك : ص ۲۰۹ (هماهنگى دل با زبان) و ص۲۱۳ (دعوت با عمل ، پيش از زبان) و ص ۲۸۱ (ناهمگونى كردار با گفتار) .( تنبيه الخواطر : ج ۱ ص ۲ ، بحارالأنوار : ج ۴۲ ص ۱۵۷ ح ۲۵ )
5. تاثیر آموزش غیر مستقیم: آموزش های عملی بر خلاف آموزش های علمی، آموزش های غیر مستقیم هستند. مبلغ دین با عمل خودش در حقیقت خواسته و ناخواسته تعلیم می دهد. مردم پیش از آن که به گفتار کسی توجه داشته باشند و یاد بگیرند از رفتار دیگری می آموزند و به یک معنا همه کودکانی هستیم که از باید و نبایدهای دستوری می گریزیم، اما وقتی عملی را می بینیم از آن یاد می گیریم و این گونه نشان می دهیم که دستور پذیر نبوده و به یک معنا خودمان این عمل را آموخته ایم. زنان مثلا ابا دارند بگویند پختن فلان خورشت و غذا را از دیگری یاد گرفته اند، ولی جالب این است که به دست یک دیگر نگاه می کنند و تعلیم عملی می بیند تا بعدا بگویند خودم یاد گرفته ام و کسی به من یاد نداده است. اصول آموزش های غیر مستقیم تاثیرگذارتر است و شخص چون احساس نمی کند که مجبور به انجام کاری است و به اراده و اختیارش کاری را تقلید می کند، احساس حقارت و مانند آن ندارد، این گونه است که ما بیش ترین چیزها را از طریق آموزش های غیر رسمی و غیر گفتاری یاد می گیریم. روایت است که : امام حسن و امام حسين [ عليهماالسلام] به پيرمردى برخوردند كه به خوبى وضو نمى گرفت . آنان شروع به كشمكش [ظاهرى] با يكديگر كردند . هر يك از آنان مى گفت : «تو خوب وضو نمى گيرى» . آن گاه گفتند : «اى پيرمرد ! تو ميان ما داور باش . هر كدام از ما جداگانه يك وضو مى گيريم» . آن گاه گفتند : «كدام يك از ما خوب وضو نمى گيرد ؟» . پيرمرد گفت : هر دوى شما خوب وضو مى گيريد ؛ امّا اين پيرمردِ نادان است كه خوب وضو نمى گيرد و اينك ، از شما دو تن فرا گرفته و به دست بابركت شما و مهربانى اى كه بر امّت جدّ خود داريد ، توبه كرده است .( المناقب لابن شهرآشوب : ج ۴ ص ۲۰۷ ، بحار الأنوار : ج ۴۶ ص ۲۸۹ ح ۱۲ )
6. تاثیر سعه صدر در تبلیغ: خداوند در آیات سوره شرح یا انشراح، پیامبر(ص) را به این صفت می ستاید و می فرماید که ما به او سعه صدر داده ایم. حضرت موسی(ع) نیز هنگام ماموریت از خداوند خواست تا به او شرح صدر عنایت کند تا بتواند در برابر مخالفان سخن حق را بگوید و انجام دهد.(طه، آیه 25) داشتن سعه صدر در هر کاری به انسان کمک می کند و در تبلیغ دین که با مخالفت جدی مستکبران و ظالمان و فاسقان و مانند آن مواجه است،‌ بسیاری ضروری و نیاز نخست مبلغ دین است. اگر کسی سعه صدر نداشته باشد و آستانه تحمل و صبرش کم باشد، به سرعت واکنش منفی نشان می دهد و موجبات چیرگی و سلطه روحی و فکری مخالف بر خود را فراهم می آورد. عصبانیت و تندی در برابر مخالفان و اشکالات و شبهه ها و شبهه سازان می تواند تاثیر معکوس و منفی به جا گذارد. درسیره معصومان آمده است که ایشان از سعه صدر بسیاری برخوردار بودند. به عنوان نمونه این داستان امیرمومنان علی(ع) می تواند گواه خوبی باشد. امير مؤمنان عليه السلام در خطابه اى كه ايراد كرد ، فرمود : «از من بپرسيد ؛ چرا كه از هيچ چيزى فراتر از عرش ، از من پرسش نشده ، مگر آن كه پاسخش را به گونه اى داده ام كه پس از من ، جز نادانى ادّعا كننده يا دروغگويى افترا زننده بر زبان جارى نمى كند» . در اين هنگام ، مردى از گوشه مسجد ، در حالى كه در گردنش كتاب و گويا مُصحفى بود ، برخاست . او مردى بود گندمگون و كم گوشت و بلندقامت ، با موهاى مجعّد . گويا از يهود اعراب بود . او با صداى بلند گفت : اى آن كه ادّعاى چيزى دارد كه نمى داند و چيزى را كه نمى فهمد ، به گردن مى گيرد ! من مى پرسم و تو پاسخ بده . ياران و شيعيان على[ عليه السلام ] از هر طرف به قصد [تأديب] او يورش بردند و هجوم آوردند . [امام عليه السلام ]آنان را نهى كرد و به آنان فرمود : «او را وا گذاريد و در باره اش شتاب مكنيد ، كه با سَبُك سرى ، حجّت هاى خداوند برپا نمى شود و با آن ، برهان هاى خداوند ، آشكار نمى گردد» . آن گاه به آن مرد ، رو كرد و فرمود : «به هر زبانى كه مى خواهى و بدانچه در دل توست ، بپرس . من پاسخ مى دهم . ترديدها خداوند متعال را به غضب نمى آورد و هيچ نيازى ، او را به خشم نمى آورد» . آن مرد گفت : بين مشرق و مغرب ، چه قدر فاصله است ؟ فرمود : «مسافت هوا» . پرسيد : مسافت هوا چيست ؟ فرمود : «گردش فلك است» . گفت : اندازه گردش فلك چيست ؟ فرمود : «سيرِ يك روزه خورشيد» . گفت : راست گفتى . پس قيامت ، چه زمانى است ؟ فرمود : «هنگامى كه مرگ در رسد و مهلت ، پايان پذيرد» . گفت : راست گفتى . پس عمر دنيا چه قدر است ؟ فرمود : «گفته مى شود هفت هزار [سال] . آن گاه ديگر اندازه اى ندارد» . گفت : راست گفتى . پس بكّه در كجاى مكّه است ؟ فرمود : «بَكّه ، جايگاه خانه[ ى خدا] است و [شهر] مكّه ، اطراف حرم است» . گفت : چرا به مكّه ، مكّه مى گويند ؟ فرمود : «چون خداوند متعال ، زمين را از زير آن گسترانْد» . گفت : راست گفتى . پس چرا به آن بكّه مى گويند ؟ فرمود : «زيرا آن [خانه] ، گردنِ گردنكشان و چشمِ گناهكاران را در هم كوفته است» . گفت : راست گفتى . [بگو] خداوند ، پيش از آن كه عرش خود را بيافريند ، كجا بود ؟ فرمود : «منزّه است خداوندى كه حاملان عرشِ او با وجود نزديك بودن انبوهشان به كرسى كرامتش ، از درك كُنه و حقيقت صفت وى ، ناتوان اند ، چنان كه فرشتگان مقرّب ، از درك انوار عظمت جلالش محروم اند . واى بر تو ! در باره خدا گفته نمى شود كه كجاست يا كدام سوست ، يا در ميان چه يا براى چه يا از كجا يا از چه زمان است ، يا چگونه است» . گفت : راست گفتى . پس [بگو] پيش از آن كه خداوند ، زمين و آسمان را بيافريند ، عرش خداوند ، چه مدّت بر روى آب بوده است ؟ فرمود : «آيا شمردن را نيك مى دانى ؟» . گفت : آرى . فرمود : «شايد نيك ندانى» . گفت : نه ؛ بلكه نيك مى شمارم . فرمود : «اگر دانه هاى خَردَل بر زمين چنان ريخته شود كه هوا و بين زمين و آسمان را پُر كند ، آن گاه به مثل تو اجازه داده شود كه به رغم ناتوانى ات ، دانه دانه ، آنها را از مشرق به مغرب منتقل سازى ، و چنان عمرت طولانى شود و به تو توان اين كار داده شود تا بتوانى آنها را منتقل سازى و آن دانه ها را بشمارى ، اين كار از شمارش سال هايى كه عرش خداوند ، پيش از آفرينش زمين و آسمان بر آب ، درنگ داشته ، آسان تر است ، و من ، تنها برايت يك دهم از يك دهم ها از يك جزء از يكصد هزار جزء را توصيف كردم و از اين كه در شمارش كم گذاشتم از خداوند ، طلب بخشش مى كنم» . آن مرد ، سرش را تكان داد و گفت : شهادت مى دهم كه خدايى جز خداى يكتا نيست و شهادت مى دهم كه محمّد ، رسول خداست .( بحارالأنوار : ج ۵۷ ص ۲۳۱ ح ۱۸۳ )
7. قانون گرایی در اوج قدرت: مبلغ دین اسلام باید در رفتار عملی خود نشان دهد که تابع قانون است هر چند که در اوج قدرت باشد؛ زیرا قدرت و ثروت و مانند آن انسان را به تمرد و اتراف و اسراف و طغیان و مانند آن سوق می دهد. اگر کسی واقعا اسلام را پذیرفته باید در این شرایط سخت خودش را نگه دارد؛ زیرا تواضع و فروتنی از فقیر یک امر طبیعی است یا پذیرش قانون از توده های مردم یک رفتار عادی است؛ اما اگر انسان در اوج قدرت و ثروت، تواضع و فروتنی داشته باشد و تن به اخلاق و قانون بسپارد او نشان می دهد که شخصیتی ساخته شده دارد. تن دادن امیرمومنان علی(ع) در هنگام خلافت به حکم شریح قاضی موجب شد تا تاثیر شگرفی از عدالت علوی در جان و دل ها بماند که کسی نتواند از جلوی تاثیر اخلاقی ایشان در تبلیغ اسلام و تشیع را بگیرد. آمده است: على بن ابى طالب عليه السلام به بازار رفت و ناگهان به مسيحى اى برخورد كه زرهى را مى فروخت . على ، زره را شناخت و گفت : «اين ، زره من است و ميان من و تو ، قاضى مسلمانان ، داورى كند» . در آن روز ، قاضى مسلمانان ، شُرَيح بود كه على عليه السلام او را به قضاوت ، منصوب كرده بود . شريح ، هنگامى كه امير مؤمنان را ديد ، از جايگاه قضاوت برخاست و على را بر جاى خود نشاند و شريح ، در برابر او و در كنار مرد مسيحى نشست . على عليه السلام به او گفت : «هان ، اى شريح ! اگر طرف دعواى من مسلمان بود ، با او در جايگاه دعوا مى نشستم ؛ امّا من از پيامبر خدا شنيدم كه مى فرمود : با آنان (مسيحيان) مصافحه نكنيد و به آنان ، ابتدا به سلام نكنيد … و آنان را تحقير كنيد ، چنان كه خداوند ، آنان را تحقير كرده است . اى شريح ! ميان من و او داورى كن» . شريح گفت : بفرماييد ، اى امير مؤمنان ! على گفت : «اين ، زره من است كه مدّتى است گم شده است» . شريح گفت : اى مسيحى ! تو چه مى گويى ؟ مسيحى گفت : من امير مؤمنان را تكذيب نمى كنم ؛ امّا زره ، زره من است . شريح [به على عليه السلام ] گفت : طبق رأى من ، زره از دست او خارج نمى شود . آيا بيّنه اى دارى ؟ على گفت : شريح ، درست مى گويد . مسيحى گفت : امّا من گواهى مى دهم كه اين ، احكامِ پيامبران است كه خليفه مسلمانان ، نزد قاضى خود مى آيد و قاضى او ، عليه او داورى مى كند . اى امير مؤمنان ! سوگند به خدا ، اين ، زره توست . من در پىِ سپاه ، به دنبال تو بودم كه از شترت افتاد و من آن را برداشتم . شهادت مى دهم كه خدايى جز خداى يكتا نيست و محمّد ، رسول خداست . على گفت : «حال كه اسلام آورده اى ، زره از آنِ تو باشد» و اسب گران بهايى نيز به او بخشيد .( السنن الكبرى : ج ۱۰ ص ۲۳۰ ح ۲۰۴۶۵ ، البداية والنهاية : ج ۸ ص ۴ ، كنز العمّال : ج ۷ ص ۲۴ ح ۱۷۷۸۹ ؛ الغارات : ج ۱ ص۱۲۴ نحوه ، بحارالأنوار : ج ۱۰۴ ص ۲۹۰ )
8. در مساله نقد هم می توان از همین روش استفاده کرد؛ چنان که حضرت ابراهیم(ع) در نقد رفتار خورشید و ستاره و ماه پرستان از همین شیوه بهره برد و با همراهی با ایشان به نقد رفتار در مقام عمل پرداخت.