يكي از سنت هاي الهي، قانون امتحان است. خداوند به صراحت در آيات قرآني بر اين معنا تاكيد دارد كه همه انسانها مورد آزمايش الهي قرار مي گيرند. واژگان و اصطلاحاتي كه خداوند براي اين سنت به كار برده، شامل واژگاني چون امتحان (حجرات، آيه 4)، بلا (دخان، آيه 33 و بقره، آيه 49)، ابتلاء (بقره، آيه 124 و احزاب، آيه 11) فتنه (قمر، آيه 27 و عنكبوت، آيه 2) و مانند آن است.
خداوند در آيات 2 و 3 سوره عنكبوت مي فرمايد: «آيا مردم گمان كرده اند چون بگويند ايمان آورده ايم، رها مي شوند و هرگز مورد آزمايش قرار نمي گيرند. ما امت هايي را كه پيش از آنان بودند، آزمايش كرديم، خدا راستگويان و دروغ گويان را كاملا مي شناسد.»
بر اين اساس همگان حتي مدعيان ايمان، مورد آزمون قرار مي گيرند تا صدق و كذب ادعاي آنان براي خودشان روشن شود؛ هر چند كه انسان بر نفس خود بصير است: بل الانسان علي نفسه بصيره ولو القي معاذيره؛ بلكه انسان بر نفس خويش بصيرت دارد، هر چند عذر تراشي كرده و توجيه كند. (قيامت، آيات 14و 15) اين گونه است كه خداوند با آزمون و فتنه، بر مدعيان ايمان اتمام حجت مي كند تا عذر تراشي و بهانه جويي و توجيه گري را كنار بگذارند.
در اين ميان، امتحان مدعيان ايمان سخت تر و دشوارتر خواهد بود؛ زيرا ادعاي امري بزرگ چون ايمان را دارند و اين مي بايست در بوته آزمون مشخص شود كه شخص تا چه اندازه پاي بند باورهايش است. مثلا اگر كسي به خداوند ايمان داشته و ولايت او را پذيرفته باشد، بايد در تكوين و تشريع، خداوند را بر خود مقدم دارد و در همين راستا ولايت پيامبر(ص) و چهارده معصوم(ع) را به عنوان ولايت مظهري بپذيرد و ايشان را بر خود مقدم دارد: النبي اولي بالمومنين من انفسهم (احزاب، آيه 6)؛ چرا كه ولايت اولوالامر معصوم كه متاله (خدايي) شده هستند، مظهر ولايت خداوندي و خليفه او بر هستي است.
اين آزمون در اشكال گوناگوني بروز و ظهور مي كند كه از آزمون هاي معمولي چون امساك در خوردن و آشاميدن و مبارزه با لشكر بزرگ دشمن (بقره، آيات 245-262) تا ايجاد محدوديت در بهره مندي از مواهب دنيا (قمر، آيه 27) و تا آزمايش با فرزند و مال (انفال، آيه 28)، يا ترس و گرسنگي، زيانهاي مالي و جاني و كمبود مواد غذايي يعني فقدان آرامش و آسايش (آل عمران، آيه 186) را شامل مي شود.
ارتباط آزمايش با خواسته هاي نفساني
از آيات قرآني اين معنا به دست مي آيد كه آزمون ارتباط تنگاتنگي با خواسته هاي نفساني بشر و غرايز طبيعي او دارد. به اين معنا كه محدوديت و كمبودهايي را در آرامش و آسايش انسان پديد مي آورد تا اين گونه هر كسي شاكله وجودي و شخصيت حقيقي خويش را چنان كه هست به نمايش گذارد و حقيقت باطن هر چند كه بر خود شخص روشن است، به هويدا رسد و آشكار گردد تا چيزي نهان نماند و مدعي امري در خفا و سر نشود.
به سخن ديگر، آزمون هاي الهي به گونه اي رخ مي دهد تا در كوزه هر آن چه هست برون تراود و آشكار گردد.
در اين ميان، ابزارهايي را خداوند براي آزمون انسان قرار داده است كه از آن جمله هواهاي نفساني دروني و وسوسه هاي شيطاني بيروني است. ابليس بارها انسان را فريفته است و با وعده هاي دروغين گمراه نموده است. خداوند درباره ابليس مي فرمايد: و ما يعدهم الشيطان الا غروراً؛ شيطان جز غرور به ايشان و عده اي نمي دهد. (اسراء، آيه 65) اين گونه است كه با وعده هاي دروغين و باطل ابليس انسان گمراه مي شود. بنابراين يكي از ابزارهاي امتحان و آزمون الهي، ابليس و وعده هاي پوچ و دروغين اوست.
امام زمان(عج) و كشتن ابليس
ابليس پس از آن كه در مقام قدس درآمد، با يك آزمون الهي هبوط كرد و در نهايت به خاطر عناد و استكبار و خودبزرگ بيني اش سقوط كرد. در آن زمان از خداوند خواست او را تا روز قيامت مهلت دهد؛ ولي خداوند نپذيرفت كه به او تا روز قيامت مهلت دهد، بلكه به او مهلت داد تا وقت معلوم در دنيا باشد و به عنوان ابزار آزمون الهي عمل كند: فانك من المنظرين الي يوم الوقت المعلوم (حجر، آيات 37 و 38)
در قرآن و نهج البلاغه آمده است پس از آن كه شيطان مهلت خواست، خداوند به او مهلت داد تا «يوم الوقت المعلوم»، اما در اين كه منظور از «يوم الوقت المعلوم» چيست در ميان مفسران قرآن و نهج البلاغه گفتگوست.
بعضي گفته اند؛ منظور پايان جهان و برچيده شدن دوران تكليف است. در اين صورت تنها با مقداري از درخواست ابليس موافقت شده زيرا او درخواست حيات تا روز قيامت داشت ولي تا پايان دنيا موافقت شد.
احتمال ديگر اين كه منظور زمان معيني است كه پايان عمر ابليس است و تنها خدا مي داند و جز او از آن آگاه نيست؛ چرا كه اگر آن زمان را آشكار مي ساخت ابليس تشويق به گناه و سركشي بيشتر مي شد.
بعضي نيز احتمال داده اند كه منظور روز قيامت است، زيرا تعبير به يوم معلوم در آيه پنجاه سوره واقعه درباره روز قيامت است كه مي فرمايد: «قل ان الاولين و الاخرين لمجموعون الي ميقات يوم معلوم».
ولي اين احتمال بسيار بعيد به نظر مي رسد زيرا بنابراين تفسير، با تمام خواسته او موافقت شده، در حالي كه ظاهر آيات قرآن اين است كه با درخواست او به طور كامل موافقت نشده است، اضافه بر اين در آيه مورد بحث «يوم الوقت المعلوم» است و در سوره واقعه «يوم معلوم» مي باشد و اين دو با هم متفاوت است، بنابراين تفسير صحيح يكي از دو تفسير اول و دوم است.
در حديثي نيز آمده است كه منظور از «يوم الوقت المعلوم» زمان قيام حضرت مهدي(عج) است كه به عمر ابليس پايان داده مي شود.
در بعضي روايات آمده كه شيطان به مرگ طبيعي از دنيا نمي رود، بلكه او را مي كشند و در آخرالزمان كشته مي شود. در بعضي از روايات گفته مي شود: امام زمان(عج) وقتي ظهور كند آن ملعون را مي كشد. امام صادق(ع) فرمودند: وقتي قائم ما قيام كند، در مسجد كوفه مي آيد و شيطان هم مي آيد و به زانو در مقابل آن حضرت قرار مي گيرد و مي گويد: واي از اين روز سختي كه در كمين من است. در اين موقع امام زمان(عج) موهاي جلوي پيشاني او را مي گيرد و آن ملعون را گردن مي زند.
در بعضي از روايات وارد شده كه حضرت رسول(ع) كشنده شيطان است. امام صادق(ع) فرمود: «شيطان در زمان رجعت روي صخره بيت المقدس به دست حضرت رسول(ع) كشته و ذبح مي شود». (نقل از كتاب شيطان در كمين گاه، نوشته نعمت الله صالحي حاجي آبادي؛ و نيز نهج البلاغه خويي، ج 2، ص 65 و64)
بقاي سنت امتحان پس از مرگ ابليس و شيطان
با كشته شدن ابليس، جهان رنگ آرامش را به خود مي بيند. از اين رو در آخرالزمان و در حكومت معصومان(ع) كه حكومت جهاني و عدالت محور است، كمترين زد و خورد وجود دارد؛ ولي اين بدان معنا نيست كه همه در آن زمان به كمال بايسته و شايسته مي رسند و متاله (خدايي) مي شوند، بلكه در آن زمان نيز گروه هاي انساني بر مسيحيت باقي مي مانند و همان راه را مي روند، چنان كه در عصر حكومت جهاني معصومان(ع) سنت امتحان و آزمون برقرار است؛زيرا نفس انساني نمرده و هواهاي نفساني، همچنان زنده است و مي خواهد تا الهه باشد و معبود انسان گردد. از اين رو همچنان خطاها و گناهاني از سوي انسان سر مي زند. اما شرايط از نظر حملات بيروني و وسوسه هاي ابليسي و شياطيني كاهش مي يابد ولي اين بدان معنا نيست كه آرامش و آسايش پايداري چون بهشت ايجاد مي شود؛ زيرا به هر حال، هر انساني بايد در امتحان و ابتلاء سر بلند شود و حقيقت خويش را بشناسد و دريابد.
بنابراين، كشته شدن ابليس سبب نخواهد شد كه عوامل گناه به طور كلي از جهان ريشه كن شود و مسأله اطاعت و آزمايش الهي منتفي گردد؛ چرا كه عامل اصلي كه هواي نفس است به قوت خود باقي است.
