حدود حاکمیت سنت های الهی

بسم الله الرحمن الرحیم

یکی از درخواست های کافران و مشرکان از پیامبران الهی این است که اگر در پیامبری خویش صادق هستند، نیاکان آنان را به دنیا بازگردانند؛ این در حالی است که بر اساس سنت های الهی، چنین درخواستی مقبول نیست؛ زیرا سنت های الهی، قوانین ثابتی است که بر اساس مشیت حکیمانه الهی شکل گرفته و تغییر در آن به معنای از دست رفتن نظم، عدالت، حقانیت، ایجاد هرج و مرج و خروج از اهداف و دور شدن یا عدم دست یابی به آن خواهد بود.

در آموزه های وحیانی قرآن، مجموعه ای از درخواست های کافران و مشرکان بیان شده که بر اساس هواهای نفسانی طراحی شده و فاقد هر گونه وجاهت عقلی و علمی است؛ زیرا در تضاد را سنت ها و قوانین الهی حاکم بر جان و جامعه و جهان است.

نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا گوشه ای ضمن بیان این درخواست ها، حدود و ثغور سنت های الهی و میزان دسترسی پیامبران در اجابت به خواسته ها و درخواسته ها را تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

مسلمان حقیقی معتقد به سنت های الهی

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، سنت های الهی، مجموعه قوانین «ثابت» و «غیرقابل تغییر» درهستی است که بر اساس مشیت حکیمانه الهی برای تحقق اهداف غایی «مکتوب» شده است. این قوانین مکتوب تکوینی، دارای تعدد و تنوع است و دایره حاکمیت آنها بستگی به عمومیت و خصوصیت از گستره متنوعی برخوردار است و همگی در یک سطح نیستند؛ زیرا برخی از این قوانین و سنت های الهی، از عمومیت فراگیر برخوردار است که نه تنها نشئه دنیا را در بر می گیرد، بلکه در همه نشئات و عوالم جاری و ساری است، این در حالی است که برخی در دایره محدوده عالم ماده دنیوی، برخی دیگر در محدوده نفس انسانی یا جامعه انسانی یا جامعه انسانی و جنی و مانند آنها دارای حاکمیت است. بنابراین دایره حدود و ثغور حاکمیتی هر سنتی از سنت های الهی با دیگر سنت ها فرق می کند.

از مهم ترین سنت های الهی می توان به سنت فنای موجودات زمینی(الرحمن، آیه 26)، بقای وجه الله دارای جلال و اکرام(الرحمن، آیه 27)، مرگ صاحبان نفس(آل عمران، آیه 185)، سنت ابتلاء (انبیاء، آیه 135؛ بقره، آیه 155)، سنت اجل مسمی(انعام، آیات 2 و 60؛ هود، آیه 3)، سنت جمع و حشر مردگان در قیامت(واقعه، آیات 49 و 50) و سنت های بسیاری دیگر است که در آموزه های قرآنی بیان شده و اعتقاد به آن جزو اصول اعتقادی مسلمانی است؛ زیرا مسلمانان و مومنان با اعتقاد به این سنت ها فلسفه و سبک زندگی قرآنی و اسلامی را می شناسند و بر اساس زندگی خویش را سامان می دهند.

از نظر قرآن، همه پیامبران الهی در صدد بیان این سنت ها بوده و مردم را بدان دعوت کرده اند؛ زیرا شرایع اسلامی هر چند که در برخی از «منهاج» و «مناسک» عبادی با هم تمایزاتی دارند، ولی در اصول اساسی مشترک هستند.(شوری، آیه 13؛ مائده، آیه 48) بنابراین مسلمانی، اعتقاد به همه این اصول اساسی و نیز ایمان به پیامبران الهی است که به این اصول دعوت کرده اند، بی آن که میان آنان تفرقه ای قایل شویم.(بقره، آیات 136 و 285؛ آل عمران، آیات 84 و 85)

بنابراین، هر کسی که بر ملت ابراهیمی است و از آن تبعیت می کند، همان مسلمان واقعی است که به این اصول اساسی اعتقاد و باور دارد و بر این باور است که همه پیامبران الهی بدان دعوت کرده اند. از همین روست که هر مسلمان واقعی و حقیقی، به یک معنای مسیحی واقعی، یهودی واقعی، اسحاقی واقعی، اسماعیلی واقعی، صابئی واقعی، داودی واقعی و مانند آنها است؛ و کسانی که به تحریف تورات و انجیل پرداخته و از اصول آن خارج شده اند، منتسب به مسیحی و یهودی و مانند آنها هستند و در این انتساب دروغ می گویند و صادق نیستند؛ زیرا مثلا حضرت مسیح(ع) هرگز خود را خدا یا فرزند خدا ندانسته و شرک نمی ورزیده و حضرت موسی(ع) هرگز ظهیر و پشتیبان ظالمین نبوده و گوساله پرستی نکرده و منکر آخرت و معاد نبوده است. پس کسانی که امروزه مدعی مسیحی و یهودی هستند، دروغ می گویند و این مسلمانان واقعی هستند که مسیحی یا یهودی واقعی هستند؛ زیرا بر اساس اصول اساسی آنان زندگی خویش را سامان دهی می کنند.(حج، آیات 77 و 78؛ آل عمران، آیات 64 تا 68؛ نساء، آیات 171 تا 174)

حدود سنت های الهی و حاکمیت آنها

چنان که گفته شد سنت های الهی متعدد و متنوع هستند. همه آنها هر چند که اصول ثابتی هستند، ولی دایره حاکمیت آنها بستگی به اهداف و مقاصدی دارد که خدا آن قوانین را برای آن در تکوین جعل و وضع کرده است. بنابراین، سنت های الهی می تواند همه هستی را در بر گیرد یا محدود به نفس انسانی و جان او باشد، یا محدود به جامعه انسانی یا جنی باشد، یا محدود به موجودات دنیوی یا زمینی باشد.

یکی از اصطلاحات قرآنی اصطلاح «اذن الله» است. اذن الله ناظر به همین سنت های الهی است. وقتی کسی ماذون به چیزی باشد، یعنی در چارچوب مشیت حکیمانه حق تصرفات را دارد. حقی که برای شخص ثابت می شود، در چارچوب همان مشیت حکیمانه الهی است و خروج از آن شدنی و پذیرفتنی نیست. البته اذن الهی در عالم تکوین و تشریع مطرح می شود.

از نظر قرآن، براساس سنت معجزه در راستای بصیرت بخشی، پیامبران ماذون هستند تا در یک محدوده ای برای اثبات حقانیت خویش از معجزه بهره مند شوند. آنان با آن که دارای قدرت اعجازی به اذن الهی هستند، ولی گاه حتی در مصادیق و جزئیات می بایست با نوعی هماهنگی اقدام کنند که ناظر به «ام الکتاب» و تقدیرات عام و خاصی است که قبل از خلقت برای هر چیزی رقم خورده است(حدید، آیه 22)؛ بنابراین پیامبران در ساحت معجزه نیز نمی توانند هر کاری را انجام دهند؛ زیرا اگر چه به یک معنا آنان «ماذون» به اذن الهی هستند، ولی نمی توانند بیرون از حاکمیت سنت ها «امر الله» که در ام الکتاب است عمل و رفتار کنند؛ زیرا خروج از سنت تقدیر است. از همین روست که مثلا پیامبری چون حضرت عیسی(ع) با آن که ماذون است تا معجزاتی چون خلق، احیاء، شفاء و مانند آنها داشته باشد(آل عمران، آیه 49؛ مائده، آیه 110)، اما این اذن در چارچوب همان سنتی است که در ام الکتاب، تقدیر شده است؛ پس خروج از تقدیراتی نیست که در ام الکتاب باشد.

البته می توان در ام الکتاب و تقدیر اولی تبدیلی داشت و مثلا شقی را به سعید و سعید را به شقی تبدیل کرد، اما این جز با دعا شدنی نیست(فرقان، آیه 77)؛ زیرا وقتی دعایی مستجاب شود خدا از این قدرت برخوردار است تا در ام الکتاب تبدیل داشته باشد و محو و اثباتی کند؛ زیرا قوانین و سنت های الهی حاکم بر هستی و جان و جامعه و جهان است، ولی حاکم بر خود خدا نیست و خدا می تواند در آن تبدیلی به محو و اثبات داشته باشد.(رعد، آیه 39)

بنابراین، پیامبران با آن که ماذون به آوردن معجزه هستند، ولی آنان نیز محدودیت هایی دارند که شامل میزان، زمان و نوع مجعزه و مانند آنها است. از همین روست که نمی توانند به درخواست های گوناگون دیگران در ساحت معجزه پاسخ دهند.(اسراء، آیات 90 تا 93)

درخواست هایی خارج از سنت الهی کافران

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، بسیاری از کافران و مشرکان بلکه حتی مسلمان جاهل عقلی و علمی درخواست هایی دارند که خارج از سنت های الهی حاکم است. این درخواست ها هرگز اجابت نخواهد شد؛ بنابراین کسانی که این درخواست ها را دارند یا از روی لجاجت است یا از روی جهالت عقلی و علمی. افراد لجوج کسانی هستند که نسبت به امری عالم هستند ولی نمی خواهند زیربار آن بروند، بنابراین به انکار می پردازند و درخواست های بی جای خویش را مطرح می کنند.(نمل، آیه 14)

البته از نظر قرآن بسیاری که درخواست های بی جا دارند که خلاف سنت های الهی است، افرادی است که فاقد عقلانیت بوده یا فاقد علم هستند و از خدا چیزهایی را می خواهند که غیر معقول و غیر علمی و مبتنی بر هواهای نفسانی و ظنون علمی و مانند آن است.

برخی از این درخواست ها عبارتند از:

1. بازگشت مردگان به دنیا: یکی از مهم ترین اصول دعوت پیامبران، دعوت مردم به آخرت و معاد و قیامت به عنوان حقیقت حیات و زندگی ابدی است، اما بسیاری از مردم نسبت به آخرت کافر هستند و زندگی اخروی را باور ندارند؛ زیرا تنها به دنیا و زندگی دنیوی محسوس و عالم شهادت ایمان و باور دارند.(جاثیه، آیات 23 تا 29) اینان در حالی به حقایق علم ندارند؛ زیرا ابزارهای شناختی خویش را محدود به حواس کرده و تنها به محسوسات ایمان دارند، و بر اساس همین استقرای ناقص مبتنی بر ظنون حکم می کنند، همه حقیقت را در همین محسوس می دانند و به جای آن که نسبت به غیر محسوس و عالم غیب، سکوت پیشه کرده و به نفی و اثبات آن نپردازند؛ زیرا ابزارهای حسی نمی تواند در آن ساحت خواه اثباتی یا نفی وارد شود، این گونه به قضاوت پرداخته و قاطعانه به نفی عالم غیب از جمله آخرت می پردازند. آنان نفس انسانی را همان جنس لطیف ماده می دانند، یعنی همان طوری که برای انرژی و باد و گازها جنس لطیفی قایل هستند، برای نفس انسانی نیز چنین چیزی را قایل هستند و آن را از ماده می دانند که قابلیت نیست شدن داشته و از حالتی به حالتی دیگر تبدیل وتغییر می کند. این نوع تفکر می تواند انسان را با محدودیت شدیدی مواجه سازد؛ زیرا ابزارهای شناختی دیگر از جمله شناخت عقلی – فلسفی و شناخت وحیانی را منکر می شود؛ در حالی که اگر نگوییم حقیقت محض را می بایست در علوم شناختی عقلی یا وحیانی دانست، دست کم این علوم را نمی بایست کم تر از علوم محسوس و مشهود دانست؛ بلکه علوم دیگر نیز همه حقیقت هستند. از نظر قرآن، کسانی که دنبال علوم محسوس هستند و تنها به آن بسنده کرده اند، نسبت به علوم با محدودیت شدید مواجه هستند و حقایق را نمی توانند به طور کامل درک و فهم کنند و این گونه است که در ساحت ظنون زندگی می کنند و همه چیز آنها به همین محدوده خلاصه می شود. این گونه است که بر اساس هواهای نفسانی و ظنون، به انکار خدا و خالق هستی پرداخته و به انکار باقی نفس می پردازند. برهمین اساس از پیامبران می خواهند تا اگر حق گو و صادق هستند، نیاکان مرده ایشان را به دنیا بازگرداند تا ایشان به آن ایمان آورند. این در حالی است که سنت الهی بر آن است که کسی که مرده به دنیا باز نگردد. پس درخواست ایشان اولا خلاف سنت های الهی است، و ثانیا بر خلاف اذن الهی در معجزات است.(همان)
2. عروج به آسمان: از سنت های الهی این است که اشخاصی عروج می کنند که در مسیر صراط مستقیم قرار گیرند؛ زیرا عروج در ساحت درجات بهشتی است، در حالی سقوط و هبوط در ساحات درکات دوزخی سامان دهی می شود. این در حالی است که کافران و مشرکان، درخواست عروج به آسمان را دارند که این خلاف سنت الهی است. بنابراین، پاسخ مثبتی به آنان نسبت به این درخواست بر خلاف سنت الهی داده نمی شود. البته خدا می فرماید اگر دری از آسمان برای آنان گشوده شود تا از آن طریق به آسمان عروج کنند، وقتی بازگردند می گویند یقین چشم بندی شده و تحت تاثیر مسکرات مانند داروهای روانگردان قرار گرفته ایم، یا می گویند ما را سحر و جادو کرده اند و ما مسحور شده ایم.(حجر، آیات 14 و 15) پس خدا به این درخواست ها پاسخ نمی دهد؛ زیرا اولا خلاف سنت های الهی است؛ ثانیا هیچ تاثیری نخواهد داشت؛ زیرا حقایق غیر محسوس را قبول نمی کنند و خواهند گفت آن چه حتی به چشم سر دیده ایم، تحت تاثیر مسکرات یا سحر ساحران بوده ایم.(همان)
3. دیدن فرشتگان: عالم فرشتگان عالم عقل است و ساحت آنان با ساحت زندگی انسان و جن فرق دارد؛ چنان که ساحت زندگی جنیان با انسان فرق دارد؛ زیرا فرشتگان از نور، جنیان و دیوان از نار و آتش، و انسان از خاک و گل ساخته شده است. بنابراین، اگر فرشتگان بخواهند در عالم مادی خاکی حضور داشته باشند، باید یا تمثل یابند و مثال آنان برای شخص متمثل شود، چنان که برای حضرت مریم(س) تمثل یافت(مریم، آیه 17) یا می بایست تجسم یابند و به شکل بشری در آیند که قابل رویت برای مردم عادی حتی کافران باشند، چنان که فرشتگان بشارت برای حضرت ابراهیم(س) و همسرش و نیز برای حضرت لوط(ع) و قوم مسرف و لواط گر ایشان تجسم یافتند.(حجر، آیات 50 تا 62؛ ذاریات، آیات 24 تا 34) از نظر قرآن، کافران خواهان دیدن فرشتگان هستند(فرقان، آیه 21)؛ از نظر قرآن، اولا این خلاف سنت الهی است که هر کسی در عالم و ساحت خودش است؛ ثانیا، رویت و دیدن فرشتگان برای مومنان برای امداد الهی است و آن نیز مومنان خاص در شرایط خاص و به اذن خاص(مریم، آیه 17؛ آل عمران، آیات 125 و 126؛ انفال، آیات 9 و 10) و برای عموم مردم از مسلمانان و کافران هنگامه مرگ و احتضار خواهد بود که برای توفی و بردن نفس از عالم ماده به عالم برزخ و آخرت می آیند. از نظر قرآن در هنگامه احتضار، رویت و دیدن فرشتگان برای مومنان همراه با خوبی و بشارت است، اما برای کافران سخت و همراه با عذاب.(فرقان، آیات 21 و 22)
4. تعجیل در عذاب یا برپایی قیامت: از نظر قرآن، یکی از سنت های الهی، سنت اجل است که برای هر چیزی است. از جمله اجل برای مردن ، اجل برای گردش ستارگان، اجل برای مرگ جوامع و امت ها، و نیز اجل برای قیامت. بنابراین، اگر کسی درخواستی داشته باشد که بیرون از دایره اجل یعنی زمان بندی مشخص برای هر چیزی در چارچوب مشیت حکیمانه و تقدیر محتوم در ام الکتاب باشد، چنین درخواستی رد می شود و به عنوان عجله و استعجال نادیده گرفته می شود. بر همین اساس است که به کافران تا زمان اجل ایشان مهلت داده می شود و خدا آنان را عذاب نابودگر نمی کند(اعراف، آیات 182 و 183؛ قلم، آیات 44 و 45)، مگر در موارد خاص که جزو معجزات الهی به شمار می رود؛ چنان که قوم نوح و ثمود و عاد و فرعون را نابود کرد. بنابراین، مهلت تا زمان اجل جزو سنت های الهی است و هرگز خدا پیش از اجل کسی را نیست و نابود نمی کند؛ چنان تا زمانی که برای دنیا تقدیر شده، هرگز دنیا به پایان نمی رسد و ساعت قیامت پیش نمی افتد. بنابراین، درخواست تعجیل و استعجال در عذاب یا برپایی قیامت بر خلاف سنت های الهی است.(عنکبوت، آیات 52 تا 54؛ زخرف، آیات 65 و 66؛ محمد، آیه 18) پس اگر فرشته بیاید دیگر مهلتی به کافران داده نمی شود و آنان را از دنیا به آخرت می برد.(حجر، آیه 8؛ فرقان، آیه 22)
5. آمدن فرشتگان به عنوان پیامبر: از دیگر درخواست های نامعقول و بر خلاف سنت الهی این است که کافران خواهان نزول فرشتگان به عنوان پیامبر هستند، در حالی که از سنت های الهی این است که برای هر کسی از جنس خودشان پیامبر باشد. پس اگر فرشتگان در زمین حضور داشتند و نیازمند پیامبر بودند، خدا از جنس فرشتگان برایشان پیامبر می فرستاد. پس بر اساس سنت الهی چون انسان ، از جنس بشر است که خواسته های نفسانی دارد، پیامبری با چنین مشخصه بشری می فرستد که تنها فرق آن است که وحی به او می شود تا بتواند سرمشق اهل بشری باشد که خواسته های نفسانی دارد و می بایست آن را مهار و مدیریت کرده و برای کمال خویش از آن بهره گیرد.(ابراهیم، آیه 11؛ ابراهیم، آیه 110) البته از نظر قرآن، جنیان از نوع خود پیامبری ندارند، بلکه پیامبری از جنس انسان برای آنان کفایت می کند.(جن، آیات 1 تا 27) پس درخواست آمدن فرشتگان برای پیامبری اولا بر خلاف سنت الهی است؛ ثانیا اگر فرشته ای فرستاده شود، باید تجسم یابد که باز او را به عنوان پیامبر قبول نخواهند کرد.(مومنون، آیه 24؛ اسراء، آیات 92 تا 95؛ انعام، آیه 111)
6. داشتن ثروت: از نظر قرآن از سنت های الهی، تقدیر در میزان ثروت و نیز افزایش و کاستی آن است. بنابراین درخواست ثروت و داشتن آن به معنای کرامت نیست؛ چنان که کاهش آن و گرفتاری به فقر نشانه اهانت نیست؛ بلکه هر داده شده و گرفته شده براساس سنت الهی است.(فجر، آیات 15 و 16؛ حدید، آیات 22 و 23) بنابراین، این که کافران درخواست دارند تا پیامبری برای آنان ثروت بیاورد یا خودش ثروتمند باشد، این ملاک برای پیامبری نیست و جزو سنت های الهی نیز نیست تا پیامبر به آن پاسخ مثبت دهد؛ چنان که پیامبران به اذن الهی ماذون به این نیستند که دارای ثروت باشند و آن را ملاک و معیاری برای پیامبری قرار داد.(اسراء، آیات 91 تا 93)
7. دیدن خدا با چشم سر: از درخواست های خلاف سنت های الهی این است که کسی بخواهد خدا را در دنیا با چشم سر ببیند یا حتی مدعی دیدن خدا با چشم سر در آخرت باشد؛ زیرا اولا خدا جسم و ماده نیست تا قابلیت رویت با ابزارهای مادی را داشته باشد، بلکه خدا تنها با چشم عقل و قلب قابل رویت است. بنابراین هر کسی حتی مسلمان از جمله یهودیانی که خواهان رویت خدا با چشم سر بودند، اولا خلاف سنت الهی خواهان چیزی بودند، و ثانیا خدا را در مظاهر او می توان دید ولی افراد آن را نمی پذیرند.(بقره، آیه 55؛ نساء، آیه 153)