صبر بر حق از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

حق تعالی کسی جز خداوند تبارک و تعالی نیست که خاستگاه هر حقی است که در هستی تحقق می یابد. از نظر قرآن، انسان به طور فطری گرایش به حق داشته و از باطل گریزش دارد؛ اما وقتی که فطرت دفن و دسیسه شده و تغییر یابد، گرایش ها وارونه می شود؛ زیرا شخص در این حالت توانایی و قدرت شناختی خود را از دست می دهد و به سبب عدم درک و شناخت حق، به سمت باطل کشیده می شود. این گونه است که علیه حق به ستیز می نشیند و حق خواهان و حق جویان را به تمسخر می گیرد یا علیه آنان اقداماتی را انجام می دهد که می تواند به نوعی عذاب و شکنجه باشد. در این شرایط است که صبر بر حق لازم می شود تا انسان حق را تحت شکنجه و عذاب حمایت کند. از همین روست که خدا از بر دو امر «حق و صبر» سفارش می دهد تا این گونه از خسران و زیان ابدی رهایی و نجات یابد.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، صبر بر حق هر چند که کاری سخت و دشوار است، ولی بسیار با اهمیت و اساسی است. اما پرسش این است که صبر بر حق را چگونه می توان تحقق بخشید و چه راه ها و روش هایی برای تحقق آن است؟ استعانت به صبر در راستای صیانت از حق چگونه امکان پذیر است؟ نویسنده با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن، به این پرسش ها پاسخ داده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

حق تعالی خاستگاه حقایق

از نظر قرآن، حق تعالی تنها حق ثابت در هستی است، و غیر از حق تعالی و شئونات و مظاهرش چیزی جز باطل نیست. از همین روست که خدا در قرآن بیان می کند: سنریهم آیاتنا فی الآفاق و فی انفسهم حتی یتبین لهم انه الحق او لم یکف بربک انه علی کل شی شهید؛ به تحقیق نشانه های خود را در کرانه ها و اطراف جهان و در نفوس خودشان به آنان نشان دهیم تا برای روشن شود که حق است. آیا کافی نیست که پروردگارت با ظاهر کردن آیات بر هر چیزی مشهود است؟(فصلت، آیه 53)

به سخن دیگر، هر چیزی در هستی است، شئونات و مظاهر حق تعالی است، و غیر حق تعالی چیزی نیست؛ اما آن چیزی که ما آن را به عنوان «باطل» می شناسیم، چیزی جز «توهم» نیست؛ یعنی اسمی بی مسمی است که هیچ «سلطان» برای وجودش نیست؛ زیرا غیر خدا کسی نیست تا در برابر خدا قرار گیرد. از این روست که آن را باطل می نامند.(یوسف، آیه 40) از همین روست که وقتی به هستی می نگریم، تنها حق تعالی را می بینیم؛ زیرا غیر از خدا هیچ چیز نیست تا مشهود باشد، بلکه هر چیزی که مشهود است و حقیقت دارد، همان حق تعالی و مظاهر و شئونات اوست.(فصلت، آیه 53)

بنابراین، وقتی از حق در برابر باطل سخن می گویم، در حقیقت سخن از حق تعالی است که در برابرش چیزی جز «عدم» نیست که هیچ است. پس باطل چیزی نیست تا بدان اشاره کرد، بلکه توهم و تخیلی است که در برخی از افراد انسانی و جنّی شکل می گیرد که توانایی های خاصی دارند؛ زیرا توهم و تخیل پایین ترین سطوح عقلانیت است که به سبب فقدان نور کامل و تمام در فکر و ذهن انسان و جن شکل می گیرد. بنابراین، اگر عقل انسانی به تمام و کمال رسیده و شخص به رشد تمام دست یافته باشد، دیگر جایی برای باطل در ذهن و فکر او نیست؛ زیرا عاقل رشید جز به علم و سلطان چیزی را نمی پذیرد و نسبت به هر چیزی ظنی و ریبی توقف می کند تا پس از تحقق علم، موضع گیری خودش را داشته باشد(یوسف، آیه 40؛ اسراء، آیه 36)؛ زیرا ظن هرگز انسان را به حق نمی رساند و «غنا» را موجب نمی شود؛ بلکه هماره هم چنان نیاز و فقر در فهم  وگرایش باقی خواهد بود.(نجم، آیه 28)

اگر بخواهیم برای فهم توده مردم مثالی از حق و باطل بزنیم، که البته مثال است و نه تمام حقیقت، این که گفته شود داستان حق و باطل مانند آب و کف روی آب است؛ زیرا حباب های روی آب چیزی جز تظاهری از آب نیست که خودنمایی می کند و هیچ اصالتی ندارد، بلکه به سبب وابستگی به آب و تحرکات شدید آن شکل گرفته است(رعد، آیه 17) یا در مثالی دیگر می توانیم نسبت حق و باطل را چیزی شبیه آب و سراب بدانیم که در بیابان شکل می گیرد. از همین روست که خدا اعمال کافران را «سراب» می داند که کافران آن را آن آب می بییند و توهم می زنند؛ در حالی که وقتی به آن می رسند چیزی را نمی یابند که «وجود» داشته باشد؛ بلکه آن چیزی که «وجود» دارد و شخص آن را می یابد تنها خدا است که در آن جا به انتظار مواخذه کافران نشسته است.(نور، آیه 39)

در حقیقت از نظر قرآن، حق تعالی خاستگاه هر حقی است. از همین رو، از قرآن خدا در هر چیزی مشهود است و هر چیزی وجودش چیزی جز نشانه بودن نیست؛ زیرا از نظر قرآن هر چیزی «آیتی» از آیات و نشانه ای از نشانه های اوست(فصلت، آیه 53)، و آن چه که انسان به عنوان «باطل» از آن یاد می کند، حقیقتی ندارد، و باطل، اصلا «چیز» نیست، بلکه توهم و تخیل انسان های بیماردل است که «بصیرت» ندارند تا حقیقت را ببیند، بلکه در بیابان از شدت تشنگی و عدم دست یابی به آب حقیقت، «هیچ» را آب می بینند و به دنبال آن می روند و در نهایت به پوچی می رسند.(نور، آیه 39)

خدا در آیات بسیاری از قرآن، خود را خاستگاه حق دانسته است و هر چیزی را در هستی از مظاهر و شئونات حق تعالی شمرده است.(فصلت، آیه 53) از این رو، تعابیری چون «الحق من ربک» در قرآن بسیار آمده است تا این حقیقت آشکار شود که خدا فقط خاستگاه هر حقی چه در آیات تدوین و چه در آیات تکوین و چه در درون و چه در برون است.(همان؛ بقره، آیات 26 و 91 و 144 و 147؛ آل عمران، آیه 60؛ انعام، آیه 66)

گرایش فطری انسان به حقایق

از نظر قرآن، انسان دارای فطرت الهی است که توانایی شناختی و گرایشی خاصی به او می دهد تا در مسیر هدایت قرار گرفته و به تمامیت کمالی بایسته و شایسته خویش برسد؛ البته همه موجودات ازاین هدایت فطری و حجت باطنی تکوینی برخوردار هستند و اختصاصی به انسان ندارد، ولی سطح این توانایی در انسان بسیار عالی تر و برتر از هر مخلوق دیگری است؛ زیرا انسان برای خلافت الهی انتخاب و گزینش شده است؛ بنابراین، برای آن که بتواند دیگر مخلوقات هستی را بر اساس «تسخیر» مدیریت کرده و در مقام مظهریت در خلافت الهی، پروردگاری و ربوبیت کند، لازم است تا در چنین سطح عالی از شناخت و گرایش قرار گیرد که سطح عالی تری برای مخلوقات نیست.(طه، آیه 50؛ بقره، آیات 30 تا 34؛ لقمان، آیه 20؛ هود، آیه 61)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، نفس انسانی در مرتبه قلب و فؤاد از این توانایی فطری برخوردار است تا ضمن شناخت حق از باطل و مصادیق آنها، به حق و مصادیق آن گرایش یافته و از باطل و مصادیق آن گریزش داشته باشد؛ بنابراین، به طور فطری عدالت، صداقت، امانت، ایمان، شکر، و مانند آنها را می شناسد و از اضداد آنها یعنی ظلم و دروغ و خیانت و کفر و کفران و مانند آنها گریزش دارد.

البته باید توجه داشت که اضداد حق، که همان باطل است، چیزی جز امر «عدم» نیست که تظاهر به «وجود» می کند و خود را در تظاهری «آب» نشان می دهد که در حقیقت «سراب» است که در حالت توهم شکل می گیرد. پس وقتی ما از ظلم سخن به میان می آوریم می بایست نسبت میان آنها در سطح نقیضین بدانیم؛ زیرا مراد از اضدادی چون ظلم و کذب و خیانت در برابر عدالت و صداقت و امانت، چیزی جز «لا عدل» و «لا صدق» و «لاامانت» نیست. در حقیقت آن چه اضداد حق می دانیم، همان نقیض آنها است و گویی می بایست گفت نسبت میان آنها همان «لاوجود» در برابر «وجود» است؛ از همین روست که وقتی کافران دنبال «سراب» می روند، چیزی را نمی یابند و وجدان تحقق نمی یابد؛ زیرا باطل اصلا «وجود» ندارد و «لاوجود» است و آن چیزی که در هستی «وجود» دارد و انسان آن را به عنوان «وجدان» می یابد و از وجودش آگاه می شود، همان وجود خدا است که وجود حقیقی است.(نور، آیه 39)

بنابراین، از نظر قرآن، انسان به سبب سلامت فطرت و نفس و قلب سالم و سلیم، حقیقت را می شناسد و بدان گرایش دارد و باطل را به عنوان عدم حقانیت نمی پذیرد و از آن گریزش دارد؛ زیرا آن را توهم و تخیل می شمارد که «سلطان» برای وجود و حقانیت آن نیست.

البته از نظر قرآن، نفس وقتی از حالت استوا و اعتدال ذاتی و فطری و تکوینی خویش خارج شود و تغییر یابد و در حقیقت به تعبیر قرآنی، دفن و دسیسه و طبع و ختم شود، دیگر نمی تواند کارکردهای فطری خودش را داشته باشد. این گونه است که دچار عدم شناخت و گرایش وارونه می شود؛ زیرا دیگر تفقه و تعقل ندارد.(شمس، آیات 7 تا 10؛ بقره، آیات 7 تا 18؛ اعراف، آیه 179؛ رعد، آیه 11؛ انفال، آیه 53)

صبر، استقامت بر حق در شرایط عذاب

«صبر» میوه تلخ گیاهی در بیابان است که دارای مصارف دارویی و درمانی است. مرگ صبر، کشتن شخص با عذاب و شکنجه سخت و تلخ و دردناک است که در اسلام از آن نهی شده است؛ زیرا اگر کسی را بخواهند بکشند او را خلاص کنند نه آن که او را با شکنجه و عذاب چنان بیازارند که از مرگ به سراغ بیاید.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسانی از خسران و زیان ابدی رها خواهد شد که در عصر کوتاه زندگی دنیوی در زمین بتواند به چهار عمل اصلی ایمان به خدا و عمل صالح بپردازد و دیگران را به حق و صبر دعوت کند.(عصر، آیات 1 تا 3)

مراد از این صبر آن است که انسان سختی ها را برای احقاق حق تحمل کرده و دیگران را به آن توصیه کند؛ زیرا آن چه اصالت دارد، شناخت حق و استقامت بر آن است؛ زیرا این گونه انسان در مسیر کمالی قرار می گیرد که برای آن خلق شده است. صبر و شکیبایی زمانی لازم است که فشار درونی یا بیرونی بسیار سنگین و سخت و دشوار باشد. در این شرایط هر چند که شخص فشار سهمگینی را بر خود احساس می کند، اما آستانه تحمل آن بالا است و به جزع و فزع نمی افتد و واکنش های تند عصبی و غیر متعادل از او صادر نمی شود؛ البته این بدان معنا نیست که هیچ بروز و ظهوری در جسم و بدن شخص نداشته باشد، بلکه ممکن است در همان هنگامه صبر، آهی داشته باشد و اشکی از دیدگان فرو ریزد یا چهره درهم شود و بشاشت خود را از دست دهد؛ اما با این همه گفتار یا کرداری یا رفتاری نخواهد داشت که بیانگر خروج از اعتدال و تعادل و استوا باشد.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هنگامی که انسان در دنیا زندگی می کند، با انواع ابتلائات و مصیبت ها و فتنه ها مواجه می شود که بر اساس سنت الهی است.(انبیاء، آیه 35؛ بقره، آیات 155 تا 157؛ عنکبوت، آیات 2 و 3؛ حدید، آیات 22 و 23) بنابراین، اگر صبر ورزد و جزو صابرین باشد از آثار صبر برخوردار می شود.(بقره، آیات 155 تا 157) البته بهترین حالت صبر همان «صبر جمیل»(یوسف، آیات 18 و 83؛ معارج، آیه 5) است که زیباترین صبر نیز است که پیامبران بدان آراسته هستند و معصومان (ع) بر این باورند که در ابتلائات  ومصیبت ها « ما رایت الا جمیلا».

 از نظر قرآن، مومنان افزون بر ابتلائات و مصیبت ها که به حکم سنت ابتلاء عارض می شود ، در مسیر دعوت به حق و عمل به آن که همان آموزه های وحیانی اسلام است، گرفتار اذیت و آزارهای دیگران می شوند که صبر بر آن لازم و ضروری است. در حقیقت صبر بر اذیت در راه حق امری ضروری و لازم است و خدا مردم را بدان توصیه و سفارش می کند.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان در طول زندگی به سه دسته مسائل مواجه است که صبر بر آن لازم است: صبر در اطاعت و انجام تکالیف الهی، صبر در مصیبت ها، و صبر در هنگامه مواجه معصیت و عدم خروج از تعادل و گرفتار شدن به آن.

از نظر قرآن، مومنان در زندگی خویش می بایست به «صبر» به عنوان یک عامل مهم برای صیانت از حق گرایی خویش توجه کرده و به آن استعانت جویند.(بقره، آیات 45 و 135)

از آثار بهره مندی از صبر این خواهد بود که «معیت» خدا را با خود خواهیم داشت و خدا در شرایط سخت به امداد و یاری صابر می آید و او را در مشکلات به سلامت عبور می دهد.(همان)

از آن جایی که صبر در زندگی نقش اساسی برای عبور از همه مشکلاتی دارد که شخص با آن مواجه می شود، سفارش و توصیه دیگران به آن جزو یکی از وظایف و تکالیف اصلی مومنان دانسته شده است.(بلد، آیه 17؛ عصر، آیه 3)

خدا در قرآن بارها پیامبر(ص) را فرمان می دهد تا بر اساس وحی عمل کرده و تابع آن باشد و تا زمان به نتیجه رسیدن یا حکم و حکومت الهی بر صبر به عنوان مهم ترین عامل استعانت جوید؛ زیرا صبر از مصادیق احسان است.(یونس، آیه 109؛ هود، آیه 115) این صبر می بایست برای خدا و به خدا باشد؛ یعنی قصد آن باشد تا برای خدا صبر ورزد و دیگر آن که تکیه گاه خویش را در صبر خدا قرار دهد نه به توانایی خویش.(نحل، آیه 127؛ اعراف، آیه 128) در چنین شرایطی است که خدا «معیت» داشته و صابر را به عنوان متقی و محسن یاری می رساند.(نحل، آیات 127 و 128؛ انفال، آیه 46)

از نظر قرآن، از مهم ترین ویژگی پیامبران اولوا العزم همین ویژگی صبر است که در رسالت خویش به نمایش گذاشته و هرگز میدان را برای دشمن خالی نگذاشته و در هر شرایطی سختی را تحمل کرده و ماموریت خویش را به پایان رساندند و تحت تاثیر امور دنیوی یا شرایط سخت عقب نشینی نکردند و همه مصیبت ها را تحمل کردند. البته مومنان نیز می بایست هم چون آنان صبر ورزند و این گونه عمل و زندگی کنند؛ زیرا صبر ورزی از مصادیق اصلی «عزم الامور» (آل عمران، آیه 186؛ شوری، آیه 43؛ احقاف، آیه 35) و رسیدن به مقام اولوالعزم وصاحبان عزم است که هرگز در مقام عمل جز رسیدن به مقصود در مقصد اندیشه ای دیگر ندارند و تحت تاثیر اذیت و افکار و اقوال دیگر از راه حق کوتاه نمی آیند و افراط و تفریط نمی کنند.(کهف، آیه 28؛ لقمان، آیه 17؛ ص، آیه 17؛ طور، آیه 48؛ مزمل، آیه 10؛ آل عمران، آیه 200)

از نظر قرآن، صبر برای حق و به حق در برابر باطل می تواند جلوی هر ضرری را بگیرد که از سوی دیگران متوجه اهل حق است؛ زیرا خدا مکر و کید دشمنان را به خودشان باز می گرداند و به یاری مومنان صابر می شتابد.(آل عمران، آیات 120  و  125؛ بقره، آیه 250)

پس از نظر قرآن، صبر در حق و بر حق و با حق و به حق می تواند مهم ترین وظیفه وتکلیف باشد که انسان را در شرایط دنیا از مشکلات و مصیبت و اذیت و ابتلاء عبور می دهد و بستر امداد الهی را در دنیا فراهم می آورد و حزن و خوف را بر می دارد؛ از این روست که صبر را به عنوان «خیر» معرفی می کند.(نساء، آیه 25)

به هر حال، از نظر قرآن، صبر بر حق امری است که می بایست مومن به عنوان یک اصل بپذیرد  وبه دیگران توصیه و سفارش کند و در این راه صبر ورزی تنها تکیه گاه و توکل و اعتمادش به خدا باشد؛ چنان که خدا به پیامبرش می فرماید: و اصبر و ما صبرک الا بالله ؛ و صبر کن و شکیبایی ورز و صبر تو جز به خدا نیست.(نحل، آیه 127)