شرایط حاکم و رهبر از نظر امام حسین(ع)

بسم الله الرحمن الرحیم

برای شناخت فلسفه و علل و اهداف قیام امام حسین(ع) و پذیرش شهادت و اسارت، می بایست به اندیشه ها و عقاید و سنت و سیره آن حضرت(ع) مراجعه کرد؛ زیرا این گونه است که می توان به دور از هر گونه برداشت نادرست و ناروا، حقایق قیام را شناخت و آن را به عنوان الگو رفتاری و سبک زندگی خود انتخاب کرد.

نویسنده بر همین پایه و اساس به سراغ سخنان آن حضرت(ع) رفته تا از این طریق بخشی از حقایق مربوط به قیام عاشورایی امام حسین(ع) را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

قیام عاشورا،‌ انقلاب برای تغییر نظام سیاسی

امام حسین(ع) از نظر اسلام همانند دیگر امامان معصوم(ع) به عنوان الگو و اسوه امت معرفی شده است. خداوند در آیاتی از جمله آیه 33 سوره احزاب و سوره انسان امام حسین(ع) را در کنار دیگر افراد اهل بیت عصمت و طهارت(ع) به عنوان الگو و اسوه نیک معرفی کرده و در آیاتی از جمله 59 سوره نساء، 23 سوره شوری و مانند آن، اطاعت ایشان و اتباع از سنت و سیره آنان را در واجب و لازم شمرده است.(نگاه کنید: تفاسیر و روایات تفسیری چون المیزان، نورالثقلین و مانند آن)

امیرمومنان علی(ع) به اسوه بودن حضرت امام حسین(ع) از قدیم و پیش از تولد در میان پیامبران(ع) اشاره می کند. عَنْ امام الصادق علیه السلام قالَ علیٌ عَلَیهِ السَّلام لِلْحُسَیْنِ علیه السلام : یا اباعَبداللهِ اُسْوَهٌ اَنْتَ قَدْماً . فقالَ :‌ جُعِلْتُ فِداکَ ما حالی ؟‌ قال:‌عَلِمْتَ ما جَهِلوا وَسَیِنَتْفَعُ عالِمٌ بِما عَلِمَ . یا بَنی اسْمَعْ وَ ابْصِرْ مِنْ قَبْلِ اَنْ یَاْتیکَ فَوَالّذی نَفْسی بِیَدِهِ لَیَسْفَکَنَّ بَنوُ اُمیهٍ دَمَکَ ثُمَّ لایُزیلونَکَ عَن دینِکَ وَ لا یَنْسونَکَ ذِکْرَ رَبَّکَ . فَقال الْحُسینُ علیه السلام : وَ الّذی نَفْسی بِیَدَه حَسْبی اَقْرَرْتُ بِما اَنْزَلَ اللهُ وَ اَصَدُّقَ قَوْلَ نَبیّ اللهِ وَ لا اُکَذُّبُ قَوْلَ اَبی؛ امام صادق علیه السلام فرمود:‌علی علیه السلام به حسین علیه السلام فرمود: ای اباعبدالله تو از پیش اسوه مردم بوده ای . امام حسین (ع) عرض کرد : فدایت شوم حال من چگونه است ؟‌ فرمود:‌ دانشی داری که ایشان بدان نادان اند و زود است که دانشمند از دانش خود بهره جویند. ای فرزندم گوش فردار و بینا باش قبل از آنکه واقعه ای تو را دریابد . قسم به آن که جانم در دست اوست بنی امیه خون تو را می ریزند اما نمی توانند تو را از آئینت برگردانند و از یاد پروردگارت غافل سازند . حسین علیه السلام فرمود:‌ قسم به آن که جانم در دست اوست کافی است. من بدانچه خدا فرود آورده است اقرار کردم و سخن پیامبر را دروغ نمی شمارم .(‌کامل الزیارات، ص72)

این که امام (ع) اسوه است به این معناست که می بایست ایشان را در زندگی الگو و سرمشق قرار دهیم و سبک زندگی خود را مبتنی بر زندگی آن سامان دهیم. از این رو لازم است تا شناخت کاملی از عقاید، افکار، سنت و سیره عملی و رفتاری آن حضرت(ع) به دست آوریم و در هر شرایطی که با شرایط آن حضرت(ع) خود را یکسان دیدم به کوشیم تا با سرمشق قرار دادن آن حضرت(ع) مسایل زندگی خود را حل و فصل کرده و از راه برونرفت از مشکلات را به دست آوریم. اصولا این که پیامبران(ع) و امامان معصوم(ع) به عنوان الگو و سرمشق معرفی می شوند و گزارش هایی از زندگی ایشان به ویژه در مسایل بحران و حساس در قرآن و روایت معتبر آمده؛ از آن روست تا بتوانیم برای هر شرایطی که با آن مواجه می شویم یک سرمشق معتبر و حجت در اختیار داشته باشیم و زندگی خود را بر اساس آن مدیریت نماییم.

با نگاهی به قیام امام حسین(ع) و سخنان آن حضرت(ع) می توان دریافت که آن حضرت(ع) خواهان تغییر نظام سیاسی بود و در جست و جو و طلب اصلاحات در جامعه قیام خود را شکل داده است. ایشان به صراحت از این سخن می گوید که شرایط برای اصلاحات فراهم نیست و می بایست زمینه و بستر مناسبی فرآهم آید تا امکان اصلاحات فراگیر و جامع در امت پیامبر(ص) پدیدار شود؛ چرا که مردم در غفلت بوده و در یک فرآیند پنجاه ساله چنان تغییر فکر و رفتار داده اند که افکار و رفتارهای جاهلی را به عنوان اسلام می شناسند. دولت های پیشین، مردمان را چنان تربیت کردند که هر گونه تغییر اصلاحی را بر نمی تابند؛ زیرا گرفتار جهل مرکب هستند و بر این باورند که آن چه باور دارند یا رفتار می کنند همان اسلام ناب است؛‌در حالی که این پوستین وارونه ای است که از اسلام ساخته و به تن امت کرده اند. پس قیام خود را بسترسازی برای اصلاحات می داند؛ چرا که می بایست شوکی سنگین بر امت وارد شود و آن چه را به نام اسلام می شناسند از بنیاد فرو ریزد و دگرگون شود. از این روست که خروج خود را علیه نظام سیاسی و اجتماعی و فرهنگی جامعه، خروج برای طلب اصلاحات می داند نه خود اصلاحات. آن حضرت (ع) نمی گوید که من برای اصلاحات خارج شدم؛ زیرا بستر مناسب برای پذیرش اصلاحات مبتنی بر آموزه های وحیانی اسلام و سنت و سیره پیامبر(ص) وجود نداشت؛ از این جهت است که هدف قیام خود را طلب اصلاحات معرفی می کند و می فرماید: و أنی لم أخرج أشرا و لا بطرا و لا مفسدا و لا ظالما و إنما خرجت لطلب الإصلاح فی أمة جدی صلی الله علیه و آله ، أرید أن آمر بالمعروف و أنهی عن المنکر و أسیر بسیرة جدی و أبی علی بن أبی طالب علیه السلام؛ به درستی که من بیهوده ، برای خودنمایی ، گردنکشی و ستمگری خروج نکردم ، بلکه برای اصلاح در امت جدم محمد (ص ) خروج کردم و می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و به روش جدم محمد (ص ) و پدرم علی بن ابی طالب (ع ) رفتار کنم . (بحار الانوار، ج 44، ص 329)

از نظر آن حضرت(ع) بستر سازی در این امتی که به خواب غفلت فرورفته و همه چیز را وارونه درک و تفسیر می کند،‌ وظیفه آن حضرت(ع) است. پس در جست و جوی این امر و رسیدن به فضای پذیرش اصلاحات لازم است تا خود قیام کند و نظام جامعه را به طور کامل با بحران مشروعیت مواجه سازد تا در آینده امکان دگرگونی، تغییر و اصلاحات پدید آید. جامعه نیازمند شوک شدیدی بود تا بتواند در مشروعیت آن چه دارد شک و تردید کند.

هدف آن حضرت(ع) طلب اصلاحات در امت پیامبر(ص) است که این جستجو برای اصلاحات جامع و فراگیری تنها با هدف گیری نظام سیاسی ممکن است؛ چرا که اگر نظام سیاسی مشروعیت خود را از دست دهد؛‌ منظومه فکری و رفتاری که بر پایه این نظام سیاسی در جامعه شکل گرفته نیز مخدوش شده و با بحران مشروعیت مواجه خواهد شد و مردم در اندیشه آن خواهند بود تا نه تنها جایگزینی برای نظام سیاسی بیابند؛‌ بلکه جایگزینی نیز برای نظام فکری و فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی جامعه را نیز پیدا کنند. این گونه است که پس از قیام امام حسین(ع) و درخواست ها برای تغییر نظام سیاسی، تغییر در حوزه فکری و فرهنگی و اجتماعی و مانند آن را در دستور کار قرار دادند و بازگشت به سوی اهل بیت(ع) برای جایگزین سازی این منظومه فکری و رفتاری آغاز می شود و فرصت برای امام باقر(ع) و امام صادق(ع) پدیدار می شود.

ویژگی های حاکم و عادل

از آن جایی که نقش رهبری در جامعه و امت،‌نقش کلیدی و اساسی است و مردم در همه امور به رهبری و نظام سیاسی جامعه توجه دارند و افکار و رفتار خویش را در منظومه فکری و رفتاری آنان سامان می دهند و ایشان را به عنوان الگو و سرمشق می پذیرند؛ چرا که الناس علی دین ملوکهم؛ مردم بر دین پادشاهان و رهبران خود هستند؛ امام حسین(ع) بر خود لازم دید تا برای طلب اصلاحات نوک حملات خود را متوجه نظام سیاسی و رهبری جامعه کند.

امام حسین(ع) بر آن است تا نخست در یک منظومه کامل راس هرم جامعه را تغییر دهد؛ چرا که این تغییرات می تواند منجر به همان چیزی شود که به عنوان اصلاحات در امت از آن یاد می کند. پس برای طلب اصلاحات در جامعه و امت پیامبر(ص) می بایست یک تغییر عمده و اساسی صورت گیرد و آن نابودی مشروعیت نظام سیاسی و رهبری آن است. با این تغییر و نابودی مشروعیت است که امکان اصلاحات در بدنه جامعه پدیدار خواهد شد.

به سخن دیگر، آن حضرت(ع) برای هدف خود مرحله قایل است. مرحله نخست تغییر در نظام سیاسی و نابودی مشروعیت دینی و سیاسی آن؛ مرحله دوم اصلاحات در جامعه. از آن جایی که این اصلاحات در جامعه جز از راه تغییر نظام سیاسی و نابودی مشروعیت آن امکان پذیر نیست؛ آن حضرت تنها می توانست در مرحله اول با شهادت خود،‌ مشروعیت را با بحران مواجه کرده و زمینه تغییر نظام سیاسی را فراهم آورد تا دیگران به اصلاحات اجتماعی پس از تغییر نظام سیاسی اقدام کنند. پس آن اصلاحات در امت به دست ایشان ممکن نیست،‌بلکه تنها زمینه سازی برای اوست. از همین روست که هدف خود را هر چند اصلاحات امت قرار می دهد؛‌ ولی با قید طلب اصلاحات به این نکته توجه می دهد که این امر به دست خودش و به شکل مباشر شدنی نیست،‌بلکه ایشان با شهادت خود بستری را فراهم می آورد تا دیگران با بدان اقدام کنند؛ چنان که جامعه و رهبری سالم آن یعنی امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و دیگر امامان (ع) این کار را انجام می دهند.

آن حضرت(ع) برای رسیدن به هدف خود یعنی طلب اصلاحات در امت، به تبیین ویژگی های رهبری جامعه عادل اسلامی می پردازد و به گونه ای نشان می دهد که حاکمان وقت شایسته این مقام نیستند و می بایست کنار زده شوند.

آن حضرت(ع) پس از مرگ معاویه زمینه را برای قیام آماده می یابد؛ چرا که کوفیان همواره منتظر این لحظه بودند تا دوباره نظام سیاسی خود را ایجاد و رهبری امت را در دست گیرند. از همین روست که مردم کوفه در خانه سلیمان بن صرد خزاعی جمع نامه ای با نام سلیمان بن صرد و مسیب بن نجبه و رفاعة بن شداد بجلی و حبیب بن مظاهر و سایر شیعیان به سوی امام نوشتند و در آن نامه بعد از حمد و ثنا بیان هلاکت معاویه درج کردند و نوشتند که: یابن رسول الله! ما در این وقت امام و پیشوایی نداریم، به سوی ما توجه کن و به شهر ما قدم رنجه فرما تا آنکه شاید حق تعالی حق را بر ما ظاهر گرداند. و نعمان بن بشیر، حاکم کوفه در قصدالاماره در نهایت ذلت نشسته و خود را امیر جماعت دانسته لکن ما او را امیر نمی دانیم و به امارت نمی خوانیم و در نماز جمعه ی او حاضر نمی شویم و عید با او به جهت نماز بیرون نمی رویم و اگر خبر به ما رسد که حضرت تو متوجه این ناحیه گردیده او را از کوفه بیرون می کنیم تا به اهل شمام ملحق گردد والسلام.

کوفیان این نامه را با عبدالله بن مسمع همدانی و عبدالله بن وال به خدمت امام فرستادند و ایشان با شتاب را ه را طی کردند تا دهم ماه رمضان به مکه معظمه رسیدند و نامه کوفیان را به خدمت امام رساندند.( منتهی الامال، ج1 ، ص 414)

مردم کوفه بعد از دو روز از فرستادن آن قاصدان ، قیس بن مسهر صیداوی و عبدالله بن شداد و عمارة بن عبدالله را به سوی آن حضرت فرستادند با نامه های بسیار که هر نامه ای از آن را عظمای اهل کوفه از یک نفر و دو نفر و سه و چهار نفر نوشته بودند و دیگربار صنادید کوفه بعد از دو روز هانی بن هانی سبیعی و سعید بن عبدالله حنفی را به خدمت آن حضرت روان داشتند با نامه ای در این مضمون: بسم الله الرحمن الرحیم. این عریضه ایست به خدمت حسین بن علی علیه السلام از شیعیان و فدویان آن حضرت. اما بعد به زودی خود را به دوستان و هواخواهان خود برسان که همه مردم این ولایت منتظر قدوم مسرت لزوم تواند و غیر تو را نظر ندارند، البته البته شتاب فرموده و به تعجیل تمام خود را به این مشتاقان مستهام برسان و السلام.( همان)

پس شبث بن ربعی و حجار بن ابجر و یزید بن حارث بن رویم و عروة بن قیس و عمرو بن حجاج زبیدی و محمد بن عمرو تیمی نامه ای نوشتند با این مضمون: اما بعد، صحراها سبز شده و میوه ها رسیده ، پس اگر مشیت حضرت تو تعلق گیرد به سوی ما بیا که لشکر بسیاری از برای یاری تو حاضرتد و شب و روز در انتظار مقدم شریف تو به سر می برند والسلام.(همان ، ج1 ، ص 415) این نامه ها از آغاز مرگ معاویه تا قیام آن حضرت (ع) ادامه داشته تا جایی که دوازده هزار نامه نزد حضرت سید الشهدا علیه اسلام جمع شد.

لاجرم امام حسین(ع) نامه ای به این مضمون در جواب آنها نوشت: بسم الله الرحمن الرحیم. این نامه ایست از حسین بن علی به سوی گروه مسلمانان یا مومنان کوفیان. اما بعد، به درستی که هانی و سعید آخرین نفرات بودند از فرستادگان شما، رسیدند و نوشته های شما را رساندند، بعد از آنکه رسولان بسیار و نامه های بی شمار از شماها به من رسیده بود و بر مضامین همه آنها اطلاع یافتم و حاصل جمیع آنها این بود که : ما امامی نداریم به زودی به نزد ما بیا، شاید که حق تعالی ما را به برکت تو بر حق و هدایت مجتمع گرداند.

اینک به سوی شما فرستادم برادر و پسر عمو و ثقه ی اهل بیت خویش، مسلم بن عقیل را، پس اگر بنویسد به سوی من که مجتمع شده رای اکثر شما مردم و خردمندان و بزرگان شما در آنچه در نامه ها درج کرده بودید، ان شاء الله به زودی به سوی شما حرکت خواهم کرد.

«ما الامام الّا العامل بالکتاب والآخذ بالقسط والدائن بالحق و الخابس نفسه علی ذات الله والسلام؛ به جان خودم سوگند ، امام و پیشوا نیست ، مگر کسی که به قرآن عمل کند ، راه قسط و عدل را در پیش گیرد و تابع حق باشد وخود را در راه رضای خدا وقف سازد. والسلام.

اگر بخواهیم از همین سخن امام(ع) به ویژگی های رهبری و امامت امت اسلام توجه دهیم باید بگوییم که ویژگی های رهبر و امام در اسلام این است.

1. عامل به کتاب الله : از نظر اسلام، قرآن تنها و اصیل ترین منبع در عقاید و اعمال است. هر مسلمانی می بایست به حکم عقل، از آموزه های وحیانی قرآن اطاعت کند و هرگز بیرون از دایره قرآن عمل نکند. خداوند حتی پیامبر(ص) را ملزم به اطاعت بی چون و چرا از وحی می کند و هر گونه تخلف را موجب نیستی و نابودی می داند؛‌ پس شکی نیست که دیگران به طریق اولویت می بایست بر اساس وحی عمل کنند. از نظر قرآن امام اسلام می بایست همه چیز را در چارچوب اسلام انجام دهد وگرنه امام کفر خواهد بود. امام حسین(ع) نیز شرط امام را عمل به کتاب الله و قرآن می داند.

2. عدالت و قسط: نظام هستی بر مدار عدالت است؛ و حکم عقل و شرع، وجوب عمل بر پایه عدالت است. خداوند در آیه 25 سوره حدید، فلسفه و هدف فرستادن کتاب و پیامبران (ع) را آشناسازی مردم با حقوق خود و ایجاد بستر برای قیام توده ها برای احقاق حقوق خود در چارچوب عدالت می داند. تاکید بر قسط به این معناست که این عدالت می بایست ملموس و مشهود در جامعه اعمال شود و در همه ابعاد زندگی عدالت مشهود باشد به ویژه در حوزه عمل اقتصادی به گونه ای عمل شود که همگان از نعمت های خداوندی بهره مند گردند.

3. تابعیت از حق: از دیگر ویژگی های امام و رهبری از نظر امام حسین(ع) حق محوری است. انسان می بایست خود را مدیون حق بداند و از باطل در هر شکل و صورت آن اجتناب کند. هر آن چه باطل است را ترک کرده و تنها به حق توجه یابد.

4. وقف خدا: امام و رهبرکسی است که همه زندگی اش را وقف خدا و رضایت و خشنودی او کند و تنها برای رضای خدا نه خلق کار کند. البته رضای خدا همواره رضای خلق را در نهایت به دنبال خواهد داشت؛ اما این گونه نیست که با رضای خلق بتوان رضای خالق را به دست آورد؛ چرا که بیش ترین مطالبات توده های مردم، امور شهوانی و خواسته های نفسانی است که هر چند که ملت را در کوتاه مدت خشنود می کند ولی در بلند مدت موجبات نابودی و خسران ملت می شود. پس می بایست همواره امام خود را وقف خدا کند و برای رضا و خشنودی خداوند گام بردارد.

امام حسین(ع) در سخنان دیگر خودش مصادیق و موارد دیگری از این کلیت به دست می دهد و شرایط جزیی تری را برای امام و رهبری امت اسلام بر می شمارد و یادآور می شود که چنین شرایطی در رهبری کنونی جامعه یعنی یزید وجود ندارد، بلکه او نسبت به این شرایط چنان دور است که اگر چنین شخصی به رهبری امت انتخاب شود و حاکمیت و حکومت او ادامه یابد،‌باید فاتحه اسلام را خواند. امام حسین علیه السلام در بین راه با مروان بن حکم ملاقات کرد. مروان گفت: من شما را نصیحت می کنم به شرطی که بپذیری! حضرت فرمود: نصیحت تو چیست؟ گفت: من شما را امر می کنم که با امیر المؤمنین یزید بیعت کنی که این بیعت به نفع دین و دنیای شما است.

حضرت با ناراحتی فرمود: «اِنَّ لِلَّهِ وَاِنَّا اِلَیهِ راجِعُون» و ادامه داد: «عَلَی الْاِسْلامِ السَّلامُ اِذْ بُلِیتِ الْاُمَّةُ بِراعٍ مِثْلَ یزِیدَ وَیحَک یا مَرْوانَ اَتَاْمُرُنِی بِبَیعَةِ یزِیدَ وَهُوَ رَجُلٌ فاسِقٌ؛ فاتحه اسلام را باید خواند آن زمانی که امت گرفتار امیری چون یزید گردد. وای بر تو ای مروان آیا مرا به بیعت یزید فرمان می دهی، در حالی که او مرد فاسقی است!»

سپس فرمود: این سخن ناروا و بیهوده را چرا می گویی؟ من تو را بر این گفتار ملامت نمی کنم؛ زیرا تو همان کسی هستی که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله تو را هنگامی که هنوز در صلب پدرت حکم بن العاص بودی لعنت کرد.

آنگاه فرمود: دور شو ای دشمن خدا! ما اهل بیت رسول خدا هستیم و حق با ما و در میان ما است و زبان ما جز به حق سخن نمی گوید. من خود از پیامبر خدا شنیدم که می فرمود: «خلافت بر فرزندان ابو سفیان و فرزندزادگان آنها حرام است.» و فرمود: «اگر معاویه را بر فراز منبر من دیدید، بی درنگ شکم او را پاره کنید.» به خدا سوگند که مردم مدینه او را بر فراز منبر جدّم رسول خداصلی الله علیه وآله مشاهده کردند؛ ولی به آنچه مأمور شدند، عمل نکردند.»

در این هنگام بود که مروان از روی خشم فریاد برآورد: «هرگز تو را رها نمی کنم، مگر اینکه با یزید بیعت کنی! شما فرزندان علی کینه آل ابوسفیان را در سینه دارید و جا دارد که با آنها دشمنی کنید و آنها [نیز] با شما دشمنی ورزند.»

امام حسین علیه السلام در جواب فرمود: «دور شو ای پلید که ما از اهل بیت طهارتیم و خداوند درباره ما به پیامبرش وحی کرده است که «إِنَّمَا یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَکمْ تَطْهِیرًا ؛ خداوند می خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند، و کاملاً شما را پاک سازد.»(احزاب،‌آیه 33)

با این بیان، دیگر برای مروان قدرت سخن باقی نماند. امام افزود: «ای پسر زرقاء! به خاطر آنچه که از رسول خدا ناخشنودی، تو را بشارت [و خبر] می دهم به عذاب دردناک الهی روزی که نزد خدا خواهی رفت و جدّم رسول خداصلی الله علیه وآله درباره من و یزید از تو پرسش خواهد کرد.» (ر.ک: الفتوح، ابن اعثم، بیروت، دار الندوة، ج 5، ص 24؛ حیاة الامام الحسین، ج 2، ص 256؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج 4، ص 88.)

در این ملاقات امام حسین علیه السلام حقیقت و پستی مروان و آل ابو سفیان را به او معرفی کرد و حقیقت و حقّانیت خویش و اهل بیت را به اثبات رساند و با قاطعیت تمام با این مرد جسور برخورد نمود. در پی این ملاقاتها بود که یزید بلافاصله ولید را از فرمانداری مدینه عزل نمود و مروان بن حکم را به جای او برگزید. (مناقب ابن شهرآشوب، ج 4، ص 88.)

به هر حال، امام حسین(ع) برای رهبری شرایطی را بیان می کند که در حاکمان آن زمان وجود نداشت؛ از این روست که قیام خود را در چارچوب اطاعت از خدا و رسول(ص) و امر به معروف و نهی از منکر سامان می دهد و علیه راس وهرم جامعه یعنی حاکم و نظام سیاسی قیام می کند تا زمینه برای اصلاحات فراگیر در امت پیامبر(ص) فراهم اید.