بسم الله الرحمن الرحیم
تزکیه، پاکی و طهارت نفس در فرآیند تکاملی رشد و نمو و دست یابی به سطح شایستگی و ستایش، از اهداف میانی در راستای دست یابی به مقام خلافت الهی در چارچوب صراط مستقیم هدایت و عبودیت الهی است. بنابراین، تزکیه نفس، با ایمان و تقوا و تطهیر نفس گراه خورده و از نظر اهمیت و ارزش، از جایگاه بسیار مهم و اساسی در آموزه های وحیانی قرآن برخوردار است.
از آن جایی که از نظر قرآن، تزکیه به عنوان تصرفات ربوبی و پروردگاری مختص ذات احدیت و مظاهر اتم و اکمل او یعنی چهارده معصوم(ع) است، شناخت بسترهای تحقق تزکیه در کنار آثار ارزشمند آن می تواند به انسان ها این انگیزه را ببخشد تا برای دست یابی به اسباب آن تلاش کرده تا مورد عنایت و تفضل الهی قرار گرفته و خدا به اسباب مظهریت اسمایی یعنی معصومان(ع) امیدواران و تلاشگران عرصه تزکیه نفس را یاری رسانده و آنان را به این درجه از تکامل بلکه تمامیت کمالی برساند.
نویسنده بر همین اساس با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن، ضمن بیان آثار ارزشی تزکیه حقیقی نفس از سوی خدا به بسترها و زمینه های آن توجه داده است. این مطلب را از نظر می گذرانیم.
خاستگاه و آثار تزکیه نفس
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، تزکیه به عنوان تصرف تکوینی در شخصیت انسان، و رساندن شخص به کمال رشدی و تمامیت آن در فرآیندی پیچیده، از تجلیات ربوبیت و پروردگاری خداست. از همین روست که خدا تزکیه نفس را به خود نسبت داده و با تعابیری چون «الله یزکی ما یشاء»(نساء، آیه 49؛ نور، آیه 21)، منشاء و خاستگاه تزکیه را خود دانسته است.
از نظر قرآن، هیچ کسی نمی تواند خود را تزکیه کند(همان) و اگر فضل و رحمت الهی نبود، کسی تزکیه نمی شد و به پاکی و طهارت خاص نفس نمی رسید و در فرآیند کمالی به تکامل بایسته و شایسته خویش نمی رسید.(همان)
البته از نظر قرآن، معصومان(ع) به سبب آن که مظهر اتم و اکمل اسمای الهی و صفات او هستند، به عنوان خلیفه الله از این ظرفیت برخوردار هستند که به «اذن» الهی در کائنات از جمله انسان تصرفات تکوینی داشته باشند و به انسان ها «تعلیم» به معنای دارایی علمی،و تزکیه نفس کرده و به کمال بایسته و شایسته بلکه به تمامیت کمالی آنان برسانند. پس افزون بر هدایت ارایه حقایق از این ظرفیت و توانایی برخوردار هستند که آنان را با «ایصال الی المطلوب» دستگیر مردمان بوده و آنان را به تمامیت کمالی ایشان برسانند.(بقره، آیات 129 و 151؛ آل عمران، آیه 164؛ توبه، آیه 103؛ جمعه، آیه 2)
در حقیقت از نظر قرآن، فلسفه اصلی بعثت پیامبر(ص) تعلیم مومنان به علومی است که جز از راه وحی دست یافتنی نیست، چنان که هدف از این تعلیم نیز ایجاد شرایط برای تزکیه نفوس مستعد و خواهان تزکیه است.(همان) از این روست که خدا به صراحت در آیات دیگری نیز پیامبر(ص) را موظف و مکلف می کند تا با تعلیم افراد خواهان اصلاح و تزکیه نفس، اقداماتی تزکیه نفس را نیز داشته باشد.(توبه، آیه 103؛ عبس، آیات 1 تا 7)
از مطالب پیشین این حقیقت نیز آشکار می شود که تعلیم و تطهیر و تزکیه از ارزش و اهمیت بسیار والایی برخوردار است به ویژه آن که وقتی به آثار بیان شده برای تزکیه نفس توجه می شود، به خوبی این معنا آشکار می شود که بدون تزکیه نفس دست یابی به مقام انسانیت و خلافت الهی و در نتیجه تقرب و کسب رضوان الله در بهشت شدنی نیست؛ بنابراین، لازم است تا مومنان تلاش کنند تا شرایط تزکیه نفس از سوی خدا و مظاهر اتم الهی را فراهم آورند و از تزکیه نفس بهره مند شوند.
از نظر قرآن، هر تلاش و کوششی که انسان برای ایجاد بستر تزکیه دارد، تلاشی است که به سوی نفس اوست و به کسی دیگر جز خودش سودی نمی رسد. پس هر کسی هر تلاشی در این راستا دارد برای خودش و نفسش است.(فاطر، آیه 18)
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، فلاح و رستگاری انسان در دنیا و آخرت در سایه تزکیه نفس و کسب تقوای الهی به دور از فجور تحقق می یابد.(اعلی، آیه 14؛ شمس، آیات 7 و 9)
از نظر قرآن کسی که برای تزکیه و تطیهر نفس خویش تلاش می کند، خدا او را دوست و محبوب می دارد(بقره، آیه 222؛ توبه، آیه 108) و با رسیدن به مقام تسیم در برابر خدا(بقره، آیات 1289 و 129) و تبدیل قلب به آینه تمام نمای حقایق هستی، نه تنها به حقیقت قرآن دست می یابد که اسرار مکنون الهی است(واقعه، آیات 77 تا 79)، بلکه مورد عنایت خاص الهی قرار گرفته و خدا از او راضی بوده و کاری می کند تا او نیز با بهره مندی از تفضلات خاص الهی از جمله مقام شفاعت به رضایت برسد(لیل، آیات 18 و 21) و عنوان «راضیه مرضیه» و نفس مطمئن بر از صدق کند.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، تزکیه نفس هر چند که به نظر امری فردی و شخصی است، ولی شکی نیست که آثار آن در اجتماع و ایجاد امت مومن نقش اساسی دارد؛ از همین روست که پیامبر(ص) از سوی خدا مامور به تزکیه نفوس مومنان می شود.(بقره، آیه 151؛ آل عمران، آیه 164)
خدا گزارش می کند که حضرت ابراهیم (ع) و اسماعیل(ع) هنگامه بناگذاری یا بازسازی خانه کعبه و ضمن درخواست از خدا و نیایش به پیشگاه احدیت از او می خواهند برای ایجاد امت مسلم و تعالی روحی و روانی فردی و اجتماعی آنان، هماره کسانی را در میان ایشان بر انگیزاند که به تعلیم و تزکیه نفوس بپردازد.(بقره، آیات 127 تا 129)
از نظر قرآن تزکیه نفوس انسانی چنان از اهمیت و ارزش برخوردار است که پس از سوگندهای متعدد به اهمیت تزکیه و تطهیر نفوس اشاره می کند(شمس، آیات 1 تا 9) و با تقدیم تزکیه بر تعلیم، نشان می دهد که تزکیه به عنوان هدف اصلی تعلیم الهی مطرح است(بقره، آیه 151؛ آل عمران، آیه 164؛ جمعه، آیه 2)
به هر حال، هر کسی رستگاری و فلاح ابدی و بهشت جاودان در آخرت(طه، آیات 75 و 76) و رهایی و دوری از دوزخ و خشم الهی را بخواهد و بجوید(لیل، آیات 14 تا 18) می بایست به امر تزکیه نفس اهتمام ورزد و برای بسترسازی آن تلاش و کوشش بسیار کند.
بر اساس گزارش های قرآنی و روایی به ویژه حدیث کساء، یکی از مهم ترین خواسته های رسول الله(ص) عنایت و تفضل خاص الهی نسبت به اهل بیت(ع) و تزکیه و تطهیر آنان از هر گونه رجس و پلیدی و دست یابی به مقامات عالی انسان و خلافت الهی است که خدا آن را پذیرفت و اجابت کرد.(احزاب، آیه 33؛ مفاتیح الجنان، حدیث کساء)
از نظر قرآن، پیامبران برای دست یابی به مقام نبوت و رسالت نیازمند «تزکیه و تطهیر نفس» از سوی خدا بودند و خدا این گونه عمل کرد؛ زیرا لازم است تا پیامبران در کمالات نفسانی رشد کامل و تمامی داشته باشند. البته بر اساس گزارش های قرآنی، خدا این تزکیه نفس را برای آنان تضمین کرده است؛ زیرا بخشی از ایجاد شرایط نبوت و دریافت وحی و فهم و درک حقایق باطنی و ملکوتی هستی است. خدا در قرآن بیان می کند که تزکیه نفوس پیامبران از جمله حضرت عیسی(ع) حتی قبل از تولد وی تضمین شده بود؛ زیرا خدا به حضرت مریم(س) وعده پیامبری او را داده بود که لازمه آن تزکیه نفس و تطهیر آن حضرت بوده است.(مریم، آیه 19؛ آل عمران، آیه 55)
از نظر قرآن، نفوسی که حامل نفوس پیامبران بودند، به دست خدا تطهیر و تزکیه شده است؛ چنان که خدا به صراحت این مطلب را درباره حضرت مریم(س) بیان داشته که حامل نفس مطهر و مزکی حضرت عیسی(ع) بوده است.(آل عمران، آیه 42) در روایات و ادعیه ماثور نیز با عباراتی چون «الاصلاب الشامخه و الارحام المطهره» در زیارت وارث از این حقیقت پرده برداشته شده است.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن همان گونه که خدا برای تطهیر و تزکیه پیامبران اقدام می کند و ایشان را مفتخر به عنوان «زکی» می نماید(مریم، آیات 12 و 13 و 19) تا جایی که حتی دشمنان پیامبران به شخصیت تطهیر و تزکیه شده آنان اشاره می کنند(اعراف، آیه 82؛ نمل، آیه 56)، هم چنین به عنوان یک وظیفه و تکلیف به پیامبران فرمان می دهد تا در راستای هدف و فلسفه بعثت به تعلیم و تزکیه مردمان بپردازند و حتی از تزکیه فرعون ناامید نشوند بلکه برای دست یابی فرعون نیز به مقام «تزکیه شده» تلاش کنند و فرعون و فرعونیان را به آن دعوت نمایند.(نازعات، آیات 17 و 18)
بسترهای تزکیه نفس
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، برخی از امور نقش اساسی در ایجاد بستر و زمینه برای تزکیه نفوس آدمی از سوی خدا دارد؛ زیرا انسان می بایست خود به اختیار خویش دنبال کمالات برود و هرگز خدا انسان را به جبر و اکراه به سوی کمالی سوق نمی دهد؛ بلکه دو راه دست یابی به صعود کمالی و سقوط نقصانی را به انسان نشان داده تا خود میان فجور و تقوا و کفر و ایمان و کفران و شکر یکی را انتخاب کند.(بلد، آیه 10؛ انسان، آیه 3؛ نمل، آیه 40؛ شمس، آیات 7 تا 10)
از نظر قرآن، وقتی کسی راه کمال را انتخاب کند، کارهایی را انجام می دهد که بسترساز تزکیه نفس از سوی خدا و مظاهر اتم و اکمل ایشان یعنی معصومان(ع) می شود و خدا و مظاهر الهی با تصرفات تکوینی ربوبی شخص را به کمالات بایسته و شایسته و تمامیت آن می رسانند.
از نظر آموزه های وحیانی قرآن، ایمان به خدا و قیامت(طه، آیات 75 و 76)، عمل صالح(همان)، بهره مندی از تعلیمات وحیانی پیامبر(بقره، آیات 129 و 151؛ آل عمران، آیه 164)، انفاق و صدقات(لیل، آیات 18 و 20؛ توبه، آیه 103)، ازدواج در چارچوب شرایع الهی و پرهیز از فسق و فحشاء(هود، آیه 78)، ایجاد بستر مناسب برای ازدواج دیگران و جلوگیری از فحشاء(بقره، آیه 232)، بهره مندی از شرایع الهی و عمل مطابق آن در زندگی(مائده، آیه 6)، بهره مندی از حکمت وحیانی قرآنی(بقره، آیه 129)، بهره مندی از علوم وحیانی الهی موجود در کتب آسمانی(همان)، تلاوت آیات الهی و استماع و شنیدن و عمل بر اساس آن(همان؛ جمعه، آیه 2)، حضور در مسجد و اقامه نماز و حرکت در چارچوب تقوای الهی و پرهیز از فجور(توبه، آیه 108؛ شمس، آیات 7 تا 9)، رعایت آداب معاشرت به ویژه در ساحات زندگی خصوصی و عدم ورود به حوزه خصوصی افراد بی اذن آنان(نور، آیات 27 و 28)، مراعات حریم حرمت پیامبر(ص) و عدم ارتباط با همسران پیامبر(احزاب، آیه 53)، پرداخت زکات و صدقات(توبه، آیه 103)، پرداخت صدقات برای مذاکرات خصوصی و شخصی با پیامبر(مجادله، آیه 12)، عفت و حیای دل و چشم به ویژه در مسائل جنسی(نور، آیه 30)، بهره مندی از رحمت و فضل الهی به دنبال پیروی از احکام شرایع الهی و پرهیز و اجتناب از شیطان و دعوت ها و گام های شیطانی (نور، آیه 21) ، هم چنین پرهیز از هر گونه تحریف گری نسبت به کتب آسمانی(مائده، آیه 41)، پرهیز از سوداگری با دین و کسب مال با ابزار دینی(آل عمران، آیه 77)، پرهیز و اجتناب از سوگندهای ناحق برای کسب متاع اندک دنیا(همان)، ترک کتمان حقایق معارف کتب الهی به ویژه از سوی عالمان دینی(بقره، آیه 174) و مانند آنها از مهم ترین و اساسی ترین عواملی است که می تواند بستری را برای تزکیه نفوس آدمی از سوی خدا فراهم آورد و انسان را به تمامیت کمالی بایسته و شایسته خویش برساند.
البته از نظر قرآن، تحقق تزکیه نفس امری فرآیندی و پیچیده است و به سادگی و آسانی تحقق نمی یابد؛ بنابراین نمی بایست منتظر معجزه بود که با یک ورد و دعایی بتوان تزکیه نفس کرد و نفس خویش را به تمامیت کمالی آن رساند؛ بلکه می بایست صبر و شکیبایی پیشه کرد و با بهره گیری از امور پیش گفته و دور و پرهیز از برخی آنها، شرایطی را فراهم آورد که خدا در نفس انسانی تصرف کرده و او را تزکیه کند. بر این اساس می بایست متوجه بود که تزکیه نفس به معنای خودستایی و گفتن این که من به تزکیه نفس پرداخته و خود را پاک و مطهر و مزکی ساخته ام، ادعایی بیش نیست که خود از آن به شدت نهی کرده و آن را مانع جدی بر سر راه تزکیه واقعی دانسته است. پس هیچ کس نمی بایست با عنوان تزکیه نفس و خودسازی، خود را از حقیقت تزکیه نفس دور نگه دارد و موجبات مذمت و نکوهش خدا را برای خود فراهم آورد؛ زیرا چنین ادعایی باطل و مانع جدی بر سر راه تزکیه نفس حقیقی است.(نساء، آیه 29؛ نجم، آیه 32)
از نظر قرآن، خودستایی و ادعای تزکیه نفس از سوی هر کسی، چیزی جز افترا بر خدا و گناهی آشکار نیست که عذاب های الهی را نیز به دنبال خواهد داشت.(نساء، آیات 49 و 50)
