جهاد که در زبان عربي به معناي مشقت و رنج است (معجم مقاييس اللغه، ج 1 ص 486) در اصطلاح قرآني به معناي بذل جان و مال و توان خويش در راه خدا و اقامه شعائر ديني و اعتلاي اسلام به کار رفته است. (جواهرالکلام ج 21 ص 3) بنابراين با جنگ و خشونت و درگيري که در زبان عربي با واژه حرب از آن سخن مي‌رود، تفاوت ماهوي دارد. از اين رو برخي از جهاد به عنوان جنگ مقدس ياد کرده‌اند تا بر ابعاد انساني و اهداف الهي به کارگيري خشونت تأکيد ورزند.
افزون بر اينکه در اين اصطلاح که از علامه حسن نجفي در جواهر الکلام نقل شده است هر تلاشي که براي اقامه شعائر ديني و اعتلاي اسلام به کار می‌رود جهاد ناميده شده است که از اين جهت با جنگ که تنها دلالت بر قتل و غارت دارد فرق می‌کند. از سوي ديگر جهاد به معناي تلاش دروني انسان براي تسلط و مهار قواي نفساني يعني تزکيه نيز به کار می‌رود.
در نوشتار حاضر اهمیت و ارزش و اهداف جهاد در اسلام و آثار معنوی و اجتماعی آن تشریح شده است.
***
آثار معنوي جهاد در زندگي دنيوي
تزکيه نفس يکي از مهم‌ترين اهداف جهاد در قرآن بيان شده است و خداوند در اين باره در آيات 140تا 154 سوره آل‌عمران تبيين می‌کند که چگونه جهاد در راه خدا موجب می‌شود تا نفس انساني تزکيه شده و قلب تصفيه گرديده و از آثار گناه و تاثير قواي نفساني رهايي می‌يابد. چنان‌که جهاد وسيله‌اي براي تقرب به خداوند(مائده آيه 35) و راهي براي دستيابي به رحمت و جلب عنايت اوست.(بقره آيه 218) کسي که بخواهد محبت الهي را به سوي خود جلب کند بهترين راه، افزون بر اطاعت پيامبر و خدا، جهاد است (صف آيه 4) بلکه خداوند با تعريض به مسلمانان عصر پيامبر از آنان می‌خواهد که براي کسب محبت خداوند، جهاد کنند وگرنه مردمي را به جاي ايشان می‌آورد که آنان خدا را دوست دارند و خدا نيز آنان را دوست می‌دارد. صفت مهم ايشان آن است که در راه خدا تلاش و جهاد می‌کنند و موجبات سرافرازي مؤمنان و خواري دشمنان را فراهم می‌آورند.(مائده آيه 54)
از ديگر آثار معنوي جهاد آن است که فرد تحت مغفرت الهي قرار می‌گيرد و از پاداش دنيوي برخوردار می‌شود که مهم‌ترين آن مغفرت است.(بقره آيه 218 و نساء آيه 95 و 96) گناهانش پوشيده (بخشیده) می‌شود.(آل عمران آيه 195) و اين گونه مورد عنايت و توجه خاص خداوند قرار می‌گيرد.(عنکبوت آيه 69)
نتيجه معنوي جهاد باعث بصيرت در دين می‌شود و کساني که در جهاد شرکت می‌کنند به نوعي از بصیرت و آگاهي دست می‌يابند که امکان آن در بيرون از منطقه جهادي و مشکلات و موانع آن فراهم نمی‌شود.(نساء آيه 66)
آثار اجتماعي جهاد
براي جهاد افزون بر آثار معنوي در زندگي فردي، آثار اجتماعي نيز بيان شده است که می‌توان به مايه حيات جامعه ايماني بودن به عنوان مهم‌ترين اثر اجتماعي جهاد اشاره کرد. قرآن بيان می‌کند که هدف از جهاد، زنده کردن جامعه ايماني است: اي کساني که ايمان آورده‌ايد! خدا و پيامبرش را اجابت کنيد هنگامي که شما را می‌خواند تا شما را احيا و زنده کند.(انفال آيه 24) اين خواندن، براي جهاد است که موجبات زنده شدن جامعه ايماني را فراهم می‌آورد.
از ديگر آثار اجتماعي جهاد، جدايي صفوف دوست از دشمن است؛ زيرا در هنگام جهاد است که مجاهدان و مؤمنان واقعي از منافقان و دروغگويان باز شناخته می‌شوند. (بقره آيه 249 و آل عمران آيه 140 و 142 و توبه آيه 42 و 43 و محمد آيه 31)
دشمنان با جهاد، خوار و ذليل می‌شوند و عزت و سرافرازي نصيب جامعه ايماني می‌شود. از اين رو جهاد به عنوان عنصر اساسي عزتمداري جامعه ايماني مورد تأکيد قرآن است. با خواري و ذلت دشمنان اين امکان فراهم می‌شود تا جامعه از شر آنان مصونيت يابد.(توبه آيه 14) و خداوند با دستان مؤمنان دشمنان خود را کيفر می‌دهد.(توبه آيه 52) بنابراين جهاد به عنوان خير جمعي موجبات خوشايندي مؤمنان را در نهايت فراهم می‌آورد هر چند که ظاهر جهاد امري ناخوشايند است.(بقره آيه 216 و نساء آيه 66) با جهاد است که خير و برکات به سوي جامعه ايماني سرازير می‌شود و خير و نيکي در آن تضمين می‌گردد.(توبه آيه 41 و صف آيه 11) و روزي و رزق پاک الهي نصيب مؤمنان می‌شود.(انفال آيه 74)
بي‌گمان مصونيت يافتن جامعه ايماني از شر دشمنان يکي از مهم‌ترين آثار جهاد در راه خدا بشمار می‌رود. خداوند در آيات 84 سوره نساء و 20 و 24 سوره فتح بيان می‌کند که جهاد در راه خدا مايه مصونيت‌يابي جامعه اسلامي از تعرض کافران و دشمنان اسلام می‌شود و راهي می‌شود تا هم از مزاحمت دشمنان رهايي يابند و هم از عذاب دردناک الهي رهايي پيدا کنند.(صف آيه 10 و 11) از ديگر آثار اجتماعي جهاد که در قرآن به آن اشاره شده، ولايت و دوستي در ميان مؤمنان و کمک به يکديگر است که در زمان جهاد افزايش می‌يابد و جهاد انگيزه و عاملي می‌شود که قلب‌هاي مؤمنان به هم نزديک شده و به مدد يکديگر بشتابند.(انفال آيه 72)
اهداف جهاد
با روشن شدن آثار معنوي و اجتماعي جهاد تا اندازه اي با اهداف جهاد آشنا شديم. با اين همه در اينجا به بيان برخي از اهداف جهاد در آموزه‌هاي قرآني اشاره می‌شود تا درک درست و صحيحي از مفهوم جهاد در نگرش اسلام و قرآن به دست‌آوریم.
آزادي و رهايي مستضعفان موحد و يکتا‌پرست از چنگال ستمگران (نساء آيه 75) و آزادي وطن و سرزمين از دست دشمنان و متجاوزان (بقره آيه 191 و 246 و حج آيه 39 و 40) و راندن دشمنان و متجاوزان از سرزمين‌هاي مسلمانان (بقره آيه 191) و اعتلا و احياي دين اسلام و يکتاپرستي (بقره آيه 190) و برپايي حق (انفال آيه 7 و 8) حفظ مساجد و معابد‌پرستش خدا(حج آيه 39 و 40) و دفع فساد و فتنه و تجاوز از ميان جامعه بشري (بقره آيه 251 و 190) و پندگيري و عبرت‌آموزي کافران (انفال آيه 55 و 57) مبارزه با ظلم و ستم (حج آيه 39 ) و نابودي باطل (انفال آيه 7 و 8) و ايجاد زمينه‌هاي گرايش به اسلام و حق در ميان مردمان (توبه آيه 5) از مهم‌ترين اهدافي است که قرآن براي جهاد بيان کرده است.
در برخي از آيات به آثار تخلف و خودداری از جهاد اشاره شده است. بيان این آثار می‌تواند به يک معنا تبيين‌کننده اهداف و آثار جهاد نيز باشد؛ زيرا وقتي قرآن یکی از آثار تخلف از جهاد را گسترش فساد در زمين می‌شمارد، (انفال آيه 72 و 73) به يک معنا اين مطلب بيان‌کننده آن است که از آثار و اهداف جهاد جلوگيري از فساد و ايجاد اصلاح در جامعه بشري است. از اين رو در اينجا به برخي از آثار تخلف از جهاد اشاره می‌شود که عبارتند از: اندوه غم و فراوان و طولاني (توبه آيه 81 و 82) تحير و سرگرداني (مائده آيه 21 و 26)خسران (همان) سقوط جامعه ايماني و اسلامي و نابودي آن (بقره آيه 190 و 195) خشم خداوند (انفال آيه 16) فتنه در جامعه (انفال آيه 72 و 73) فسق و فجور و انحراف در جامعه و مسير حق (مائده آيه 20 وو 25) گسست روابط خويشاوندي (محمد آيه 20 و 22) دوري از مرز ايمان و قرارگيري در آستانه کفر (آل عمران آيه 167) کور دلي و ناتواني از درک حقايق (توبه آيه 86 و 93) محروميت از رحمت خاص خدا (محمد آيه 20 و 23) هلاکت و نابودي فردي و اجتماعي (توبه آيه 42)
اينها بخش‌هايي از آيات قرآن است که بخوبي بيان می‌کند که جهاد با جنگ متمايز است و نمی‌توان آن دو را در حکم واحد شمرد. اگر کسي با مفهوم جنگ به سراغ جهاد برود و بخواهد درباره نقش جهاد در اسلام و قرآن سخن بگويد به حق به بيراهه رفته است. به سخن ديگر حتي نمی‌توان از جهاد با مفهوم و اهداف و آثاري که در آيات قرآن بيان شده است، به جنگ مقدس ياد کرد؛ زيرا مفهوم قداست نمی‌تواند اين معناي بلند را با خود حمل کند. قداست تنها بيانگر تابو بودن و حرمت و ارزش ديني داشتن چيزي را بيان می‌کند در حالي که جهاد امري فراتر از اين مطالب و سخنان است.
قرآن براي جهاد آداب و قوانين سخت و شديدي وضع کرده است که تبيين آنها می‌تواند در فهم بهتر و صحيح‌تر اين مفهوم کمک کند ولي برای رعایت اختصار از بیان آنها خودداری می‌شود.
