از سنت‌های الهی حاکم بر جان و جامعه انسانی، سنت ابتلاء و امتحان است.(انبیاء، آیه 35؛ عنکبوت، آیات 2 و 3) بر اساس این سنت الهی، هر انسان و امتی خواه و ناخواه گرفتار انواع و اقسام ابتلائات و آزمون‌ها می‌شوند که شامل شرور و خیرات است.
(انبیاء، آیه 35) البته شرور بیشتر از خیرات است و اتفاقات بد و مصیبت‌ها که انسان در آنها چیزی از دست می‌دهد و با کمبود و نقصی در جان و مال مواجه می‌شود بیشتر از خیراتی همچون مال و فرزند است.(همان؛ بقره، آیات 155 تا 157)
از نظر قرآن، انسان در شرایط ابتلا ممکن است واکنش‌های هیجانی بروز دهد که نادرست و بیهوده است؛ برخی هنگامی که با ابتلا با خیری همچون مال و فرزند مواجه می‌شوند، مغرور شده و به شادی افراطی اقدام می‌کنند؛ چنان‌که هنگام ابتلا به شرور دچار‌اندوه و غصه می‌شوند تا جایی که گویی دنیا به آخر رسیده و تمام کشتی‌هایشان غرق شده است. از نظر قرآن هر دو نوع کنش و واکنش نادرست است؛ زیرا هر چیزی از خیر و شر که بر اساس تقدیر الهی در طول سال یا در طول عمر به انسان می‌رسد، چیزی نیست که او را به حزن یا غرور‌اندازد(حدید، آیات 22 و 23)، بلکه انسان باید در این موارد «صبر» پیشه کند و بر مصیبت‌های خوب و بد ابتلایی الهی شکیبایی ورزد و در مقام صابرین بدون جزع و فزع و حزن و فرح، اقداماتی انجام دهد که به نظر شگفت انگیز می‌رسد؛ زیرا بر اساس تعالیم قرآن، انسان در هر حال باید «الحمدلله رب العالمین» بگوید و به این نکته توجه داشته باشد که همه چیز ملک الهی است و خدا مالک است و در ملک خویش هر تصرفی کند، بر اساس حکمت و اهداف کمالی است.(بقره، آیات 155 تا 157) البته انسان برای آنکه همواره از غفران الهی بهره‌مند شود، در آزمون‌ها باید اهل شکر و استغفار و حمد باشد. انسان مصیبت زده در هر حال، باید حمد خدا گوید و شکر قلبی و زبانی و عملی داشته باشد که خدا عنایتی به او کرده و او را در شرایط امتحان قرار داده تا نه تنها ظرفیت او را بسنجد یا او را بیدار کند، بلکه او را به کمالی برساند که تنها در سایه ابتلا قابل دستیابی است.
از نظر قرآن، غفران الهی عامل مهم در دفع یا رفع بلایا و جلب محبت و نعمت الهی است.(نوح، آیات 10 تا 12) بنابراین، انسان مومن هنگام مواجهه با انواع مصیبت‌ها و بلایا باید حمد خدا گوید و شکرگزار خدا باشد و استغفار و طلب غفران کند؛ زیرا حتی اگر این مصیبت‌ها و بلایا از باب کیفری و مجازات باشد، باید با استغفار از خدا رفع آن را خواست تا محبت و نعمتی را به او بدهد.
امام باقر(ع) بر اساس آموزه‌های قرآن می‌فرماید: هنگامی که به بلایایی مبتلا شدیم، به جای آنکه استعاذه کرده و از آن بلا به خدا پناه بریم، او را شکر کرده و طلب مغفرت‌نماییم.(بحارالانوار، ج 72، ص 16)
شاید دلیل اینکه نباید در بلایا استعاذه کرد و به خدا پناه برد، برای این است که بلایا باید باشد و نباید خود را از بلا و فتنه دور نگه داشت؛ زیرا امتحان‌ها و بلایا بر اساس آموزه‌های قرآنی فواید و آثار بسیاری دارد که از مهم‌ترین آنها کمال یابی انسان، سنجش ظرفیت و جدا‌سازی حق وباطل و صادق و کاذب و مانند آنها است.
بنابراین، نباید از بلایا فرار کرد، بلکه باید در آنها خود و دیگران را شناخت و از این بلایا برای کمال یابی و ارتقای ظرفیت خویش استفاده کرد و شرح صدر و میزان صبر و آستانه تحمل خویش و جامعه را سنجید.(بقره، آیات 155 تا 157و 143؛ آل عمران، آیات 140 و 166 و 167؛ مائده، آیه 94؛ حج، آیات 53 و 54)
