فلسفه و فقه سیاسی در قرآن

مسایل سیاسی زیر مجموعه مسایل کلان اجتماعی است. آموزهای قرآنی همان طوری که به مسایل شخصی توجه می دهد به مسایل اجتماعی از جمله مسایل و موضوعات سیاسی توجه دارد، زیرا فلسفه آموزه های معرفتی و دستوری قرآن، دست یابی انسان به سعادت در دنیا و آخرت است. از همین رو، همه آن چه در هدایت انسان به کمال نقش دارد در آیات قرآنی بیان شده است. از همین روست که قرآن خود را «تبیان کل شی» دانسته است.

از آن جایی که سبک زندگی از جمله سبک زندگی سیاسی و اجتماعی بشر تحت تاثیر فلسفه شناختی و معرفتی اوست، آموزه های قرآنی به حوزه فلسفه از جمله فلسفه سیاسی اشاره داشته و اهداف و حکمت احکام سیاسی را تبیین نموده است؛ زیرا آن چه در حوزه اجرایی و سبک و سلوک رفتاری در زندگی به نمایش گذاشته می شود بازتابی از فلسفه و اهداف کلان است.

در اندیشه سیاسی قرآن که تحت عنوان کلیات و مبانی بدان اشاره شده است. فلسفه کلان سیاسی قرآن تبیین می شود.

فلسفه قرآنی و اندیشه های آن باید اصل حاکم در هر چیزی به ویژه مدیریت سیاسی و اجتماعی باشد؛ زیرا مدیریت هنر به کارگیری افراد در راستای اهداف کمالی خانواده ، اجتماع، سازمان و نهاد است. به سخن دیگر، چه در تدبیر منزل و چه سیاست مدن و چه سازمان، باید اصولی را مراعات کرد که عقل و فطرت و شریعت آن را بیان کرده است. البته ناگفته نماند باید و نبایدهای شریعت اسلام هرگز فاقد اصولی اخلاقی نیست، بلکه باید گفت که این باید و نبایدها بر اصول اخلاقی سامان یافته است و اصول اخلاقی اصل حاکم بر همه اوامر و نواهی شریعت اسلام است.

این بدان معناست که شریعت اسلام حاوی همه اصول اخلاقی است که انسان و جامعه را به سمت کمالی سوق می دهد. پیامبر مکرم و معظم اسلام که خدا وی را بر «علی خلق عظیم» ستوده استُ هدف بعثت خویش ارا مکارم اخلاقی دانسته و فرموده است: «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاق» (مکارم الاخلاق، ص۸)

خداوند تبارک و تعالی نیز همین را به عنوان فلسفه بعثت دانسته و در آیات بسیاری به آن توجه داده و حتی مصادیقی از مکارم اخلاقی چون « وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً» (فرقان، آیه ۷۲) را بیان کرده است.

خداوند در تبیین این مهم، به نقش تعلیمی و تزکیه ای پیامبر (ص) در تحقق محاسن و مکارم اخلاقی اشاره داشته و می فرماید (هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ) او همان کسی است که در میان بی سوادان رسولی از ایشان فرستاد تا بر آنان آیاتش را تلاوت کند و آنان را تزکیه دهد و کتاب و حکمت را بدیشان تعلیم دهد و هر چه که از گذشته در گمراهی آشکاری بودند (جمعه، آیه ۲)

در آموزه های وحیانی قرآن، حوزه موضوعات و مسایل اجتماعی-سیاسی در چهار چوب اصول اخلاقی مورد توجه و اهتمام قرار گرفته است.

شناخت اندیشه، فلسفه و فقه سیاسی بر اساس آموزه های وحیانی قرآن و سنت و سیره معصومان (ع) می تواند راهگشا برای دستیابی به دولت و جامعه اسلامی باشد؛ زیرا پس از نظام سازی اسلامی، ضرورت اقتضا می کند که سبک زندگی اجتماعی – سیاسی نظامی ولایی، دولت و امت اسلام در چهارچوب سبک زندگی قرآنی- اسلامی سامان یابد. بی گمان گام نخست در این راه شناخت فلسفه و فقه سیاسی و اصول و قواعد حاکم بر مدیریت های خرد و کلان سیاسی از این منظر است.

تحقیق حاضر با هدف مطالعه فلسفه و فقه سیاسی قرآن در ساختار نظام ولایی انجام گرفته است. این تحقیق از نوع تحقیقات توصیفی – تحلیلی و با بهره گیری از داده های مطالعات کتابخانه ای است.

خلی منصوری