يكي از واجبات نماز، صلوات بر پيامبر(ص) است، به گونه اي كه نماز بي صلوات، نماز باطل و غيرصحيح است. همه فقيهان اماميه، صلوات را در تشهد نمازها، خطبه هاي جمعه و نماز ميت واجب دانسته اند؛ چنان كه از ميان مذاهب اهل سنت، شافعيها و حنابله صلوات بر محمد(ص) را در موارد يادشده واجب شمرده اند.
اما اين بدان معنا نيست كه ديگر فرقه ها و مذاهب اسلامي حكم صلوات را در نماز ناديده گرفته باشند، بلكه آنان (حنفيه ها و مالكي ها از اهل سنت) نيز در همه اين موارد، حكم به استحباب و سنت آن مي كنند. شافعي در اين باره مي گويد: هي من جمله اركان الصلاه لا تجوز الصلاه الا بها؛ صلوات بر پيامبر در نماز از اركان نماز است؛ به گونه اي كه نماز بدون آن صحيح نمي باشد.
نويسنده در اين مطلب با مراجعه به آموزه هاي قرآني بر آن است تا جايگاه، اهميت و ارزش و نيز آثار صلوات را از نظر قرآن تبيين و روشن نمايد. با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.
صلوات، سلامي ويژه بر پيامبر(ص) و خاندانش
يكي از وظايف و آداب مسلماني، صلوات فرستادن بر پيامبر(ص) و خاندانش (ع) است. خداوند در آيه 65 سوره احزاب مي فرمايد: ان الله و ملائكته يصلون علي النبي يا ايها الذين آمنوا صلوا عليه وسلموا تسليما؛ خداوند و فرشتگانش بر پيامبر صلوات مي فرستند. اي كساني كه ايمان آورده ايد، بر پيامبر صلوات بفرستيد و كاملا تسليم وي باشيد.
اين آيه به صراحت بر وجوب صلوات بر پيامبر(ص) حكم و فرمان داده است و ظاهر امر و طلب، بر وجوب است مگر آن كه دليلي بر استحباب وارد شده باشد.هنگامي كه اين آيه نازل شد، مومنان از چگونگي صلوات بر ايشان پرسيدند و آن حضرت(ص) نحوه آن را بيان كرد و از صلوات ناقص برحذر داشت. از اين رو در بسياري از روايات از صلوات ابتر و دم بريده نهي شده و پيامبر(ص) در تفسير صلوات ابتر وناقص، آن را صلواتي دانسته است كه بدون ذكر و يادي از خاندان و اهل بيت آن حضرت(ع) باشد. پيامبر (ص) دستور داده است تا همواره صلوات كامل فرستاده شود و هرگز ميان پيامبر و آلش در صلوات جدايي نيفتد. ايشان بارها فرمودند: هرگز بر من صلوات ابتر (ناقص) نفرستيد. ياران عرض كردند: يا رسول الله! صلوات ابتر چيست؟ آن حضرت(ص) در پاسخ فرمودند: اين كه فقط بگوييد: اللهم صل علي محمد و دنباله اش را قطع كنيد؛ بلكه بگوييد؛ اللهم صل علي محمد و آل محمد. (الصوا عق المحرقه، ص 44)
علامه طباطبائي پس از آوردن حديث كعب در تفسير الميزان مي نويسد: هيجده روايت ديگر هست كه بر مشاركت آل پيامبر با او در صلوات دلالت دارند. اين روايات را اصحاب سنن و جوامع حديثي از برخي ياران پيامبر(ص) نقل كرده اند؛ از جمله اين افراد مي توان به ابن عباس، طلحه، ابوسعيد خدري، ابوهريره، ابومسعود انصاري، بريده، ابن مسعود كعب بن عجره و علي عليه السلام اشاره كرد. اما روايات از طريق شيعه، درباره صلوات و چگونگي آن بيش از شمارش است. (الميزان، ج 22، ص 443)
معنا و مفهوم صلوات
براي اين كه مراد از صلوات دانسته شود، مي بايست به معناي لغوي و اصطلاحي آن پرداخت؛ چرا در قرآن از صلوات خدا، فرشتگان، پيامبر و مومنان، سخن به ميان آمده است و به نظر مي رسد كه تفاوت هاي معنايي دست كم ميان صلوات خداوند با ديگران وجود دارد.
«صلوات» جمع كلمه «صلاه » است. الف كلمه در «صلاه » بدل از «واو» در جمع آن يعني «الصلوات» است. صلوه در روايات و كاربردهاي متعارف زبان عربي به شكل «الصلاه » به كار مي رود. (الفراهيدي، ابي عبدالرحمن الخليل بن احمد (001-571ق)، كتاب العين، تحقيق الدكتور مهدي المحزومي و…، بيروت، الاولي، مؤسسه الاعلمي 1408 ق، ج 7، ص 353 (ماده صلي)، 8891م)
برخي براي آن يك معناي جامعي ذكر كرده اند كه عبارت از انعطاف است. راغب در توضيح اين واژه مي گويد: «صلاه » به نظر بسياري از اهل لغت به معناي دعا، تبريك و تمجيد است. از اين رو، وقتي گفته مي شود: «صليت عليه» معناي «دعا براي او كردم» و يا «پاكيزه كردم» را مي دهد. صلوات خداوند براي مسلمين، در حقيقت به اين معناست كه خداوند آنها را پاكيزه مي كند. صلوات فرشتگان نيز دعا و استغفار است. (مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهاني، ص 094)
علامه طباطبايي درباره معاني و مفاهيمي كه صلوات بر آن دلالت دارد مي نويسد: «صلاه » از خدا به معناي رحمت، و «صلواه » از فرشتگان به معناي استغفار، و صلوات مردم، به معناي دعا خواهد بود. (الميزان، علامه طباطبايي، ج 61، ص 394)
سيوطي در تفسير خود، ضمن نقل روايتي از ابن عباس، مي گويد: صلوات خدا بر پيامبر(ص)، به معناي مغفرت و بخشش اوست، زيرا خداوند صلوات به معناي دعا نمي فرستد، بلكه مي بخشد، اما صلوات مردم بر رسول(ص)، يعني استغفار و طلب بخشش براي اوست. (الدر المنثور في تفسير الماثور، جلال الدين عبدالرحمن سيوطي، ج 5، ص 604)
به نظر مي رسد كه اين تفسير از صلوات بسيار ناقص و نارواست، بلكه بايد همانند فيض كاشاني گفت: معناي صلوات خدا بر نبي(ص) افاضه كردن انواع كرامات و الطاف و نعمتها بر اوست، اما صلوات ما و فرشتگان، سوال و ابتهال در طلب آن كرامات و رغبت و تمايل در افاضه آن بر آن حضرت(ص) از سوي خداوند است. (الوافي، المولي محمدمحسن الكاشاني، ج 9، ص 3151)
اهميت صلوات بر پيامبر(ص) و اهل بيت(ع)
در آيات قرآن از صلوات محمد(ص) بر مومنان و صلوات مومنان بر آن حضرت(ص) سخن به ميان آمده است. خداوند در آيه 301 سوره توبه به پيامبر(ص) توصيه مي كند تا براي زكات دهندگان صلوات و دعا نمايد.اين فرمان بر آن است تا از طريق صلوات پيامبر(ص) در حق مومنان، زمينه تقرب آنان به سوي خدا و جلب رحمت و مغفرت الهي در حق ايشان فراهم آيد. (توبه، آيه 99)
از نظر قرآن، يكي از روش هاي جلب صلوات و دعاي خاص پيامبر(ص) در حق كسي، انفاق است. (توبه، آيه 301) هر كسي براي اين كه محبت الهي را جلب كند و به خدا تقرب بجويد مي بايست از وسيله وابزار مناسب آن بهره گيرد كه از جمله مهم ترين آن ها توسل جويي به حضرت محمد(ص) است. براي اين كه محبت آن حضرت(ص) جلب شود. يكي از روش ها انفاق خالصانه است تا پيامبر(ص) در حق ايشان دعا كرده و زمينه تقرب و دست يابي به بهشت براي مومنان فراهم آيد. (توبه، آيات 99 و 301 و نيز تفسير القرآن الكريم، شبر، ص 871 زيرا رحمت خاص الهي در بهشت تجلي مي يابد) البته ناگفته نماند كه انفاق به قصد جلب صلوات و دعاي خاص آن حضرت(ص) بر اساس آيه 99 هيچ منافاتي با خلوص در نيت انفاق نخواهد داشت. پس مي توان به قصد جلب صلوات و دعاي خاص پيامبر(ص) انفاق خالصانه انجام داد و اين هرگز به معناي شرك و ناخلوصي نيست؛ چرا كه جلب محبت پيامبر(ص) عين جلب محبت خداوند است، چنان كه اطاعت پيامبر(ص) عين اطاعت خداوند مي باشد. (آل عمران، آيه 23 و نيز سورره انفال، آيات 1 و 02 و 64)
از آيات قرآني بر مي آيد كه صلوات محمد(ص) آثاري چون ايجاد آرامش (توبه، آيه 301)، مايه تقرب و نزديكي به خداوند (توبه، آيه 99 و نيز تفسير التحرير و التنوير، ج 6، جزء 11، ص 51 به احتمال بازگشت ضمير آنها به صلوات)، جلب و جذب رحمت خاص الهي (همان) و مغفرت خداوندي به همراه خواهد داشت.
بنابراين، هر كسي كه بخواهد محبت پيامبر(ص) را جلب كند مي تواند با بسترسازي مناسب از طريق ايجاد خشنودي و رضايت وي به اين مهم برسد. از جمله چيزهايي كه حضرت را خوشحال مي كند و خشنودي و رضايت مندي ايشان را به همراه خواهد داشت، اعمالي چون انفاق و كارهاي نيك، اطاعت از وي و محبت به اهل بيت و صلوات بر ايشان و خاندانش است.
خداوند در بيان صلوات بر پيامبر(ص) افزون بر فرمان وجوب به اين نكته توجه مي دهد كه خود خدا و فرشتگان نيز بر پيامبر(ص) درود و صلوات مي فرستند، پس لازم است كه مؤمنان نيز از اين سنت و قاعده پيروي كرده و بر پيامبر(ص) صلوات بفرستند و تسليم محض ايشان باشند. در حقيقت ذكر صلوات خداوند و فرشتگان بر پيامبر(ص) پيش از دستور آن به مؤمنان به عنوان يك وظيفه شرعي و واجب و فرض ديني، بيانگر اهميت آن از نظر خداوند است. (احزاب، آيه 65)
از نظر قرآن مؤمنان موظف هستند تا پياپي بر پيامبر(ص) و آل محمد صلوات بفرستند (همان)؛ چرا كه پس از نزول آيه وقتي از رسول خدا پرسيدند كه چگونه بر شما صلوات بفرستيم؟ حضرت فرمودند: بگوييد: اللهم صل علي محمد و آل محمد كما صليت علي ابراهيم و آل ابراهيم (مجمع البيان، ج7 و 8، ص975)
علت تأكيد بر صلوات بر محمد و آل محمد(ص) از آن روست كه خداوند اين را نشانه اي از ايمان شخص و بلكه لازم ايمان برمي شمارد. به اين معنا كه اگر كسي صلوات بر محمد و آلش(ص) نفرستد و در برابر ايشان تسليم محض نباشد، از ايمان بيرون است و به يك معنا كافر مي باشد. (احزاب، آيه 65)
محقق اردبيلي در زبده البيان با اشاره به آيه 65 سوره احزاب مي نويسد كه شايد وجوب صلوات در آيه به قصد وجوب آن در تشهد نماز باشد. به اين معنا كه در تشهد نمازها واجب است كه بر پيامبر و خاندانش(ع) درود فرستاده شود. (زبده البيان، ص131) ولي به نظر مي رسد كه اين وجوب اختصاص به نماز نداشته باشد و در هر زماني بر مؤمن است كه بر ايشان و خاندانش(ع) صلوات بفرستد. البته از نظر اماميه در تشهد نماز صلوات كامل واجب است. علامه حلي درباره وجوب صلوات بر آل محمد(ص) افزون بر محمد(ص) در نماز مي نويسد: «مسئله : الصلاه علي آله واجبه في التشهد الاول والثاني ذهب اليه علماؤنا أجمع؛ صلوات بر آل پيامبر در تشهد اول و دوم واجب است. تمام علماي ما به اين مسئله فتوا داده اند.» (منتهي المطلب، ج1، ص392)
امام صادق(ع) در مقام بيان كيفيت تشهد به عبدالملك بن عمر احول مي فرمايد: «التشهد في الركعتين الاولتين الحمدلله اشهد ان لااله الاالله وحده لاشريك له و اشهد ان محمداً عبده و رسوله، اللهم صل علي محمد و آل محمد و تقبل شفاعته في امته و ارفع درجته.» (منتهي المطلب، ج1، ص492)
ابي مسعود انصاري اين گونه از پيامبر(ص) نقل مي كند: ما در حالي كه در مجلس سعدبن عباده بوديم، رسول خدا(ص) وارد شد و در جمع ما نشست. سعد از آن حضرت پرسيد: يا رسول الله! خداوند ما را مأمور كرده كه بر تو صلوات بفرستيم! چگونه بر تو صلوات بفرستيم؟ حضرت اندكي ساكت ماند، گويا اصلا از او سؤالي نشده است، سپس فرمود: قولوا: «اللهم صل علي محمد و علي آل محمد، كما صليت علي ابراهيم، و بارك علي محمد و علي آل محمد، كما باركت علي ابراهيم في العالمين انك حميد مجيد، والسلام كما علمتم». (البيهقي، ابي بكر احمدبن الحسين (584ق)، السنن الكبري (نسخه جديده محققه )، بيروت، دارالفكر، ج2، ص205؛ الطبراني، ابي القاسم سليمان بن احمد (062-063ق)، المعجم الكبير، تحقيق و تخريج: حمدي عبدالحميد السلفي، بيروت، ط الثانيه ، دار احياء التراث العربي، 2241ق، ج91، ص321-421)
براساس اين روايات و بسياري از روايات ديگر حتي از نظر شافعي صحت و درستي نماز، به صلوات بر پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) است؛ از اين رو در اشعاري افزون بر فتوايي كه از او نقل شده (المبسوط، سرخسي حنفي، ج1، ص92)، بر اين نكته تأكيد مي كند و مي سرايد:
يا اهل بيت رسول الله حبكم
كفاكم من عظيم القدر انكم
من لايصل عليكم لاصلاه له
اي اهل بيت رسول الله! محبت شما از سوي خداوند در قرآن واجب شده است. در عظمت مقام شما همين بس كه هركس بر شما، صلوات نفرستد، نمازش باطل است. (التفسير الكاشف، مغنيه، محمدجواد، قم، ط الاولي، مطبعه اسوه ، 4241ق، ج6، ص732 و نيز تفسير نمونه، مكارم شيرازي و ديگران، ج71، ص124)
آثار و فوايد صلوات
صلوات و درود بر آن پيامبر خدا(ص)، افزون بر اين كه نشانه ايمان و لازمه آن است، بلكه بر اساس آيات و روايات عامل براي جلب محبت آن حضرت و خشنودي وي و در نتيجه خشنودي و رضايت و محبت الهي است؛ چرا كه هركه مي خواهد محبوب خداوند شود بايد نخست محبوب پيامبر(ص) شود (آل عمران، آيه 13) و ابراز ارادت و عشق به آن حضرت(ص) بوسيله صلوات، راهي براي دست يابي به اين مقصد و مقصود است.
براساس روايات آثار و فوايد دنيوي و اخروي و نيز مادي و معنوي فراواني براي صلوات است. از جمله آن فوايد مي توان به اين نمونه ها اشاره كرد:
1. بخشش گناهان: بخشش گناهان، يكي از آثار صلوات است. امام علي بن موسي(ع) مي فرمايد: كسي كه توان چيزي را ندارد كه با آن گناهانش را بپوشاند، بايد فراوان بر محمد و آل محمد صلوات بفرستد؛ زيرا صلوات، گناهان را نابود مي كند. (وسايل الشيعه ، ج7، ص491) همچنين وقتي از امام صادق(ع) سؤال شد كه ثواب صلوات چيست، فرمود: خارج شدن از گناه، سوگند به خدا چنان خواهد بود كه گويا تازه از مادر متولد گرديده است. (وسايل الشيعه!، ج7، ص491، ابواب الذكر، باب 24، حديث 3)
2. برآورده شدن حاجات: مرحوم كليني به سند خود از معاويه بن عمار و از ابي عبدالله(ع) نقل مي كند: كسي كه صد مرتبه بگويد: «يا رب صل علي محمد و آل محمد» خداوند صد حاجت او را برآورده مي سازد؛ سي حاجت وي را در دنيا و باقي آن را در آخرت. (اصول كافي، ج2، ص 164)
3. اجابت دعا: از مهم ترين آثار صلوات، به اجابت رسيدن دعاهاست. مرحوم كليني در اصول كافي از هشام بن سالم و وي از ابي عبدالله(ع) حكايت مي كند كه فرمود: دعاها همواره پشت حجابها باقي مي ماند، مگر اينكه بر محمد و آل محمد صلوات فرستاده شود. (همان، ص064)
چه بسيارند انسانهايي كه دعا مي كنند، ولي دعاي آنان در پيشگاه خداوند به اجابت نمي رسد. شايد يكي از علتهايش اين باشد كه دعاها را با صلوات بر محمد و آل محمد، نمي آرايند. ابن كثير عالم اهل سنت، روايتي را كه ابوداود آن را صحيح مي داند چنين نقل مي كند: روزي رسول خدا(ص) شنيد (ديد) كه مردي در نمازش (پس از نمازش) دعا مي كند ولي نه خدا را به عظمت ياد مي كند و نه بر محمد صلوات مي فرستد، به او و ديگران فرمود: هنگامي كه يكي از شما مي خواهد نماز به پا دارد، (بعد از نماز) نخست خداوند را به عظمت و ثنا ياد كند، سپس بر نبي او صلوات بفرستد، آن گاه هرچه مي خواهد دعا نمايد. (الدمشقي، اسماعيل بن كثير، تفسيرالقرآن العظيم، ج 6، ص 482)
4- زينت مجلس: يكي ديگر از فوايد صلوات اين است كه صلوات، زينت و آرايش مجالس است، سيوطي با سندي كه به عايشه منتهي مي گردد، مي گويد: «زينوا مجالسكم بالصلاه علي النبي(ص)». (السيوطي، جلال الدين عبدالرحمن، الدر المنثور في تفسير المأثور، ج 5، ص 904)
هم چنين از آثار ديگر صلوات مي توان به موارد زير اشاره كرد: صلوات بر محمد و آل محمد گناهان را از بين مي برد. (بحارالانوار، ج 19، ص 84)
– صلوات در نزد خداوند همانند تسبيح و تهليل و تكبير است. (همان)
– هيچ عملي در روز جمعه، افضل از صلوات نيست. (همان، ص 15)
– با ذكر صلوات، انسان از گناهانش بيرون مي رود. (همان، ص 55)
– ذكر صلوات، افضل از آزادي بندگان است. (همان، ص 75)
– هيچ چيز از ذكر صلوات بر محمد و آل محمد برتر نيست. (همان)
– ذكر صلوات، سپري از آتش جهنم است.(همان، ص 85)
– خداوند در برابر ذكر صلوات براي فرستنده آن، هزار حسنه مي نويسند. (همان)
– فرستنده صلوات، مورد شفاعت قرار خواهد گرفت. (همان، ص 36)
– خداوند براي فرستنده صلوات، صدحاجت برآورده مي سازد كه هفتاد حاجت از حاجت هاي دنيا و سي نياز از نيازهاي آخرت است. (همان ص 95)
– فرستند ه صلوات، از همنشينان پيامبر در عالي ترين درجات بهشت است. (همان)
– صلوات، از بين برنده نفاق و دورويي است. (همان)
– فرستادن صلوات، سبب ايجاد نور در قبر مي شود. (همان، ص 07)
– صلوات، وسيله تقرب به خدا است. (تفسير نورالثقلين، ج 4، ص 303)
– صلوات بر محمد و آل محمد در بين نماز ظهر و عصر، برابر با هفتاد ركعت نماز است. (سفينه البحار، ج 1، ص 94)
– با ذكر صلوات، فراموش شده ها به ياد مي آيد. (همان)
– كسي كه پس از نماز صبح و بعداز نماز ظهر بر محمد و آل او صلوات بفرستد، از دنيا نمي رود، مگر اينكه امام زمان(عج) را ببيند. (همان)
– فرستادن صلوات، سبب توانگري و زدودن فقر از انسان و جامعه مي شود. (مجله كوثر، ش 05، ص 731).
– فرستادن صلوات، سبب دفع و رفع تشنگي در روز قيامت مي شود. (همان)
آثار بي توجهي به صلوات
بي توجهي به صلوات نيز آثار و پيامدهايي دارد كه از آن جمله مي توان به آه و حسرت در قيامت ياد كرد. ابوسعيد الخدري به نقل از رسول الله(ص) مي گويد: در مجلس هر گروهي كه در آن صلوات بر من وجود نداشته باشد، بر اهل آن جز حسرت و آه نخواهد بود و آن گاه كه وارد بهشت مي شوند هيچ ثوابي براي خود نمي بينند. (همان، ص 804 و 904) در همين مضمون از امام صادق(ع) نقل شده كه رسول خدا(ص) فرمود: «ما من قوم اجتمعوا في مجلس فلم يذكروا اسم الله عزوجل و لم يصلوا علي بينهم الا كان ذلك المجلس حسره وبالا عليهم.» (وسايل الشيعه، ج 7، ص 152، ابواب الذكر، باب 3، حديث 2)
يكي از نشانه هاي بخيل آن است كه صلوات نفرستد. سيوطي از حسين بن علي(ع) مي آورد كه رسول خدا فرمود: بخيل كسي است كه اسم من نزد او برده شود، ولي صلوات نفرستد. (الدر المنثور في تفسير المأثور، ج 5، ص 904) در منابع شيعي اين روايت اين گونه آمده است: «البخيل كل البخيل الذي اذا ذكرت عنده لم يصل علي». (وسايل الشيعه، ج 7، ص 620، ابواب الذكر، باب 24، حديث 31)
صلوات ابتر و ناقص نيز آثاري دارد كه از آن جمله ستم ورزي در حق اهل بيت(ع) است. ثقه الاسلام كليني به اسناد خود از ابي عبدالله(ع) چنين نقل مي كند: پدرم از مردي شنيد كه مي گفت: «اللهم صل علي محمد» (بدون آل). حضرت(ع) به او فرمود: اي بنده خدا! صلوات را ناتمام و ناقص رها نكن، (لاتبترها)، برما ستم روا مدار، (حق ما را ضايع مساز)، بگو: «اللهم صل علي محمد و اهل بيته.» (اصول كافي، ج 2، ص 464، كتاب الدعا و الذكر، حديث 12).
