رشد و رشید در ماه مبارک رمضان

ماه رمضان را ماه مهمانی خدا گفته‌اند. بنابراین، هر کسی مهمان این میزبان در این ماه شود، مورد عنایت خاص قرار می‌گیرد. پس اگر خدا در هر زمانی تواب و رحیم و غفور است، اما در این ماه ضیافت نگاهی ویژه به مومنان طالب توبه و مغفرت و رحمت خاص رحیمی می‌کند.لذا باید فرصت رمضانی را غنمیت شمرد و به قصد رشد، به سوی خدا رفت تا رشید از ماه رمضان خارج شد؛ به‌ویژه که در این ماه مبارک رمضان، شب قدری است که اگر انسان قدر آن را بداند و بشناسد ره صد ساله را یک شبه می‌رود و از شقاوت به سعادت در می‌آید. در مطلب حاضراین موضوع واکاوی شده است.
***
شاهدان ماه روزه رمضان
براساس آموزه‌های قرآن، مومنانی که ماه رمضان را درک می‌کنند و به ضیافت خدا می‌روند و این ماه مبارک را روزه می‌گیرند، شاهدان الهی هستند که مقام شهود را درک می‌کنند و از آثار این شهود بهره مند می‌شوند.
ماه مبارک رمضان ماهی است که در آن قرآن برای هدایت مردم فروفرستاده شده است. این قرآن به سبب آنکه دلایل روشن الهی است، هدایت و راهنمای مردمان به سوی کمال رشدی است و حق و باطل و نور و ظلمت و مانند آنها را از هم جدا می‌کند. پس مومنانی که با این نگاه به استقبال ماه مبارک رمضان می‌روند، می‌خواهند از آثار این ماه از جمله نورانیت قرآن بهره مند شوند و به مقام شهود شاهدانی برسند که پیامبر اکرم و امامان معصوم(ع) در چنین جایگاهی قرار دارند.
به عبارت دیگر، از نظر قرآن، ماه رمضان یک ماه در طول سال همانند ماه‌های دیگر سال نیست که از نظر زمانی هیچ فرقی با دیگر زمان‌ها نداشته باشد. این ماه به سبب ظرفیتی که هر ساله تکرار می‌شود، می‌تواند شاهدان این ماه را به کمالی برساند که در ماه‌های دیگر سال حتی برای مومنان فراهم نیست؛ زیرا این ماه به‌ویژه شب قدر همان طوری که زمان نزول قرآن در یک لحظه تاریخی بر پیامبر(ص) بود، همچنین شب قدری است که هر ساله تکرار می‌شود و فرشتگان بر خلیفهًْ الله در هر زمانی نازل می‌شوند تا مقدرات را از خلیفهًْ الله بگیرند و در طول سال آینده تحقق بخشند.(بقره، آیه 185؛ قدر، آیات 1 تا 5؛ دخان، آیات 1 تا 5)
خدا به‌صراحت به مومنان فرمان می‌دهد و می‌فرماید: فمن شهد منکم الشهر فلیصمه؛ هر کسی ماه رمضان را شهود کرد، پس باید آن را روزه بگیرد.(بقره، آیه 185)
البته شهود ماه مبارک رمضان از درک ظاهری این ماه آغاز می‌شود و تا به درک باطنی آن ختم می‌گردد. درک ظاهری ماه این است که در این ماه زنده باشد و نسبت به آغاز و انجام آن علم داشته باشد و وظایف و تکالیف خویش را نسبت به آن بداند و عمل نماید؛ اما درک باطنی این ماه آن است که انسان خود را همچون شاهدان الهی از معصومان(ع) با پروردگار جهانیان پیوند زند و از برکات ماه مبارک از جمله قرآن و نورانیت آن و نیز شب قدر و آثار آن بهره‌مند شود؛ زیرا اگر کسی بداند ماه مبارک و شب قدر آن تا چه‌اندازه در سرنوشت انسان تاثیر دارد، هرگز خود را از آثار آن محروم نمی‌کند، بلکه تمام تلاش خود را می‌کند تا به «ادراک» آن نائل شود.(قدر، آیات 1 تا 5)
نزول قرآن در ماه مبارک رمضان  وشب قدر یک مائده آسمانی است که برای همه مردم (ناس) پهن شده است. مهم‌ترین ویژگی این قرآن، همان ویژگی هدایتی آن است که در کنار هدایت باطنی فطری عقلی(طه، آیه 50)، انسان را به کمال می‌رساند. البته از نظر قرآن، بهره مندی از هدایت قرآن، به عنوان یک هدایت خاص پاداشی برای مردمانی است که به هدایت فطری عقلی پاسخ مثبت داده و به تقوای فطری دست یافته باشند.(بقره، آیات 2 و 3)
از دیگر ویژگی‌های قرآن این است که بینات روشنی از هدایت را با خود دارد. بینه هر دلیلی واضح و روشنی است که بر اساس آن می‌توان حق را از باطل جدا کرد؛ زیرا «بین» جدا‌سازی است و بیان را بیان گفته‌اند؛ زیرا کلمات روشنی است که مطالب و مفاهیم را به دیگری منتقل می‌کند و چیزی را از چیز دیگر جدا می‌سازد. البته قرآن افزون بر بینه در ساحت هدایت، فرقان هم است؛ یعنی فارق میان حق و باطل است. بنابراین، از طریق قرآن هر چیزی نه تنها روشن می‌شود؛ زیرا قرآن نور است، بلکه از این قابلیت برخوردار است تا حق و باطل را جدا کند و اجازه ندهد تا آنها به هم آمیخته شود و موجبات فریب مردمان گردد.(بقره، آیه 185)
شهود ماه رمضان این امکان را به مومنان روزه‌دار می‌دهد تا حقایق هستی را از دریچه نورانی قرآن بنگرند و با بهره‌گیری از هدایت قرآنی و بینات و فرقان آن، حق و باطل را از هم تشخیص دهند و مسیر کمالی را در فتنه‌ها بجویند. در حقیقت درک ماه رمضان به معنای واقعی کلمه چیزی جز شهود عوالم غیب نیست؛ یعنی عوالمی که در غیب هستند برای اهل رمضان، همانند عالم شهادت تجلی می‌کند و همان طوری که عالم غیب برای پیامبر(ص) و دیگر شاهدان الهی، عالم شهود می‌شود، برای ایشان نیز این‌گونه است و آنان نیز به اظهار الهی بر غیبی آگاه می‌شوند که جز برای شاهدان غیب آشکار نمی‌شود.(جن، آیات 26 و 27)
توبه و عفو الهی برای روزه داران
روزه داران در مهمانی خدا، بهره مند از چیزهایی می‌شوند که در هیچ ماهی دیگر برای آنان فراهم نیست. از مهم‌ترین این امور این است که خدا به سوی مردمان باز می‌گردد و خیانت آنان را نادیده می‌گیرد و برای تسهیل زندگی شان شرایط را آسان‌تر از هر زمان دیگری قرار می‌دهد. پس اگر در غیر ماه رمضان لشکری از فتنه‌ها برای مردم است و آنان از هر سو محاصره می‌شوند و دمی آرامش و آسایش ندارند، در ماه رمضان ورق بر می‌گردد و خدا شیاطین را در بند می‌کند و اجازه نمی‌دهد تا بر روزه داران سخت‌گیرند و آنان را فریب دهند و به دام گناه‌اندازند.
از نظر قرآن، هر توبه مومنان، با دو توبه خدا پوشیده شده است؛ زیرا نخست این خدا است که به سوی بنده اش باز می‌گردد و نگاه عنایت به او می‌کند تا دلش به سوی خدا بازگردد و توبه کند؛ سپس خدا دوباره به سوی بنده اش نگاه محبت و عطوفت می‌کند و گناهش را می‌بخشد. همچنین ماه رمضان ماهی است که خدا بر گناه بندگانش قلم عفو می‌کشد و بر روزه داران نگاهی ویژه می‌افکند. واژه عفو به معنای زیاده از هر چیزی است و وقتی خدا عفو می‌کند، اصولا هر زیاده روی آنان را می‌بخشد و نادیده می‌گیرد. عفو از کسی به معنای گذر از خطای اوست. خدا در ماه رمضان، چنین با مهمانان خویش رفتار می‌کند و نگاهی خاص به آنان دارد. بنابراین، ماه رمضان را باید ماه توبه و عفوالهی دانست که خدا حتی خیانت‌های آشکار و نهان روزه داران را می‌بخشد و با آنان به گونه‌ای ملاطفت‌آمیز برخورد می‌کند.(بقره، آیه 187)
ماه رمضان،  ماه دعا و اجابت دعا
شرایط اختصاصی ماه مبارک رمضان، شرایطی است که باید آن را ماه دعا و اجابت آن دانست؛ زیرا روزه داران این ماه با روزه داری به مهمانی خدا می‌روند و خدا به عنوان میزبان با مهمانان کریمانه رفتار می‌کند.
شرایط روحی و روانی روزه داران در این ماه بسیار مناسب است؛ زیرا افزون بر مراعات واجبات و مستحبات و ترک محرمات و مکروهات، حتی نسبت به مباحات نیز مراعات احکام الهی کرده و خود را مطیع محض خدا می‌دانند. پس آنچه برای آنان مهم است عمل مطابق فرمان الهی است. بنابراین از نظر آنان، حکم هر چیزی است که تو فرمایی. پس کاری ندارند که این احکام مربوط به حلال و حرام است یا مباحات؛ بنابراین، اگر چیزی مباح باشد و خدا آن را حرام کند، چشم بر مباح می‌بندند و مطیع خدا می‌شوند. از این رو از خوراکی و نوشیدنی و شهوت جنسی و زناشویی نیز چشم می‌پوشند و مطیع حکم الهی می‌شوند.
از نظر آموزه‌های قرآن، وقتی شخص روزه دار چنین مطیع امر الهی می‌شود، به خدا نزدیک می‌شود و هر که به خدا نزدیک و نزدیک‌تر باشد، مورد عنایت خاص او قرار می‌گیرد و خدا دعا و تضرع چنین بنده‌ای را می‌شنود و پاسخ مثبت می‌دهد و دست خالی از خوان کریم خویش نمی‌راند. از این رو خدا پس از بیان ارزش ماه رمضان و نزول قرآن در این ماه، می‌فرماید: چون بندگان من از من بخواهند، پس من به آنان نزدیک هستم و دعای نیایشگران را هنگام نیایش اجابت می‌کنم.(بقره، آیه 186)
پس ماه رمضان را باید ماه دعا و تضرع و ماه استجابت دعا و نیایش دانست و اگر کسی در طول سال گرفتاری دارد و پاسخی نسبت به دعای خویش نگرفته، در این ماه خدا به سبب همین ویژگی برکت اختصاصی، می‌تواند از آن بهره گیرد.
ماه رسیدن به مقام رشید
ماه رمضان فرصت بی‌نظیری است که انسان به مقام رشید برسد. از نظر تعالیم قرآن، رشید کسی است که در عقلانیت بر اساس عمل مطابق هدایت فطری تکوینی و هدایت تشریعی وحیانی، به تمامیت کمالی خویش رسیده و شایستگی خلافت الهی را به دست آورده باشد.
راشدون کسانی هستند که محبت ایمان از سوی خدا در دل آنان ایجاد و بدان مزین شده و در همان حال خدا کراهت نسبت به کفر و فسوق و عصیان را در دلشان قرار داده است.(حجرات، آیه 7) بنابراین، راشد کسی است که از سوی خدا مورد عنایت خاص قرار گرفته باشد؛ زیرا خدا محبت ایمان و کراهت کفر و فسوق و عصیان را برای او خواسته است. او در عین حال تولی نسبت به ایمان و تبری نسبت به کفر اعتقادی و فسق و عصیان رفتاری را دارد. چنین شخصی نه تنها بهره مند از بینات هدایتی است، از فرقان نیز بهره مند است و می‌تواند حق و باطل را جدا سازد و به حق و مصادیق آن گرایش و نسبت به باطل و مصادیق آن‌گریزش داشته باشد.
از نظر قرآن، کسی که راشد است از سفاهت رسته است؛ زیرا کسی که محبت نسبت به ایمان دارد و قلبش بدان آراسته است و نسبت به کفر و فسوق و عصیان بغض و تنفر دارد، به مقام عقلانیت رسیده و از سفاهت رسته است؛ زیرا سفاهت از نظر قرآن برای کسی است که از نور ایمان و آثار محبتی آن برخوردار نیست، بلکه از اسلام و احکام آن‌گریزان است و به فسق و فجور گرایش دارد. خدا بصراحت درباره سفیهان می‌فرماید: جز افراد سفیه و نادان، چه کسی از آیین ابراهیم، (با آن پاکی و درخشندگی،) رویگردان خواهد شد؟! (بقره، آیه 130)
پس هر کسی که ایمان نمی‌آورد و نسبت به مومنان واکنش منفی دارد، سفیه است و از عقلانیت بهره‌ای درست نبرده است.(بقره، آیه 13) در مقابل، کسی که نسبت به ایمان تولی و نسبت به کفر تبری دارد، رشید است و در عقلانیت به تمامیت کمالی آن رسیده است.
براساس تعالیم قرآن، کسانی که بر اساس هدایت فطری تکوینی که در ذات هر کسی سرشته شده عمل می‌کنند (طه، آیه 50) به تقوایی دست می‌یابند که به آنان این امکان را می‌بخشد تا از هدایت تشریعی وحیانی بهره مند شوند.(بقره، آیات 2 و 3) این افراد در مسیر رشد عقلی خویش با بهره‌گیری از هدایت وحیانی، افزون بر هدایت فطری تکوینی می‌توانند نه تنها از عیب سفاهت برهند، بلکه از نقص در عقل نیز برهند و به تمامیت در این کمال برسند که از آن به رشید تعبیر می‌شود.
فرصت ماه مبارک رمضان، به افراد مسلمان و مومن این امکان را می‌دهد تا با بهره‌گیری از بینات و فرقان قرآنی، به خدا تقرب جویند و با روزه داری که همراه با ترک مباحات است به خدا چنان تقرب یابند که خدا خواسته‌ها  ودعاهایشان را بشنود و اجابت کند. این‌گونه است که تحت عنایت خاص الهی که همراه با توبه و عفو الهی است، شخص به تمامیت عقلی برسد و رشد حقیقی را در تمامیت آن تجربه کند.
از این رو ماه رمضان را ماه توبه، استغفار، عفو، مغفرت، تقوای اخص و ماه اجابت دعا و دستیابی به مقام رشد در تمامیت آن دانسته‌اند. خدا خود بصراحت در این باره پس از بیان جایگاه دعا برای روزه داران و اجابت خویش نسبت به دعای ایشان می‌فرماید: فلیستجیبوا لی و لیومنوا بی‌لعلهم یرشدون؛ پس شما مومنان مرا به تمام کمال اجابت کنید و به من ایمان بیاورید تا شاید رشید شوید.(بقره، آیه 186)
البته مراد از ایمان در این آیه، رشد در ایمان است؛ زیرا ایمان همانند کفر و تقوا و مانند آن دارای مراتب تشکیکی و درجاتی چند است.(فتح، آیه 4؛ مائده، آیه 93) از نظر قرآن، دست کم سه مرتبه اصلی برای ایمان و تقوا است که از آنها به تقوا و ایمان عام و خاص و اخص یاد می‌شود.