نقش بهبود کیفی تولیدات در شکوفایی تمدنی

بسم الله الرحمن الرحیم

رشد و توسعه اقتصادی در دو شکل کمی و کیفی اتفاق می افتد، ولی بی گمان شکوفایی تمدنی تنها در سایه سار بهبود کیفی محصولات اقتصادی تحقق می افتد. توجه به کیفیت کالا به معنای بهبود فنی تولید و افزایش بهره وری و جلوگیری از هدر رفت سرمایه است.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا با مراجعه به آموزه های قرآنی نقش بهبود کیفیت کالا را در شکوفایی تمدنی و افزایش تولید ملی و رشد و شکوفایی اقتصاد ملی را بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

اتقان گامی در مسیر اکمال

در آموزه های اسلامی، اصول زندگی به گونه ای ساده بیان شده است. برخی از این اصول، کلمات جامع و فراگیری هستند که گستره مفهومی آن همه یا ابعاد گوناگون زندگی آدمی را در بر می گیرد و سبک درست زندگی را در چارچوب اسلام روشن می سازد.

از جمله اصولی که در فرهنگ اسلامی بر آن تاکید شده، مساله اتقان است. اتقان به معنای استحکام و استواری است. در روایات اسلامی تعابیر گوناگونی برای بیان این معنا آمده است؛ زیرا اتقان و استواری در کارها و اعمال،‌ موجب می شود تا جامعه در مسیر درست حرکت کرده و در همه عرصه ها رشد و بالندگی را تجربه کند. همان گونه که از دیدگاه اسلام، عدالت می بایست مدار و محور زندگی بشر قرار گیرد و انسان در همه زندگی می بایست در این چارچوب این اصل حرکت و عمل نماید؛ هم چنین می بایست در همه کارها به اصل اتقان توجه نماید.

در روایات اسلامی از پیامبر(ص) نقل شده که ایشان حتی نسبت به ساخت قبری برای مرده خواهان اتقان در عمل می شود؛ با این که این گور دمی ساخته می شود و دوباره با مرده و خاک پر می شود، ولی آن حضرت(ص) برای این که نقش اتقان را در زندگی مسلمان و رشد و تعالی انسان و جامعه بیان کند، حتی در تولید سازه ای چون قبری که به همان سرعت کنده شدن پر می شود، خواهان اتقان می باشد.

در قضیه ای که روایات و احادیث گزارش کرده اند، حضرت(ص) با دیدن کار گورکنی می فرماید: رحم اللّه امرءا عمل عملا صالحا فأتقنه؛ خداوند فردی را كه كار نیكویی انجام دهد و آن كار را محكم ومتقن گرداند، مورد رحمت قرار می دهد.(مسائل علی بن جعفر و مستدركاتها، علی بن جعفر، ص 93) البته در برخی از منابع این گونه این حدیث نقل شده است: :رَحم الله من صَنَعَ شیئاً فَاتقَنَه؛ خداوند کسی را که سازه ای را می سازد و صنعت گری می کند، آن را محکم و متقن بسازد، مورد رحمت خود قرار می دهد.

رهبر معظم انقلاب نیز در باره اتقان در کارها می فرماید: اگر هر كدام ما در آن‌جایى كه هستیم، كار خود را خوب انجام بدهیم، به سلامت مجموعه كمك كرده‌ایم؛ اما اگر هر كدام ما كار خود را خوب انجام ندهیم، به قدر شعاع وجودى خود، به سلامت مجموعه ضربه زده‌ایم؛ «رحم اللَّه امرء عمل عملا صالحا فأتقنه».

كار را باید متقن و خوب انجام داد؛ درس را باید خوب خواند؛ اخلاق را باید رعایت كرد؛ تدین را باید در زندگى خود اصل دانست؛ ممشاى بزرگان را در آداب زندگى، در خلقیات عبادى و عملى باید اسوه و الگو قرارداد. چیزهایى هم هست كه البته به تطور زمان متطور مى‌شود؛ آنها را هم باید متطور و متحول كرد.

پس افراد حوزه، از بزرگ و كوچك، تا طلبه‌ى تازه به حوزه آمده، در عمل شخصى خود مى‌توانند نقشى ایفا كنند كه آن نقش در سلامت حال و آینده‌ى حوزه اثر خواهد گذاشت.(بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با نهضت سوادآموزی، 4/ 7/1369)

رهبر معظم انقلاب هم چنین در مساله امروز ما یعنی توجه به اتقان در تولیدات و محصولات می فرماید: یك نكته‌ى اساسى‌اى كه در باب كار وجود دارد و كارآفرینان باید به او توجه كنند، مسئله‌ى مرغوبیت تولید داخلى است؛ كیفیت تولید داخلى است؛ این خیلى مهم است. البته بخشى از این، ارتباط پیدا می کند به همان قضایاى مالى و نمی دانم مقررات و غیرذلك، و پشتیبانى‌هاى دولت؛ اما بخشى هم ارتباط پیدا می كند به عزم و اراده‌ى مسئولین، كارآفرین و كننده‌ى كار. فرمود: «رحم اللَّه امرا عمل عملا فاتقنه»؛ رحمت خدا بر آن انسانى كه كارى را انجام بدهد و آن را متقن انجام بدهد، درست انجام بدهد. این آینده‌نگرى است، غیر از امروز.

شما امروز ببینید در دنیا كمپانى‌هائى هستند صد سال است اینها دارند كار می كنند، صد و پنجاه سال است دارند كار می کنند و محصولاتشان در دنیا فروش میرود. اسم اینها كافى است كه جنس را تو بازار رائج كند؛ به خاطر اینكه درست كار كردند، خوب كار كردند، مشترى مطمئن است به اینها. شما می گوئید كه ما سفارش كنیم به مردم كه تولیدات داخلى را مصرف كنند. من كه خب چند سال است دارم سفارش می كنم؛ بنده كه بارها گفته‌ام، منتها این با شعار درست نمی شود.

خب، بله یك مقدارى مردم حالا یك اعتمادى بكنند، یك اعتنائى بكنند به حرف ما، به خاطرى كه مثلاً ما گفتیم، بروند یك مقدارى چه كنند؛ این یك بخشى از قضیه است. یك بخش دیگر هم مربوط به كیفیت است. خب كیفیت را باید بالا برد؛ كیفیتها را باید بالا برد.

بله، من مسئله‌ى واردات را كه چند نفر از دوستان گفتند، بنده به آن عقیده دارم. در جلسه‌ى مسئولین، در همین جا اوائل ماه رمضان اعلام كردم، گفتم؛ هم به مجلس، هم به دولت كه به مسئله‌ى واردات بپردازند؛ حالا هم از وزیر محترم بازرگانى تو راه سؤال كردم، ایشان اطلاع دادند كه كارهاى خوبى در این زمینه دارد انجام میگیرد؛ بله راست است. مسئله‌ى واردات بى‌رویه و بى‌منطق ضرر بزرگى است، خطر بزرگى است؛ مردم هم باید این را بدانند. وقتى یك محصول خارجى را ما داریم مصرف می كنیم، در واقع داریم یك كارگر خودمان را بى كار می كنیم، یك كارگر دیگر را داریم به كار وادار می كنیم؛ این هست، منتها مسئله‌ى مرغوبیت و كیفیت خیلى مهم است؛ و استحكام؛ اینها خیلى مهم است. اگر چنانچه جنس داخلى، تولید داخلى، این خصوصیات را داشته باشد، به طور طبیعى تمایل پیدا می شود. البته متأسفانه بعضى هستند كه بر اثر فرهنگ غلطِ دوره‌ى منحوس پادشاهى – دوره‌ى طاغوت، دوره‌ى وابستگى – هنوز چشمشان به خارج است. یك روزى بوده است كه تو این كشور مسئولین دولتى ما آمدند صریح گفتند كه ایرانى یك لوله‌هِنگ نمی تواند درست كند! عملاً هم همه چیز را وارد كردند.

در همان دوره‌ى طاغوت یك فردى از بلندپایگان دولتى كه تصادفاً بنده را توى یك مجلسى – ما كه با اینها هیچ وقت ارتباطى نداشتیم، ملاقات هم نمی كردیم – دید، من داشتم انتقاد می كردم از همان چیزهائى كه بود. این رو كرد به ما و گفت: چى چى را انتقاد می كنید؟ ما مثل آقا نشستیم، كشورهاى دیگر مثل نوكر دارند براى ما كار می کنند، كالا می فرستند داخل؛ این بد است؟ شما ببینید؛ این منطق دولتمردان دوره‌ى طاغوت بود! حالا ظاهرش این منطق است، باطنش چیزهاى دیگر بود؛ فسادهاى اقتصادى فراوان و فسادهاى اخلاقى فراوان. بله، مسئله‌ى واردات و مدیریت واردات مهم است. ما آن روز به دوستانى كه اینجا بودند، در جلسه‌ى مسئولین و كارگزاران نظام، توصیه كردیم، گفتیم واردات را مدیریت كنید؛ نمی گوئیم متوقف كنید. یك چیزهائى باید بیاید، یك چیزهائى باید نیاید. یك مدیریت صحیحى باید انجام بگیرد؛ این مسلماً هست.( بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از كارآفرینان سراسر كشور، 16/6/89)

ایشان بارها در سخنان خویش بر توجه به کیفیت و ارتقای آن توجه داده و حتی در برخی از سخنان بر زیبایی تولیدات و محصولات تاکید کرده است. از جمله می فرماید: ما باید كارى كنیم كه كالاى ایرانى به عنوان یك كالاى محكم، مطلوب، زیبا، همراه با سلیقه و بادوام در ذهن مصرف كننده‌ى ایرانى و غیر ایرانى باقى بماند. این باید همت مجموعه‌ى كارآفرینى و كارگرى و متصدیان این امر باشد. البته این كار، پیش‌نیازهائى دارد. ممكن است آموزش مهارتهاى لازم، دوره‌هاى ایجاد مهارت لازم باشد – كه اینها كار دستگاه‌هاى دولتى و امثال دولتى است – لیكن باید هدف این باشد. كارگر ایرانى آنجائى كه ذوق خود را به كار میبرد، سلیقه‌ى خود را به كار میبرد و سرپنجه‌ى ماهر خود را به كار می برد، كار جالب و تماشائى از آب در مى‌آید.

این كارهاى هنرىِ آمیخته‌اى از هنر و كار كه ایرانى‌ها در گذشته داشتند، امروز هم وجود دارد؛ این معنا محسوس و مشهود است. آنجائى كه ذوق و هنر ایرانى به میدان مى‌آید – همین كارگرى كه دارد كار می كند، ابتكارش، ذوقش، هنرش، محكم‌كارى‌اش – كار می شود جالب و ماندگار. الان خوشبختانه در تولیدات كشور محصولات زیادى هست كه از مشابهات خارجى‌اش بعضى بهتر است، بعضى بمراتب بهتر است؛ هم زیباتر، هم محكمتر، هم جالبتر؛ این را ما باید عمومیت بدهیم، در همه‌ى مواد تولیدى‌مان؛ چه مواد مصرفىِ خوراكى، چه مسائل مربوط به پوشاك، چه مسائل زندگى، چه مسائل تزئینى. در همه‌ى چیزهائى كه تولید می شود، باید این را در نظر بگیریم؛ و می توانیم. مجموعه‌ى كارگرى، طراحان، مهندسان، سرمایه‌گذاران، كارگران دستى، كارگران ماشینى می توانند این كار را انجام دهند. ما باید همتمان را بر این قرار بدهیم؛ ایجاد محصول بادوام، زیبا و فاخر. این، یك كار كلان است.( بیانات مقام معظم رهبری در دیدار هزاران نفر از كارگران سراسركشور، 7/2/90)

البته آن چه مطلوب هر انسانی در هر عملی است دست یابی به کمال است؛ ولی می بایست توجه داشت که دست یابی به کمال شاید دور از دسترس و بسیار آرمانی باشد و گاه حتی معطل کردن کار برای رسیدن به کمال می تواند مانع از پیشرفت و رشد شود؛ بلکه ضمن توجه به اتقان و استحکام،‌ کار را ارایه کرد و معطل اکمال و اتمام در کمال نماند؛ چرا که این گونه عملکرد خود مانع جدی در رشد و توسعه و بالندگی است.

بهینه سازی و افزایش کیفیت محصولات، عامل افزایش بهره وری

همواره کیفیت محصولات و تولید مورد توجه انسان بوده است؛ زیرا افزایش کیفیت به معنای افزایش بهره وری و هم چنین استفاده بهتر و مناسب تر است. یک ضرب المثلی انگلیسی می گوید من آن قدر پول دار نیستم جنس ارزان بخرم. زیرا خرید جنس ارزان به معنای جنس بی کیفیت است که هم زود خراب می شود و هم امکان بهره مندی مناسب را از خریدار می گیرد. امروزه ارتقای مستمر كيفيت به يك مسئله مهم وحياتی برای رقابت در بازارهای داخلی وجهانی تبديل شده است .

مديريت كيفيت به معني جلوگيري از بوجود آمدن عيب در گام اول مي باشد. «مدیریت کیفیت جامع» نوعی سبک مدیریتی است که به دنبال ایجاد تحول و بهبود سازمانی و همچنین پایداری مفهوم «کیفیت» در فرآیندهای سازمانی است. این روش با تلفیق عواملی چون محیط بازرگانی، بهبود مستمر، تفکر خلاق، روشهای بهبود و تحول، هسته های کیفیت و اجرای روشهای تغییر فرهنگ سازمانی، رضایت مشتریان داخلی و خارجی را تامین می کند.

این رویکرد مدیریتی متکی بر اعضاء سازمان و مشارکت آنهاست و با آموزش و هدایت کارکنان و اعضاء، فلسفه و فرهنگ کیفیت و بهبود مستمر را غالب می کند و با برآوردن خواسته ها ، نیازها و منافعشان، تعلق سازمانی را در آنان ایجاد می کند.

در تعریف «مدیریت کیفیت جامع»، «جامع» به مفهوم همه جانبه نگریستن به کارکنان، عرضه کنندگان، مشتریان و سایر ذینفعان سازمان، «کیفیت» به معنای هدایت سازمان در جهت تولید کالاها و خدمات کیفی و «مدیریت» نیز روشها، فنون و هنر اداره کردن و نظارت و … است.

بر اساس استاندارد «ISO8402» مدیریت کیفیت جامع عبارتست از «روش مدیریت یک سازمان با مرکزیت کیفیت و متکی بر مشارکت تمامی اعضاء جهت دستیابی به موفقیت های بلند مدت که هم برای سازمان و هم برای جامعه دارای مزیت است.»

در تعریف دیگری، «مدیریت کیفیت جامع» مطابق استاندارد «BS7850» عبارت است از «فلسفه مدیریتی و فعالیتی در شرکت که هدف آن به کارگیری تمامی منابع سازمان از جمله کارکنان به عنوان موثرترین عامل جهت دستیابی به اهداف سازمان است.»

در حقیقت بهینه سازی کالا و افزایش کیفیت آن به معنای افزایش بهره وری و استفاده درست از کالا و خدمات و به معنایی دیگر همان شکر واقعی از نعمت است که در آموزه های قرآنی بر آن تاکید شده است؛ زیرا شکر واقعی که به عمل، صورت تحقق به خود می گیرد، به معنای استفاده درست و صحیح از نعمتی در مسیر اهداف آفرینش و انسان است. هر کالایی اگر به درستی مورد استفاده قرار گیرد و موجبات بهره مندی انسان و رشد و بالندگی او را فراهم آورد، به معنای سپاس و شکر الهی است. بهینه سازی محصولات و کالات و تولیدات به معنای بهره مندی مناسب و درست از آن از سوی انسان خواهد بود و همین امر موجب می شود تا شکر واقعی تحقق یابد.

با نگاهی به گزارش های قرآنی از تمدن های بزرگ این معنا روشن می شود که بهینه سازی و بهبود صنعت و سازه های نقش اساسی را در رشد و شکوفایی اقتصادی و توسعه تمدنی داشته است. تمدن های بزرگ با بهبود و بهینه سازی ابزارهای تولید، افزایش مهارت های انسانی، کسب دانش نسبت به محصولات و افزایش آگاهی نسبت به مواد خام و چگونگی تبدیل و تغییر مواد به سازه ها و تولیدات مورد نیاز و مناسب، شکل گرفته است.

افزایش آگاهی انسان نسبت به زمین، آب و مواد و منابع معدنی، موجب شده است تا بتواند خاک ها را بشناسد و با آگاهی از کیفیت خاک، کشاورزی خود را بهبود بخشد و بر تولیدات و محصولات از نظر کیفی و کمی نیز بیافزاید. انسان به تجربه و دانش دریافت که افزایش غنای خاک، موجب افزایش کمی و کیفی محصولات می شود. یا با روش پیوند می تواند محصولات جدید و با کیفیتی را تولید کرد.

هم چنین علم و دانش اقتصادی موجب شد تا بتواند غلات را بهتر و با کیفیت مناسب تری برای مدت های طولانی چون هفت یا ده سال حفظ کند.(یوسف، آیه 47)

احداث بوستان ها و باغ ها و افزایش محصولات باغی و تبدیل آن به خشکبار برای حفظ بهتر و با کیفیت محصولات برای فصول دیگر سال، از دیگر عوامل افزایش کمی و کیفی محصولات و رشد و توسعه اقتصاد شد.

سازه های چون ساختمان های مستحکم و متقن(سباء، آیات 12 و 13؛ قصص، ایه 38)، سد سازی و مهار آب های سطحی (سباء، آیات 15 و 16)، احداث چاه و مدیریت آب های زیرسحطی و بهره گیری از صنایع و ذوب فلزات برای تولید محصولات و افزایش کیفی آن(کهف، آیات 94 تا 96؛ قصص، ایه 38) نمونه هایی است که خداوند به عنوان عوامل مهم در رشد و شکوفایی اقتصادی و تمدنی معرفی می کند.

به سخن دیگر، آن چه موجب رشد و توسعه اقتصادی را در جامعه موجب شده و شکوفایی تمدنی و بقا و پایداری آن را تضمین می کند، بهره گیری از دانش ومهارت هایی است که موجب افزایش بهینه و کیفیت محصولات در کنار افزایش کمی آن می شود.

هنر دولت های بزرگ تمدنی، مدیریت و نظارت بر اقتصاد جامعه و رشد و توسعه اقتصادی بوده است. رشد و توسعه ای که در دو جهت کمی (افزایش شمار و تعداد محصولات و تولیدات) و کیفی( بهینه سازی محصولات) انجام می گیرد، بستر تمدنی جامعه را فراهم می آورد.

دولت های بزرگ چون دولت سلیمانی، نه تنها از دانش و تجربه انسان ها برای افزایش کمی و بهینه سازی محصولات و تولیدات استفاده می کرد، بلکه از موجودات دیگر برای این کار سود می برد.

تمدن های بزرگ بر دانش ها و مهارت هایی متکی است که موجبات بهینه سازی تولیدات را فراهم می آورد. دانش معماری و هنر سازه های زیبا و چشم نواز یعنی توجه به کیفیت ظاهری محصولات در ضمن اتقان و استحکام آن، امری است که دولت سلیمانی مورد توجه قرار داده بود. خداوند گزارش می کند که حضرت سلیمان با بهره گیری از دانش و مهارت های کارگران فنی و هنرمند، توانست آبگینه های آب نما،‌شیشه و قصرهای شیشه ای و بلورین را بسازد که حیرت و شگفتی هر ناظری را بر می انگیخت و مبهوت و مجذوب خود می ساخت.(نمل، آیه 44)

آن حضرت(ع) برای نمایش قدرت تمدنی و شکوفایی اقتصادی آن، به ساخت تندیس ها و سازه های زیبا و مستحکمی توجه داشت که هر ناظری را به حیرت می افکند. در ساخت این سازه از فلزات گوناگون و شیشه و آبگینه ها استفاده می شد.(سباء، ایات 12 و 13)

به سخن دیگر، بهره مندی از دانش و مهارت های فنی و تبدیل منابع خام و مادی به بهترین شکل و زیباترین و مستحکم ترین آن، در دستور کار قرار داشت و آن حضرت(ع) به خوبی از آن برای تبدیل دولت ملی به یک یک دولت جهانی و تمدنی بهره برد.(همان آیات)

از نظر قرآن، نشانه های تمدنی جامعه و دولت را می بایست در میزان عمران و آبادانی آن جامعه و بهره مندی از همه توان علمی و اقتصادی و فنی جامعه و به کارگیری امکانات مادی و انسانی جست و جو کرد. جامعه ای که بتواند بهترین و زیباترین محصولات و سازه ها را تولید و به کار گیرد، گام بلندی به سمت تمدن انسانی و باشکوه برداشته است. (اعراف، ایات 73 و 74؛ حجر، آیات 80 و 82؛ شعراء، آیات 124 تا 128 و آیات دیگر)

بهینه سازی محصولات می بایست به دو انگیزه حفظ سرمایه ملی و بهره وری انجام گیرد؛ زیرا کالا و محصولات بی کیفیت به معنای از میان رفتن سرمایه ملی می شود. کسی که کالای بی کیفیت را می خرد، بخشی از سرمایه خود را از دست می دهد؛‌زیرا این کالای بی کیفیت نمی تواند خدمت مناسبی که انتظار دارد ارایه دهد و از دوام و استحکام خوبی نیز برخوردار نخواهد بود؛ چنان که سرمایه ملی را نیز هدر می دهد؛ زیرا بخشی از منابع انسانی و مالی از فکر و اندیشه و عمل و ثروت را هدر می دهد و تباه می سازد. از این رو، نه تنها اقبال خریداران را به کالا از دست می دهد،‌بلکه بخشی از سرمایه ملی را تباه می کند و فرصت رقابت را از جامعه می گیرد.

به هر حال، برای دست یابی به رشد و توسعه اقتصادی و شکوفایی تمدنی لازم است تا بهینه سازی محصولات و کیفیت و اتقان تولیدات در دستور کار قرار گیرد. بی گمان رشد کیفی کالا و خدمات به معنای افزایش تولید ملی و حمایت از کار و سرمایه ملی خواهد بود که دستور وشعار انقلاب و رهبری آن است.