بدون ترديد همت بلند انسان ها نقش كليدي در رسيدن يك جامعه به قله هاي رفيع انساني و الهي دارد. انسان با همت بلند يعني كسي كه عالي ترين و برترين چيزها را مي جويد و مي طلبد. نوشتار حاضر در مقام بررسي و تبيين مقوله همت بلند و كار و تلاش مضاعف از منظر عقل و نقل برآمده است كه اينك با هم آن را از نظر مي گذرانيم.
مفهوم شناسی همت
همت واژه اي عربي است كه داراي معاني چندي از جمله حزن و غم، اراده، دوستي و محبت به چيزي، تشويش و اضطراب، عزم و قصد به كار رفته است. اهتمام شخص به چيزي به معناي عنايت و توجه ويژه به امر آن مي باشد كه موجبات قلق و اضطراب و تشويش شخص را نيز فراهم مي آورد و همه فكر و ذهن وي را به خود مشغول مي دارد و هم و غم او را شكل مي بخشد.
هنگامي كه به عنوان صفت شخصي به كار مي رود و گفته مي شود كه فلاني انساني با همت است به معناي آن است كه عالي ترين و برترين چيزها را مي جويد و طلب مي كند. از اين روست كه وي را صاحب همت بلند نيز مي گويند كه در طلب معالي امور مي باشد. برخي آن را به عزم قوي و يا نخستين عزم تفسير كرده اند و برخي ديگر بر اين باورند كه همت چيزي است كه شخص چيزي را قصد كرده و تا انجام ندهد و به آن دست نيابد از پا نمي نشيند. بر اين اساس مهمات امور، چيزهايي است كه همه دغدغه فكري و عملي شخص را تشكيل مي دهد. (نگاهي كنيد به فرهنگ هاي عربي از جمله لسان العرب، المنجد و اقرب الموارد و مانند آن)
به نظر مي رسد كه هر اراده اي با هم و غمي همراه است كه از آن به انگيزه ياد مي شود و با همت است كه در خارج آن معنا و تصوير ذهني تحقق مي يابد و شكل محسوس و ملموس آن را نشان مي دهد. به سخن ديگر، هر تصوير ذهني كه انگيزه آدمي را برمي انگيزد هم و غمي است كه با كار و تلاش و همت و عزم قوي در خارج تحقق مي يابد و صورت واقعيت به خود مي گيرد. از اين روست كه گفته اند: الاراده تبدأ بالهم و تنتهي بالهمه . انسان داراي علو همت كسي است كه تا دست يابي به آن چه اراده كرده است دست از تلاش و كار برنمي دارد. بنابراين همت نهايت و منتهاي اراده انساني است و انسان به درجه عالي از ايمان جز از راه همت بلند نمي رسد.
علو همت و همت بلند
اما مراد از علو همت يا همان همت بلند چيست؟ به نظر مي رسد كه در اين تعبير آن چه بيشتر مورد توجه است، بعد كيفي هرچيزي است نه بعد و جهت كمي و مقداري آن. از اين رو به جاي تراكم همت از علو و بلندي آن سخن به ميان آمده است؛ هرچند كه همت مضاعف و متراكم مي تواند بلندا و علو همت را نيز برساند ولي بي شك علو همت نيازمند همت مضاعف و تلاش و كار بسيار است. همه پيامبران و اولياي الهي داراي همت هاي بلند بودند و در طلب و جست و جوي علم و جود و كرم و تقوا و اجراي عدالت الهي همت عالي از خود نشان دادند و خداوند برخي از ايشان را به صاحبان عزم و اولوالعزم ستوده است.
برخي از انديشمندان همت را همان انگيزه بر عمل و كار دانسته اند. چنان كه همت به بلند و پست توصيف مي شود. به اين معنا كه همت ها و انگيزه هاي عمل مي تواند پست و يا بلند باشد؛ زيرا برخي از مردم پست ترين چيزها را مقصد و مقصود خود قرار مي دهند و به امور پست و كم ارزش بسنده مي كنند ولي برخي ديگر داراي همت هاي بلند هستند و به عالي ترين امور و باارزش ترين چيزها توجه داشته و مي كوشند تا به آن دست يابند. اين گونه است كه همت هاي بلند به كمتر از تمام و كمال هرچيزي نمي انديشند و در امور معنوي جز متاله شدن و خدايي گشتن را مقصد و مقصود خود قرار نمي دهند. در نفس چنين اشخاصي جز خدايي شدن قرار نمي گيرد و جز به آن قانع نمي شوند و رضايت نمي دهند. از اين روست كه قرب الهي را مي جويند و آرامش و آسايش را در خشنودي و رضايت الهي مي طلبند و بهشت ذات را مقصد خويش قرار مي دهند و به امور پست و مقامات حتي معنوي شاد نمي شوند و دل خوش نمي دارند.
در برابر برخي از مردمان با آن كه روزگار زمينه رشد و بالندگي ايشان را فراهم آورده است ولي همت ايشان چون پست و فرومايه است، گرايش به بلندي نمي يابند و به همان پستي دل خوش مي دارند. از اين روست كه به همان پست ها و فرومايه هاي هرچيزي بسنده مي كنند و تلاشي براي دست يابي به امور مهم و با ارزش تر به خرج نمي دهند.
به هرحال، همت همان انگيزه هاي دروني و نفساني است كه عامل تحرك و حركت بشر مي شود و مي تواند همتي بلند و پست باشد و اين امر بستگي به شرايط اشخاص و جامعه فرق كرده و متمايز مي گردد.
قال أبو الطيب المتنبي رحمه الله تعالي:
علي قدر اهل العزم تأتي العزائم
و تأتي علي قدر الكرام المكارم
و تعظم في عين الصغير صغارها
و تصغر في عين العظيم العظائم
در ارزش و اهميت علو همت همين بس كه چنين اشخاصي نه تنها خود را بلند مي دارند و به مقاصد عالي و بلند خويش مي رسند بلكه تغييرات شگرفي را در جامعه و محيط پيراموني خويش نيز پديد مي آورند و ديگران را نيز تحت تأثير خويش قرار مي دهند و حتي تاريخ بشريت را متأثر از همت و رفتار و كارهاي خويش مي سازند.
راه هاي دست يابي به همت بلند
بي گمان رسيدن به هر هدفي راهي دارد كه مي بايست پيموده شود. راه دست يابي به همت بلند آن است كه انسان خود را چنان بسازد كه مطابق فلسفه آفرينش و اهداف آن باشد. بر اين اساس است كه مي توان اميدوار شد كه به انگيزه هاي پست دل نمي بندد و امور ناچيز و كم اهميت و بي ارزش يا كم ارزش او را شادان نمي سازد.
مجاهدت و تلاش در اين راهي كه خداوند تعريف كرده و قرار داده است مي تواند زمينه رشد و بالندگي فكري و روحي شخص را فراهم آورد. از اين رو خداوند در سوره عنكبوت به صراحت مي فرمايد: «الذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا.» پس هر كسي كه بلند همت مي جويد و علو همت مي طلبد مي بايست در مسير تعيين شده الهي حركت كند.
توكل به خدا در همه امور مي تواند اراده آدمي را قوي و استوار سازد؛ زيرا در برخي از مواردي كه دچار شكست مي شود نوميد نمي گردد و دست از كار و تلاش نمي شويد و اميدوارانه به توفيق الهي حركت خويش را ادامه مي دهد و تا دست يابي كامل به مقصد و مقصود از پا نمي نشيند، زيرا مي داند كه خداوند درجات ما را بلند مي دارد و همت ما را والا مي سازد.
نكته اي كه نبايد از آن غفلت ورزيد فقر ذاتي بشر است. اين توجه به فقر ذاتي موجب مي شود تا در اعتماد به نفس به بيراهه نرود و بر خود نبالد و از خداوند غافل نشود. آگاهي از قصور و كوتاهي همت و نياز آن به تطور و تكامل از سويي و نيز دانايي نسبت به حضور ربوبي و پروردگاري خداوند در هر كاري موجب مي شود تا هرگز براي اراده خود بيش از اندازه، ارزش قايل نشود و همواره بر زبان و دل و جانش «ان شاء الله» جاري باشد و بدان اعتراف كند.
اعتراف به قصور همت و باور به امكان رشد و تكامل آن دو عامل اساسي و مهم در مساله همت است؛ زيرا اين دو امر موجب مي شود تا ضمن ايجاد توكل به خداوند، تلاشي را درراستاي رضاي خداوند انجام دهد و زمينه را براي تطور و تكامل همت خويش فراهم آورد.
مطالعه زندگي وسيره اولياي الهي عاملي است تا آدمي را برانگيزد تا همت خويش را بلند سازد و از كوتاهي و قصور درهمت رهايي يابد. از اين روست كه بسياري از انديشمندان درحوزه تربيت و تعليم بر مطالعه سرگذشت مردمان موفق و بلند همت تاكيد مي ورزند.
هم چنين همراهي و مصاحبت با صاحبان همت بلند و اقتدا به سيره و رفتار ايشان مي تواند درايجاد همت بلند در انسان كمك شايان بكند. از اين روست كه در انتخاب دوست مي بايست به كساني تكيه كرد كه داراي همت بلند هستند و درزندگي خويش موفقيت را قرين مي باشند.
درزندگي امور بسياري است كه مي بايست به آن توجه يافت؛ بسياري از مردم از تحليل امور مهم از اهم عاجز و ناتوان هستند، همين ناتواني است كه آنان را از دست يابي به موفقيت هاي بزرگ باز مي دارد.
بنابراين لازم است تا در زندگي ميان امور تفاوت قايل شويم و براي آن ها ارزش هاي مساوي قرار ندهيم بلكه مراعات اولويات را داشته باشم و با اهم و مهم كردن آن ها توجه و اهتمام بيش تري به مسايل اهم داشته باشيم.
رقابت امري است كه مي تواند همت ها را بلند سازد و عالي گرداند. از اين روست كه خداوند در قرآن از تسارع و استباق دركارهاي خبر سخن به ميان مي آورد تا با ايجاد رقابت سالم، همت ها را بلند سازد.
رقابت سالم در دانش آموزان مي تواند درايجاد انگيزه و يا تقويت انگيزه و تعالي آن نقش مهم و اساسي را ايفا كند. همين مساله در امور زندگي معمولي و ميان ملت ها نيز اتفاق مي افتد.
انسان ها به طور طبيعي نيازمند سرمشق هستند؛ چنان كه آنان به طور طبيعي به چيزي كه عادت كرده اند به سادگي عمل مي كنند. براين اساس مي بايست الگوهايي را به ايشان نشان داد و آنان را تشويق و ترغيب كرد تا بدان رفتارهاي انسان هاي بلند همت را تقليد كنند و به آن عادت نمايند. به هرحال عادت در تحصيل كمالات و تشويق مردمان به معرفت و دانش مي تواند مهم ترين عامل در ايجاد انگيزه هاي بلند در مردم باشد.انسان مي بايست همواره به بالاتر از آن چيزي كه دارد گرايش داشته باشد و اين گونه عادت كند كه به آن چه دارد رضايت ندهد و بسنده نكند بلكه برتر از آن را بجويد و در راستاي دست يابي به آن تلاش كند.البته عدم رضايت به معناي ناشكري و ناسپاسي نيست. اگر هر كسي از مقامي كه در آن نشسته است جلوتر آيد، هرگز دست از كوشش وتلاش بر نمي دارد و سكون و تنبلي پيشه نمي كند. از آن جايي كه براي هركمالي، فراتري است تا تمام كمال نمي بايست دست از كوشش و تلاش برداشت و به كم آن بسنده نمود.
دوري و اجتناب از هرچيزي كه موجبات تباهي و سقوط آدمي مي شود از اموري است كه آدمي را به سوي همت بلند مي كشاند. بسياري از مردم توانمندي هاي خويش را صرف اموري مي كنند كه برايشان سودي ندارد بلكه موجبات زيان و ضرر ايشان مي شود. از اين جمله مسائل مي توان به اموري چون وقت گذراني به شكل ولگردي و وبگردي و مانند آن بي هدف مشروع و معقول اشاره كرد. رفيق بازي و سرگرمي هاي رايانه اي و فرو رفتن درماديات و تفريحات بيش از اندازه را مي توان از اين امور نامشروع و نامعقول برشمرد.
همت از منظر روايات
در روايات از ارزش و قدر همت بسيار سخن به ميان آمده است. از پيامبر(ص) نقل است كه فرموده است: «من هم بحسنه ، فلم يعملها، كتبها الله عنده حسنه كامله ؛ هر كسي به همت به انجام حسنه اي داشته باشد و آن را انجام ندهد خداوند برايش حسنه كامل مي نويسد.»
اميرمؤمنان حضرت علي(ع) در اين باره مي فرمايد: «قدر الرجل علي قدر همته؛ قدر و ارزش هر انساني به قدر همت اوست.» (نهج البلاغه، صبحي، حكمت شماره74)
و در جاي ديگر مي فرمايد: «شرف انسان به همت هاي عالي اوست نه به استخوان هاي پوسيده نياكان.» (غرر الحكم و دررالكلم، ص 78)
آن حضرت همچنين مي فرمايد: من شرف الهمه لزوم القناعه ؛ از شرافت همت، ملازم شدن شخص با قناعت است. (غررالحكم- 5349)
آن حضرت در جايي ديگر مي فرمايد: «من شرف الهمه بذل الاحسان»؛ بذل احسان نشانه بلندي همت است. (عبدالواحد، آمدي، تصنيف غررالحكم و درر الكلم، قم، دفتر تبليغات اسلامي، 8731، چاپ دوم، ص 283)
از نظر اميرمؤمنان علي(ع) علو همت و بلندي آن نتيجه طبيعي حلم عقلاني و خونسردي است. آن حضرت(ع) مي فرمايد: «والحلم و الاناه توامان ينتجها علو الهمه، حلم و خونسردي (در برابر حوادث تلخ) فرزندان دوقلويي هستند كه از آنها همت بلند متولد مي شود.»
همين ارزش و جايگاه همت در زندگي بشر است كه بسياري از شاعران پارسي گو براساس فرهنگ غني اسلام در اشعار خويش به مدح و ستايش همت پرداخته اند كه از آن جمله مي توان به اشعار زير اشاره كرد:
همت اگر سلسله جنبان شود
مور تواند كه سليمان شود
يا
اهل همت را ز ناهمواري گردون چه باك
سير انجم را چه غم كاندر زمين چون و چراست
يا
آن را كه عقل و همت و تدبير و رأي نيست
خوش گفت پرده دار كه كس در سراي نيست
فرد و يا جامعه اي اگر كاري را اراده كنند، مي توانند آن را انجام دهند. توفيق انجام كار، همان عزم و اراده انجام آن است.
حضرت امام صادق(ع) در اين زمينه مي فرمايند: «هرگز بدني از انجام آنچه كه اراده كرده و همت گماشته، ضعيف نخواهد شد.»(وسائل الشيعه، ج1، ص 83)
اميرمؤمنان علي(ع) مي فرمايد: «بهترين همت ها، بزرگ ترين آن هاست.» آري اين همت هاي بزرگ و اهداف والا هستند كه انسان ها را به تلاش هاي ارزشمند، مداوم، پي گير و خستگي ناپذير فرامي خوانند. (محمدحسن نبوي، مديريت اسلامي، ص 56 و 66)
همچنين امام حسين(ع) از پيامبر اعظم(ص) نقل مي فرمايند: «خدا كارهاي بلند و همت هاي والا را دوست دارد و از كارهاي سست و همت هاي فرومايه كراهت دارد.» (عبدالله جوادي آملي، اخلاق كارگزاران در حكومت اسلامي، ص 97، به نقل از: تاريخ يعقوبي، ج2، ص 642)
