بررسي علل و عوامل آساني و سختي نماز
نماز براي بسياري از انسانها سخت است و هرچند كه از نظر انجام، بسيار ساده و آسان مي باشد، ولي چون نيازمند بسترهاي پيچيده اي است، همين كار بسيار ساده كه درهمان حال، كامل ترين، زيباترين و شيرين ترين شيوه نيايش و پرستش خداوند است، براي بسياري از مردم كاري سخت و دشوار مي آيد، دربرابر هر كس و ناكسي پيشاني بر آستانه سجده مي نهند و كرنش مي كنند، ولي دمي راضي نمي شوند براي خداوند نمازگزارند.
از اين رو خداوند نمازگزاري را تنها براي اهل خشوع آسان دانسته است؛ چون ايشان به سادگي خضوع كرده و در پيشگاه خداوندي پيشاني برخاك ستايش مي گذارند و جان و تن به خدا مي دهند.
نويسنده دراين مطلب تحليل و تبيين خداوند از آساني و سختي نماز را با توجه به آموزه هاي قرآني بيان كرده و برخي از آداب و نمازگزار را گوشزد نموده است.
زيباترين شيوه پرستش
نماز زيباترين شيوه پرستش است. اركان و اذكار نماز به گونه اي است كه همه وجود آدمي از تن و روان درگير است. از اين رو آن را ذكر الله (بقره، آيات 238 و 239 و آل عمران، آيه 191 و آيات ديگر) و مرز ميان اسلام و كفر، قربان كل تقي، عمود و ستون دين، كامل ترين عبادت و بندگي مانند آن ناميده اند.
انسان در نماز چنان بندگي را به نمايش مي گذارد كه خداوند آيات بسياري را در راستاي تبيين اهميت و ارزش نماز فرو فرستاده و دهها اثر و كاركرد مادي و معنوي و دنيوي و اخروي براي آن بيان كرده است.
اگر كسي مي خواهد به كمال و يا حقيقت برسد و متحقق به آن شود، مي بايست سير و سلوك منازل و مراتب عرفاني و تكاملي خويش را با نردبان نماز بپيمايد؛ چرا كه درهيچ مرحله و مرتبه و منزلي نمي توان بي نماز بود و از تاثير آن در ترقي و تكامل بشر غافل ماند.
اگر گفته اند كه دست يابي به مقامات عرفاني و تنها راه رسيدن به حقيقت، طريق شريعت است؛ بي گمان نمي توان از مهم ترين اصل شريعت يعني نماز غافل شد. انسان اگر مي خواهد به يقين برسد و كشف الغطايي براي او تحقق يابد و همه پرده هاي غفلت زا كنار برود و حقايق هستي در ملكوت، جبروت و لاهوت براي وي آشكار شود، مي بايست نماز را به عنوان كليد در دست گيرد و باور داشته باشد كه در هيچ منزلي بي كليد نماز نمي توان راه يافت و يا در آن مستقر شد. از اين رو خداوند از آثار نماز را دست يابي به مقامات مومنان حقيقي (انفال، آيات 3 و 4) از جمله مقام متقين (بقره، آيات 2 و 3)، مقام صادقان (بقره، آيه 177)، مقام مخبتان و خاضعان (حج، آيات 34 و 35)، مقام محسنان (هود، آيات 114 و 115) و مقام ابرار (بقره آيه 177) برمي شمارد كه از جمله آنها نيز مقام محمود و شفاعت (مدثر، آيات 42 تا 48) مي داند. پس شخصي كه مي خواهد متاله (خدايي) شود و مظهر اسماي الهي گردد و قدرت و توانايي خدايي را درخود فعليت بخشد و در مقام مظهريت ربوبيت بنشيند، مي بايست به نماز به عنوان مهم ترين راه، عامل، علت و مانند آن بنگرد و هرگز از آن غافل نشود.
از آيات قرآني حتي به دست مي آيد كه انسان براي رسيدن به آسايش و آرامش دنيوي درعالم ناسوت و طبيعت نيز نيازمند نماز است؛ زيرا از مهم ترين آثار نماز، امنيت و آرامش (بقره، آيه 277) ، بهره مندي از رحمت (توبه، آيه 5)، رزق الهي و رسيدن به آسايش (انفال، آيات 3 و 4)، و راه رهايي از همه مشكلات (بقره، آيات 45و 153) است.
از اين رو نماز نه تنها زيباترين شيوه نيايش و پرستش بلكه كامل ترين و مهم ترين وسيله براي رسيدن به همه مراتب و منازل انساني تا مقام مظهريت در ربوبيت است كه كامل ترين حالت تكاملي بشر و پايان سير وجودي انسان به يك معناست. براين اساس خداوند از انسانها خواسته است تا براي رسيدن به مقام خدايي شدن از وسيله و ابزار مناسب اين كار استفاده كنند (مائده، آيه 35) كه مهم ترين و بهترين ابزار نيز چيزي جز نماز نيست. (بقره، آيات 45 و 153)
نماز همچنين ساده ترين و آسان ترين پرستشي است كه مي توان در ميان عبادات و آيين ها و مناسك ديگر يافت؛ افزون بر اين كه در عين سادگي و آساني، كامل ترين و موثرترين شيوه پرستش نيز مي باشد. با اين همه همين عمل ساده و آسان براي بسياري از مردم سخت و دشوار محسوب مي شود. علت اين سختي را مي بايست در بينش و نگرش انسانها جست. از اين رو خداوند در آياتي به تحليل و تبيين علل و عوامل سخت بودن نماز براي گروهي و آسان بودن آن براي جماعتي پرداخته كه در اين جا به آنها اشاره مي شود.
بسترهاي آساني نماز
چنان كه گفته شد، نماز با همه سادگي و آساني براي بسياري از انسانها سخت است و بارها ديده شده كه حتي مسلمانان نيز از انجام آن غافل شده و نماز نمي گزارند. ريشه اين سختي در بينش و نگرش افراد است، چرا كه رفتار آدمي متاثر از آنهاست و همين بينش و نگرش است كه كارها را حق و باطل، درست و نادرست، مفيد و بيهوده، سخت و آسان مي كند. بارها ديده شده كه كارهاي بسيار سخت به سبب نوع نگرش افراد، كارهايي بسيار ساده و آسان جلوه مي كند و در مقابل، برخي از كارهاي آسان چنان سخت مي نمايد كه شخص هيچ گرايشي به انجام آن نشان نمي دهد. چرا كه نگرش انسان به موضوع مي تواند كاه را كوه و كوه را كاه سازد. كسي كه اراده قوي به انجام كاري داشته باشد و مانند عشاق شود، در آن صورت هيچ سد و مانعي نمي تواند در برابر اراده او ايستادگي كند و تاب بياورد.
براي اين كه اقامه نماز با رعايت تمامي حدود و احكام و آداب و شرايط آن براي شخص آسان شود، مي بايست به حوزه نگرش ها و بينش هاي او رفت و تغييرات و تصرفاتي در آن حوزه ايجاد كرد تا روحيه و روان شخص دگرگون شود.
خداوند در آيات 45 و 46 سوره بقره، مهمترين و اصلي ترين عامل در آساني اقامه نماز از سوي انسان را، ايمان به لقاءالله و بازگشت به خدا مي داند. به نظر مي رسد كه در انجام اين عمل آسان سازي نيازي به قطع و يقين نيست، بلكه همين اطمينان كه از آن به ظن نوعي نيز ياد مي شود، كفايت مي كند.
به سخن ديگر، براي آسان شدن، بر شخص، لازم نيست كه او به مقام شهود قطعي و يقيني برسد و كشف الغطايي براي وي رخ دهد و دوزخ و بهشت را به چشم سر يا دل ببيند (تكاثر، آيات 5 تا 7)، بلكه گمان، ظن نوعي و اطمينان كه از آن به علم عرفي نيز ياد مي شود، در اين مساله كفايت مي كند. همين كه انسان از دايره شك و ترديد بيرون رود و احتمال كوچكي دهد كه خدايي و آخرت و حساب و كتابي است، به نماز رو مي آورد و براي رهايي از آتش دوزخ احتمالي، نماز براي او آسان مي شود؛ چنان كه اگر كسي احتمال دهد كه در بيابان پيش رو، با فقدان آب مواجه خواهد شد، تحمل حمل مقداري آب براي او آسان مي شود و باجان و دل، آن را با خود حمل مي كند و مشكلات حمل را اصلا ناديده مي گيرد.
بازگشت به سوي خدا، زمينه ساز توجه به نماز
به هر حال، احتمال ملاقات خداوند و بازگشت به سوي خدا، براي آسان شدن كارهاي سخت كفايت مي كند، چه رسد به نماز كه خود آسان ترين پرستش و عبادت در ميان عبادات است. البته از آيات 3 سوره نمل و 4 سوره لقمان، به دست مي آيد كه يقين و قطع كامل به موضوعي چون قيامت مي تواند رفتار انساني را به گونه اي خاص تحت تأثير قرار دهد و نه تنها شخص را به نماز و ديگر اعمال مقبول شرعي گرايش دهد، بلكه عامل مهمي در تغيير كامل رفتاري مي باشد؛ زيرا كسي كه يقين به آخرت يابد دايم الذكر و الصلاه مي شود و هيچ گاه از نماز و ذكر الهي غافل نمي شود. از اين رو در اين آيات با آوردن فعل مضارع يقيمون الصلاه، به اقامه دايمي نماز از سوي افرادي كه در مقام يقين هستند، اشاره مي كند. كسي كه در مقام شهود و علم يقين است، هرگز دمي از خدا و نمازگزاري و ذكر او غافل نمي شود. پس آناني كه دايم در نمازند، همان اهل يقين هستند؛ حال چه اين يقين ايشان از باب علم اليقين يا عين اليقين يا حق اليقين باشد.
براين اساس مي توان زمينه ها و بسترهاي لازم در آساني اقامه نماز را در امور شناختي و بينشي و نگرشي انسان جست وجو كرد.
بي گمان پذيرش فلسفه آفرينش و هدفمندي آن در كنار پذيرش خدا و معاد و پروردگاري خداوند، مهم ترين عامل در انجام كارهايي است كه ما از آن به شريعت ياد مي كنيم. كساني كه حقيقت هستي و پروردگاري را درك كرده باشند، مي كوشند تا خود را با فلسفه و هدف آفرينش هماهنگ سازند. لذا به نماز به عنوان يك عامل مهم در اين همانند و هماهنگ سازي توجه ويژه داشته و آن را انجام مي دهند. از اين رو خداوند در آياتي چند ايمان را مهم ترين بستر و زمينه ساز براي اقامه نماز مي داند. (مائده، آيه 55؛ انعام، 92؛ توبه آيات، 18 و 71)
خداوند همچنين در آيات 15 تا 17 سوره اعلي به نقش پذيرش معاد و آخرت طلبي در برپايي نماز اشاره مي كند. در اين آيات خداوند مي فرمايد اگر دوزخيان دنيا را بر آخرت مقدم نمي داشتند و به آن چه موجب فلاح و رستگاري آنان مي شد، روي مي آورند، نماز خواندن بر آنان آسان مي شد و آن را به جا مي آوردند.
ايمان به آخرت
به هر حال، ايمان به آخرت، زمينه اي براي برپايي نماز و آساني آن براي شخص مي شود. (بقره، آيات 43 تا 46؛ انعام، آيه 92) چنان كه ترس از اهوالات قيامت و آتش دوزخ نيز اين كار را آسان مي سازد. (نور، آيه 37)
در همين راستا خداوند در آيه 72 سوره انعام، توجه به حشر و نشر روز قيامت را زمينه ساز اقامه نماز مي شمارد و بر اين تاكيد مي كند كه چگونه بينش ها و نگرش ها در رفتارهاي آدمي تاثيرات مثبت يا منفي به جا مي گذارد.
از آن جايي كه بينش ها و نگرش ها و بويژه ايمان، مبتني بر دو عنصر اساسي عقل و عاطفه است؛ از اين رو خداوند عقل آدمي را مهم ترين عامل در اقامه نماز و آساني آن براي افراد برمي شمارد و مي فرمايد كه خردمندان كساني هستند كه نماز گزاردن براي آنان آسان است و در مقابل، كساني كه بي خرد هستند نماز را بازيچه و لهو و لعب مي شمارند. (مائده، آيه 58)
همچنين در آيات 13 و 17 سوره لقمان به نقش عواطف و احساسات يعني محبت و برخوردهاي دوستانه در توجه يابي و توجه دهي ديگران به نماز اشاره مي كند و مي فرمايد همان گونه كه مي بايست خرد و عقل را در تحقق رفتار درست مورد نظر قرار داد هم چنين مي بايست عواطف و احساسات را برانگيخت. در اين راستا موعظه و پندهاي دوستانه مي تواند در ايجاد انگيزه و يا افزايش آن تاثيرگذار باشد و رفتاري چون نمازگزاري را براي شخص آسان كند.
از ديگر عوامل براي آساني نماز، جو اجتماعي جامعه است. فضايي كه جامعه براي كارهاي هنجاري فراهم مي آورد، در تشويق افراد به كارهاي هنجاري و نيك، تاثير مستقيم و شگرفي دارد. اگر در جامعه اي فضا به گونه اي باشد كه هنجارهايي چون نمازگزاري يك ارزش و فضيلت باشد، براي افراد، نماز گزاردن آسان خواهد بود؛ اما اگر جو و فضاي اجتماعي به گونه اي باشد كه هنجارها و ارزش ها ضدارزش شمرده شود و هنجارگرايان و ارزش گرايان مورد تمسخر هنجارشكنان قرار گيرند، انجام كارهاي نيك و هنجاري از جمله نماز نيز سخت و دشوار خواهد بود. بر اين اساس خداوند در آيه 58 سوره مائده به مساله استهزاء نمازگزاران از سوي برخي از بي خردان جامعه اشاره مي كند و در آيه 21 سوره حج به صراحت بر نقش قدرت و حكومت مومنان در برپايي و گسترش نماز در جامعه و آسان شدن آن بر مردم تاكيد مي كند. اين كه جامعه ايماني از اين جايگاه قدرت برخوردار باشد كه هنجارها و ارزش هايي چون نماز را در جامعه گسترش دهد، خود مهم ترين عامل در آسان شدن نماز براي افراد جامعه خواهد بود.
از ديگر عواملي كه بستر مناسبي براي اقامه نماز و آسان شدن آن در آيات قرآن بدان اشاره شده، مي توان به تسليم شدن در برابر خدا (انعام، آيات 71 و 72)، تقوا (آل عمران، آيات 15 و 17؛ روم، آيه 31)، تمسك به كتاب خدا و دستورها و آموزه هاي پسنديده و نيك آن (اعتراف، آيه 170)، توجه يابي به نظارت خدا و آگاهي او به همه اعمال انساني (بقره، آيه 110)، دعا و نيايش در توفيق يابي انسان براي نمازگزاري و ديگر كارهاي نيك (اعراف، آيات 35 تا 40) صبر و شكيبايي (آل عمران، آيه 200) اشاره كرد.
به هر حال، آن چه بيان شد، تنها گوشه اي از علل و عواملي است كه مي تواند بينش و نگرش افراد را تغيير داده و كارهاي سخت را آسان نمايد و انسان را متوجه انجام كارهايي از جمله نماز كند و نمازگزاري را بر وي آسان كند. اما اين كه چگونه نمازگزاري باشيم تا به اين هدف اساسي آفرينش دست يابيم و از آثار نماز بهره مند شويم، مطلبي است كه در آيات ديگر به آن اشاره شده است.
آداب نماز و نمازگزار
آدابي كه براي نمازگزار بيان شده، به دو دسته آداب ظاهري و باطني تقسيم مي شوند. (بقره، آيه 238، انعام، آيه 92؛ معارج، آيه 34)
از جمله آداب ظاهري نماز مي توان به جمال و آراستگي ظاهر نمازگزار اشاره كرد. (اعراف، آيه 31) آراسته ساختن خويش به زينت و آرايه ها در هنگام نماز بويژه در هنگام حضور در مساجد و اقامه نماز مورد تاكيد خداوند است. از جمله اين آرايه ها مي توان به لباس زيبا، شانه كردن مو، عطر زدن و مانند آن اشاره كرد. (تفسير نورالثقلين، ج 2، ص 18 و 19، ص 61 تا 68)
همچنين طهارت در ظاهر و شست وشوي بدن و مو و مانند آن نيز مورد تاكيد قرار گرفته و حتي مهمترين اصل در نماز، طهارت از طريق وضو و غسل و مانند آن دانسته شده است. (نساء، آيه 43؛ مائده، آيه 6؛ مدثر، آيه 4)
استعاذه به خدا در هنگام قرائت در نماز (نحل، آيه 98 و مجمع البيان، ج 5 و 6، ص 593)، استغفار در نماز بخصوص هنگام سحر (آل عمران، آيات 15 و 17)، انتظار كشيدن براي درك نماز در وقت خود (آل عمران، آيه 200؛ البرهان، ج 1، ص 732، حديث 9)، بالا بردن دستها تا گلوگاه به هنگام گفتن تكبيرات نماز (كوثر، آيات 2 و 3؛ نورالثقلين، ج 5، ص 683، احاديث 17، 20 و 22)، پرهيز از عبث و توجه به اطراف (بقره، آيه 238؛ التبيان، ج 2، ص 276)، پرهيز از كسالت و خواب آلودگي (نساء، آيات 43 و 143؛ توبه، آيه 54؛ نورالثقلين، ج 1، ص 438، حديث 261)، لزوم نشاط (همان)، تقارن و هماهنگي نمازگزاران در افعال نماز جماعت (بقره، آيه 43 با اشاره به واژه مع)، تلاوت آيات خدا (آل عمران، آيه 113 و مجمع البيان، ج 1 و 2، ص 816)، توجه به معنا و قرائت صحيح و توجه به معاني اذكار آن (نساء، آيه 43)، اقامه نماز به جماعت (بقره، آيه 43؛ آل عمران آيه 43 و اعراف، آيه 29؛ مجمع البيان، ج 3 و 4، ص 635)، حضور در مسجد (اعراف، آيه 29 و مجمع البيان، همان)، حضور قلب (نساء، آيه 63)، خشوع (بقره، آيات 45 و 238 و مومنون، آيات 1 و 2)، پايين انداختن چشم در نماز به طوري كه صدق بستن نكند (مومنون، آيه 4) از امام صادق در اين باره روايت است كه ايشان خشوع را به معناي فرو هشتن چشم در نماز گرفته است (بحارالانوار، ج 81، ص 264)، خضوع همراه با بندگي در ظاهر (بقره، آيه 238 و اعراف، آيه 206؛ قنوت به معناي خشوع، خضوع، دعا در حال نماز، سكوت و نيز طول قيام در نماز آمده است)، خوف و خشيت از خدا (فاطر، آيه 18 و معارج، آيات 22 و 27)، مداومت در دعا و نيايش (اعراف، آيه 29 و مجمع البيان، ج 1. 2، ص 600)، ذكر و ياد خدا (اعلي، آيه 15)، مواظبت بر اوقات نماز (بقره، آيه 238؛ طه، آيه 130 و اسراء، آيه 78 و هود، آيه 114)، رفع نيازهاي مردم در هنگام نماز (ماعون، آيه 2 تا 7)، سكوت و اجتناب از كلام بي جا (بقره، آيه 238) و همچنين طولاني كردن قيام در نماز (بقره، آيه 238، از معاني قنوت) از مهم ترين آداب نماز است كه مستحب است رعايت شود تا نماز تاثير واقعي خود را به جا گذارد.
