تقدیر مقدرات در شب قدر

بسم الله الرحمن الرحیم

هر چند بر اساس آموزه های قرآنی، شب قدر یک شب بیش تر نیست؛ اما بر اساس روایات سه شب به عنوان شب قدر بیان شده است. البته بر اساس برخی دیگر از روایات نیمه ماه شعبان نیز شب قدر دانسته شده و حتی بر اساس برخی دیگر از روایات از شب بیست وهفتم ماه مبارک رمضان نیز به عنوان شب قدر یاد شده است.

با درنگ و تامل در آموزه های وحیانی قرآن، از آن جایی که عوالم برای هستی بیان شده که دست کم غیر از عالم امر، در همین عالم خلق نیز هفت عالم به عنوان هفت آسمان مطرح است، می توان به این نتیجه رسید که شب قدری که انسان بیش تر به آن عنایت دارد، همین شب قدری است که احکام از عالم امر به عالم خلق تنزل می یابد؛ در حالی که اقدار انسان در عوالم گوناگون خلقی نیز رقم می خورد و همان گونه که هفت عالم برای عروج امر الهی به عرش تدبیرات است، هم چنین هفت عالم نزول امر تقدیری است. بنابراین، می توان از تنزل مقدرات در عوالم هستی سخن به میان آورد که شب های قدر گوناگونی را موجب می شود که البته شب قدر مطرح همین شب قدری است که در عالم تنزل اخیر برای انسان رقم می خورد.

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، هر چیزی را خزائنی متعدد در عوالم است؛ یعنی برای هر چیزی در هر عالمی خزینه ای است که بر اساس مقدر از سوی خدا نازل می شود. نویسنده در این مطلب بر آن است تا این حقیقت را بر اساس آموزه های وحیانی قرآن تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

خزائن متعدد برای هر چیزی

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، برای هر چیزی خزائن است؛ یعنی برای هر چیزی خزینه ای خاص است. پس هر چیزی از خزینه خاص خود نازل می شود؛ اما از نظر قرآن، هر چیزی نه تنها یک خزینه بلکه «خزائن» دارد.

هم چنین از نظر قرآن، هر چیزی از خزائن خودش به «قدر معلوم» و اندازه مشخص نازل می شود؛ زیرا خدا به صراحت می فرماید: و ان من شیء الا عندنا خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم؛ هیچ چیزی نیست مگر آن که در نزد ما خزائن آن چیز است و ما جز به مقدار معلوم آن را تنزیل نمی دهیم.(حجر، آیه 21)

از این آیه به دست می آید که نزول از خزائن هر چیزی به میزان مشخص و معلوم خواهد بود. این نزول در قالب «تنزیل» خواهد بود که بیانگر نوع استمرار و فرآیندی بودن نزول نیز است. از نظر قرآن، به اعتبار جمع فعل «ننزل» خزائن در اختیار خدا و مظاهر اوست که در عوالم آن را نازل می کنند، و دیگران هیچ گونه توانی برای «خزینه» کردن ندارند؛ یعنی همان طوری که خازن آب خداست، هم چنین خازن هر چیزی خدا است.(حجر، آیه 22)

خزائن هر چیز در عوالم هستی

از نظر قرآن، همان طوری که هر چیزی خزائنی دارد، هم چنین خزائن الهی برای یک چیز تنها در یک عالم از عوالم هستی نیست، بلکه در عوالم متعدد هستی این خزائن الهی برای هر چیزی وجود دارد. پس اگر ما هفت آسمان به معنای هفت عالم خلق داشته باشیم(ملک، آیه 3؛ نوح، آیه 15)، هفت خزینه برای هر چیزی در هفت عالم خلقت است که امور آن چیز در آن عالم از آن جا به مقدار معلوم نازل می شود.

به عنوان مثال، خدا در قرآن برای انسان «نشئات» را بیان کرده که همگی «نشاه اولی» در دنیا را ما می شناسیم.(واقعه، آیات 61 و 62) در این نشئه دنیوی هم خزائنی برای هر فرد انسانی است که امورش از آن جا به او می رسد.

البته از نظر قرآن، نشئات هر فرد انسانی که عوالم او را تشکیل می دهد، یکسان نیست، بلکه انسان در نشئات گوناگون بر اساس همان نشئات ظهور و تجلی دارد.

به سخن دیگر، عوالم و نشئات هستی با همه مشابهت ها، تمایزاتی دارد؛ بنابراین، هر فرد و شخص انسانی در هر نشئه و عالمی از نشئات و عوالم، دارای ساختاری مناسب با آن نشئه و عالم است. از همین روست که خدا در قرآن، از «امثالکم» سخن به میان می آورد. بنابراین، اگر هر فرد انسانی بر اساس صورتگری خدای مصور(حشر، آیه 24) در هر نشئه ای با صورتی خاص و در نیکوترین صورت یعنی«احسن صور»(غافر، آیه 64؛ تغابن، آیه 3) ترکیب شده(انفطار، آیه 8) است، صورت انسانی در هر نشئه ای با نشئه ای دیگر در عین مشابهت، تمایزاتی دارد. از این روست که خدا از «نبدل امثالکم» در نشئات گوناگون سخن به میان می آورد که انسان در نشئه دنیا نسبت به آن علمی ندارد.(واقعه، آیه 61) پس خدا در هر نشئه ای جایگزینی برای بدن ها و صورت های آن دارد که مناسب با همان نشئه و عالم است. بنابراین، اگر در عالم خاکی دنیا، دارای صورت و بدن مناسب با خاک است؛ در عالم برزخ، دارای صورت و بدنی مناسب با آن جا  و در آخرت نیز دارای صورت و بدنی مناسب با نشئه آخرت است؛ اما ما تنها علم و دانشی که داریم نسبت به همین نشئه دنیا است؛ ولی می توانیم با تذکر نسبت به این نشئه، این تبدیل امثال را در عوالم و نشئات دیگر درک کنیم و بدان علم یابیم.(واقعه، آیات 61 و 62)

البته از نظر قرآن، عالم قبل از دنیا نیز برای انسان است که از آن به عالم ذر یا الست یاد می شود.(اعراف، آیه 127) از نظر قرآن، همه افراد انسانی که در دنیا ظهور می یابند در آن عالم خلقت شده و صورت گری خاصی نیز از سوی خدا نسبت به آنان مناسب با آن نشئه و عالم انجام شده است؛ از این روست که خدا می فرماید: و لقد خلقناکم ثم صورناکم ثم قلنا للملائکه اسجدوا لادم؛ و به تحقیق شما را خلق کردیم. سپس تصویر کردیم. سپس به فرشتگان گفتیم که به آدم سجده کنند.(اعراف، آیه 11)

از این آیه به دست می آید که نوعی خلقت پیش از خلقت دنیوی برای آدم است که مناسب با عالم ذر و الست است. در آن جا هر فرد انسانی دارای خلقت و صورتی خاص خودش است. البته اولین خلقت دنیوی برای آدم از میان این مخلوقات انسانی در عالم ذر است. پس وقتی این اولین مخلوق انسانی در خلقت دنیوی خلق شد، فرشتگان مامور به سجده بر آن شدند که البته برای فرزندان آن نیز ثابت است؛ زیرا نوعی شرافت و کرامت برای آدم و بنی آدم است(اسراء، آیه 70) که او را در جایگاه خلافت قرار می دهد(بقره، آیات 30 و 31) و همان طوری که همه فرشتگان مامور بر اطاعت از آدم(ع) بودند، خدا فرزندان آدم را نیز کرامت و شرافت و تفضیل و برتری بخشیده (اسراء، آیه 70) تا جایی که همه آسمان ها و زمین و مخلوقات الهی موجود در آن از جمله فرشتگان تحت تسخیر انسان قرار دارند.(لقمان، آیه 20)

به هر حال، برای نشئه ای از نشئات هستی، هر چیزی از جمله افراد انسانی دارای صورت ها و بدن هایی مناسب با آن عوالم و نشئات هستند. خزائن هر نشئه ای نیز مناسب با آن نشئه است. پس هر چیزی از نشئه خاص خودش در همان عالم و نشئه بهره مند است.

شب های قدر در نشئات متعدد

به نظر می رسد همان طوری که نشئات و خزائن متعدد به تعدد عوالم و نشئات است، هم چنین شبی که برای هر چیزی در هر نشئه تقدیری رقم می خورد متفاوت است. البته همه این نشئات به شکلی طبقه طبقه همانند پوست پیاز است.(ملک، آیه 3؛ نوح، آیه 15) بنابراین، از یک لحاظ می تواند شب قدر در یک خط عمودی از نشئه آخرین تا اولین ادامه داشته باشد؛ یعنی همان گونه که خط نور کعبه از «تخوم الارض» تا عرش الهی کشیده شده و در همه عوالم و نشئات امتداد دارد، همین امر درباره شب قدر باشد.

به سخن دیگر، یک شب قدر کلی داریم که در همه نشئات و عوالم امتداد و استمرار دارد؛ اما از آن جایی که هر نشئه و عالمی مثل دیگری است و نه عین دیگری، نوعی تفاوت و تمایز میان شب قدر در نشئات و عوالم وجود دارد. پس در هر عالم و نشئه ای مقدرات آن چیز وقتی بر اساس محتوا و مفاد «ام الکتاب» مشخص و مقدر شد، از خزائن همان نشئه به آن چیز می رسد.

از آن جایی که برای هر چیزی مقدراتی کلی و جزیی براساس اهداف خلقت هر چیزی است که او را به سمت کمالش هدایت می کند(طه، آیه 50) نزول تقدیر برای هر چیزی از خزائن آن چیز نیز بر اساس «قدر معلوم» است که در شب قدر تعیین می شود.(حجر، آیه 21؛ دخان، آیات 1 تا 5؛ قدر، آیات 1 تا 5)

تعدد شب های قدر از نظر روایات معتبر

از نظر تفاسیر تبیینی روایی از معصومین(ع) شب های قدر از جهات بسیاری ارزشمند است. این شب هم چنین شب توبه و استغفار و مغفرت و رحمت الهی است. البته شب قدر به جهاتی دیگر متعدد دانسته شده که از جمله آنها مربوط است به مساله تقدیر اولی، ابرام و امضا.

بنابراین، شب قدر یا شب های قدر شب های بسیار ارزشمندی است؛ زیرا زمانی است که امور به خدمت خلیفه‌الله(عج) عرضه می‌شود تا ایشان به این عنوان امضا و ابلاغ کند؛ اگر انسان در آن شب‌ها توبه کند گویی پاک شده و همین زمینه را برای تغییر قبل از امضا فراهم می‌کند. اگر تا آن شب توبه نکرده‌ایم توبه کنیم تا شاید در تغییر و تبدیل سرنوشت و تقدیر خود پیش از امضا و ابلاغ، تأثیر مثبتی به جا بگذاریم.

البته در روایتی از امام صادق(ع) شب‌های سه‌گانه19، 21 و 23 ماه رمضان نقش اساسی و کلیدی دارند و هر چند که یک شب همان شب امضا است، ولی دو شب دیگر زمینه‌ساز است و نباید آنها را از دست داد. در حقیقت خداوند در کارگاه ماه رمضان انسان را برای کسب تقوا آماده می‌کند و با دربند کردن شیاطین امکان وسوسه‌گری از بیرون را از آنان سلب می‌نماید. در این شرایط آرمانی، انسان می‌تواند خود را برای توبه آماده کند و با توبه زمینه را برای تغییرات سرنوشت‌ساز فراهم آورد؛ زیرا برخی از تغییرات براساس مصلحت است نه حکمت کلی الهی. به این معنا که خداوند مثلاً برای هر انسانی دو اجل مسمی و معلق در نظر گرفته است. اجل مسمی در قالب حکمت است که تغییرناپذیر است، اما اجل معلق در قالب مصلحت است. پس اعمالی که انسان انجام می‌دهد بویژه توبه، زمینه‌ای است تا تقدیر اعمال منفی به مثبت تغییر یابد و بگونه‌ای دیگر امضا و اجرایی شود.

امام صادق(ع) درباره تأثیر و تفاوت‌های شب‌های قدر فرموده است: التقدیر فی لیله تسعه عشر و الابرام فی لیله احدی و عشرین و الامضاء فی لیله ثلاث و عشرین؛ برآورد اعمال در شب نوزدهم انجام می‌گیرد و تصویب آن در شب بیست و یکم و تنفیذ آن در شب بیست و سوم. (وسائل الشیعه، ج7 ص259)

پس شب‌های قدر برای ارزیابی اعمال، امضا و تصویب اعمال آینده و تنفیذ و اجرایی‌ شدن آن است که در شب سوم، ابلاغ رسمی انجام می‌گیرد و تغییر در آن شاید ناشدنی باشد.