مهم ترين عاملي كه در بين جامعه مسلمين موجب شكست و تضعيف مومنان مي شود، اختلاف است.برعكس اتحاد و انسجام و بركتهايي كه از آنها نصيب افراد جامعه اسلامي و امت اسلامي مي شود، اختلاف موجب ضعف مومنان، قدرت يافتن فرومايگان، جنگ و خونريزي و هدر رفتن سرمايه ها و فروپاشي هيمنه مومنان مي شود.
در اين مقاله سعي شده است كه به علل و عوامل اختلاف و آثار زيانبار آن پرداخته شود.
اتحاد در اصطلاح سياسي به معناي يگانه شدن دو يا چند كشور و پذيرش نظام سياسي، نظامي و اقتصادي واحد است كه در پي آن به همه آن ها يك امت و يا كشور اطلاق مي شود. (المعجم الوسيط، ج 1 ص 1017 و نيز دائره المعارف بستاني ج 2 ص 440) مفهوم فدرال و فدراسيون در ادبيات كشورهاي غربي معناي نوعي از اتحاد ميان شهروندان چند واحد سياسي از ايالت و يا كشور است كه در آن برخي از اختيارات به مركز واگذار مي شود تا مديريت كلان اتحاديه را به عهده گيرد.
كشور فدرال آلمان و آمريكا و روسيه نوعي از اتحاد ايالتي درون واحد جغرافيايي خاص و اتحاديه اروپا از نمونه هاي بارز اين گونه اتحاد سياسي ميان كشورها در واحد جغرافيايي بزرگ تر است. (نگاه كنيد به دانش نامه سياسي، داريوش آشوري، اصطلاحات اتحاديه و فدراسيون)
در همه كاربردهاي اتحاد مي توان صبغه اي از مسايل سياسي و اجتماعي را يافت. اگر امت هم عقيده و هم رايي با يك ديگر متحد شوند، نمي توان ابعاد و آثار سياسي و اجتماعي پديده اتحاد امت را ناديده گرفت و تنها به آثار فلسفي و يا حقوقي و اخلاقي آن اشاره كرد. از اين روست كه سخن گفتن از اتحاد و يا اختلاف ارتباط تنگاتنگي به مسايل سياسي و اجتماعي پيدا مي كند.
در آيات بسياري از قرآن به مسئله اتحاد از ديدگاه اجتماعي آن نگريسته و بر اهميت آن ميان جهانيان، اديان، مسلمانان و نهاد خانواده تاكيد شده است. در اين آيات پديده اتحاد به عنوان امتنان الهي دانسته شده و پيوند ميان دل هاي مومنان را نوعي تصرف الهي برشمرده است. در نگرش قرآني ايجاد و حفظ چنين يگانگي و هم دليلي و همرايي در ميان مومنان، به علت ارسال پيامبران و عمل به شرايع دانسته شده و از امت خواسته شده تا با تمسك به دين و آموزه هاي قرآن و روش و سنت پيامبر(ص) اتحاد و انسجام خود را حفظ و تحكيم كنند. (بقره آيه 213 و نيز آل عمران آيه 103 و نيز آل عمران آيه 46 و انعام آيه 153)
در آيه 153 سوره انعام آمده است: و ان هذا صراطي مستقيما فاتبعوه و لا تتبعوا السبل فتفرق بكم عن سبيله؛ و اين (دين اسلام) راه مستقيم و راست من است؛ پس از آن پيروي كنيد و از راه هاي ديگر پيروي نكنيد تا از راه خدا متفرق شويد.
تفرقه و اختلاف امري است كه در اين آيه به آن توجه شده است و آسيب هاي عدم اتحاد و اختلاف روشن و تبيين گرديده است. آسيب هايي كه نه تنها در دنيا و شيوه زيست و بهره مندي از دنيا پديدار خواهد شد بلكه برآيند آن به آخرت نيز كشيده و انسان از آثار سوء آن در امان نخواهند ماند.
انواع اختلافات بشري
قرآن اختلافات بشري را در چند دسته بيان مي كند و عامل هر يك را نيز بيان داشته و راهكارهاي برون رفت از آن را نيز بيان مي دارد. از جمله انواع و اقسامي كه قرآن بيان مي دارد مي توان به اختلافات عقيدتي و اجتماعي اشاره كرد كه از مهم ترين و موثرترين اقسام اختلاف مي باشد.
از منظر قرآن، ريشه اختلاف در انسان به مساله استخدام گري انسان باز مي گردد. قرآن در اين باره به گرايش ذاتي بشر به مساله استخدام توجه داده و مي فرمايد: و رفعنا بعضهم فوق بعض درجات ليتخذ بعضهم بعضا سخريا، و ما برخي از مردمان را بر برخي ديگر به درجاتي برتري داديم تا برخي از ايشان برخي ديگر را به تسخير خود درآورند. (زخرف آيه 32) تسخير و استخدام ديگري در اين آيه به عنوان عامل طبيعي در نهاد و سرشت بشر ياد شده است. همين مساله مي تواند عامل و ريشه اصلي بسياري از اختلافات و پديداري تضاد منافع گردد. علامه طباطبايي در كتاب شريف الميزان با استناد به آيات چندي از قرآن بر اين نگره پافشاري مي كند كه اصل در انسان استخدام گري و تسخير ديگري است و ريشه اجتماعات را بايد در مساله استخدام گري انسان جست. به اين معنا كه استخدام گري انسان موجب شد تا انسان به سوي جامعه گرايش يابد و جامعه طلبي و جامعه پذيري به عنوان يك عارض انساني نمود پيدا كند. بنابراين انسان نه تنها مدني بالطبع يعني بالذات نيست، بلكه مدني بودن وي امري عارضي و در پي امر ذاتي ديگري به نام استخدام گري انسان است. (نگاه كنيد: الميزان، عربي، ج2 ص 117 كه به طور كامل به اين بحث پرداخته است و نيز همان جلد صص 70 و 116 و 132 و 388 و نيز ج3 ص 170 و ج4ص 125 و نيز ج7 ص 276) بي گمان نگرش هاي گوناگون در تفسير هستي، آفريننده آن، اسما و صفات پروردگار و فرجام كار جهان و سرانجام بشر از مهم ترين عوامل تفرقه و جدايي گروه هاي انساني پس از مسأله استخدام مطرح بوده است. چنان كه اختلاف ديني ميان اديان نيز يكي ديگر از موارد اختلاف عقيدتي است. همه اديان آسماني بر اصل پرستش خداوند در جايگاه يگانه آفريننده هستي و مدبر آن اتفاق نظر دارند. آن چه بيش تر ميان ايشان تفرقه مي افكند نوع اعتقاد به رسالت پيامبران است. البته ستم و طغيان و نيز سودخواهي و منفعت طلبي از عوامل ديگري است كه موجبات جدايي را فراهم آورده است. قرآن از عالمان يهودي ياد مي كند كه دين فروشان هستند و به خاطر ماديات دنيوي حقايق را كتمان مي كنند و موجبات تفرقه و اختلاف ميان بشر مي شوند.
گاه ريشه اختلافات ميان اديان و مذاهب شبهات نوپديدي است كه در طول زمان پديدار مي شود. چنان كه مسأله تثليث و حلول الهي در عيسي(ع) و مانند آن ريشه در اين مسئله دارد. (ملل و نحل شهرستاني ج1 ص 209)
قرآن با توجه به اين كه ريشه بسياري از اختلافات مذهبي و فرقه اي ميان امت واحد، گرايش ها و تفسيرهاي فرقه اي است، از مسلمانان خواسته است تا به قرآن (اسلام، پيغمبر) اعتصام و تمسك جسته و از تفرقه پرهيز كنند: «واعتصموا بحبل الله جميعا و لاتفرقوا». (آل عمران آيه 103) اين دعوت الهي نشان مي دهد كه قرآن كريم، ظهور چنين پراكندگي و تفرقه اي را پيش بيني كرده و به سبب خطرآفريني آن، به شدت درباره آن هشدار داده است. علامه طباطبايي معتقد است كه تاكيد قرآن بر اتحاد و پرهيز از اختلاف به سبب پيش بيني وقوع اختلاف در ميان امت اسلامي است، چنان كه شيوه قرآن در مواردي از اين دست، همين است. (الميزان ج3 ص 374)
گذشته از انواع اختلافات ديني و عقيدتي كه از نگاه قرآن، امري نكوهيده تلقي مي شود، قرآن تفاوت شريعت ها و قوانين هر يك از اديان را به خدا نسبت داده است. (مائده آيه 48) زيرا شرايع مختلف با توجه به مقتضيات هر عصر و دوره اي آمده است؛ از اين رو لازم و ضروري بود تا تعالي تدريجي بشر و همگام با گذر زمان و متناسب با هر عصر و سطح نيازهاي مردم همان دوران، شرايعي آورده شود. اين شرايع با آمدن شرايع ديگر كامل و برخي از احكام آن نسخ مي شد و قوانين جديدي جاي آن را مي گرفت. اين گونه بود تا انسان به كمال لايق خود رسيد و توانست بار مسئوليت جديد خود را به دوش كشد و شريعت اسلام به عنوان دين كامل و آخرين شريعت و قوانين آسماني همه شرايع پيشين را نسخ و از دور خارج ساخت. (مائده آيه 3 و احزاب آيه 40)
عوامل اختلافات اجتماعي
اختلافات اجتماعي چنان كه علامه طباطبايي تبيين و تحليل مي كند به جهت خصلت ذاتي استخدام گري بشر و تضاد منافع پديد مي آيد؛ زيرا زندگي گروهي هر چند فوايدي هم چون تلاش متقابل براي رفع نيازمندي ها دارد، مشكلاتي نيز در پي خواهد داشت كه تنازعات و مرافعات از جمله آن هاست. در تحليل قرآني، ضرورت وجود قوانين و شريعت و ارسال پيامبران و قوانين آسماني بر همين اساس تبيين مي شود. (كشف المراد ص469) اين گونه است كه اجتماع ساده اي كه در آغاز حضور بشر بر زمين براي استخدام گري و بهره مندي از فوايد اجتماع پديدار شد، به جهت تضاد منافع به حدي از بحران و انفجار رسيد كه غيرقابل كنترل و مهار بود. كشتار و قتل و غارت در ميان آنان شيوع يافت و هركس مي كوشيد تا ديگري را به بردگي گيرد و از منافع وجودي او بهره مند گردد و يا توليدات و دسترنج وي را به غارت ببرد. از اين روست كه پيامبران با قوانين آسماني براي مهار اين بحران فرو فرستاده شدند تا داوري كنند و قوانين مهاركننده را به اجرا درآورند و در ميان مردمان حكومت كنند. (نگاه كنيد به تفسير نمونه ج2 ص59 و تفسير راهنما ج2 ص95 و نيز الميزان ج2 ص130)
بسياري از قوانين و آموزه هاي دستوري اسلام را مي توان در حوزه قوانين قضايي و احكام مرافعات و حل نزاعات و تنظيم امور اجتماعي دانست. اين قوانين براي رفع دسته اي از اختلافات اجتماعي فرو فرستاده شده اند تا ضمن تنظيم روابط اجتماعي مردم با دستورهاي اخلاقي و حقوقي و كيفري و جزايي مرافعات را كاهش داده و ميان امت و اجتماعات الفت و اتحاد برقرار سازند. (بقره آيه 213 و نيز ص آيه 26) از اين روست كه گفته مي شود كه فلسفه توسعه رسالت و نصب جانشين براي پيامبران و پيامبر اسلام نيز حكومت، مديريت و داوري و قضاوت در ميان مردم و رفع مشاجرات و تنظيم امور اجتماعي درون امتي و بيرون امتي است. (مكاسب، شيخ مرتضي انصاري ص153)
ريشه هاي اختلافات بشري
درتحليل قرآني به نظر مي رسد كه تفرقه و اختلاف معلول زندگي اجتماعي بشر است. قرآن درتحليل مساله اختلاف درميان مردمان مي فرمايد: «كان الناس امه واحده فبعث الله النبيين مبشرين ومنذرين و انزل معهم الكتاب بالحق ليحكم بين الناس فيما اختلفوا فيه.» (بقره آيه 213)
دراين آيه بيان شده است كه مردمان امت واحد و يگانه اي بودند. پرسش اين است كه پس اين اختلافات از كجا پـديد آمده و نقش پيامبران و آموزه هاي آسماني دراين ميان چيست؟ آيا منشا اختلاف درميان امت واحد پيشين، آمدن پيامبران و آموزه هاي آسماني بوده است؟
قرآن به همه اين پرسش ها پاسخ مي دهد. از آيه ياده شده مي توان استنباط كرد كه امت واحد در زماني كه اجتماع را تشكيل دادند به جهت تنازع و اختلاف درمنافع و تضاد درمصالح با يك ديگر درگير شده و اختلاف كردند. از اين رو نيازمند كسي بودند تا در ميان ايشان به حق داوري كند و براي تنظيم روابط انساني درست، كتاب و قوانين را تدوين نمايد تا بر پايه و اساس آن حركت كرده و روابط اجتماعي خود را سامان داده و از اختلافات و تنازع و درگيري پرهيز كنند. اين گونه است كه پيامبران به عنوان داوراني حقگو و بيان كنندگان قوانين تنظيم كننده روابط درست اجتماعي مبعوث و برانگيخته مي شوند.
بنابراين تحليل قرآني ريشه اختلافات را مي بايست در اجتماع بشري جست. از آن جايي كه انسان مستخدم بالذات است و مي كوشد تا ديگري را براي اهداف و منافع خود به كارگيرد، مجبور مي شود تا اجتماع را برپا دارد تا از اين طريق بتواند منافع خود را تامين و ديگران را به استخدام و به تعبير قرآني سخريه و مسخر خود گرداند.دراين ميان هر كسي مي كوشد تا بر ديگري تسلط يافته و از منافع ديگري بهره برده و وي را به استخدام خود در آورد. اين گونه مي شود كه تنازع و تضاد منافع پـديد مي آيد. برخي حاضر نمي شوند تا به استخدام ديگري در آيند و يا منافع خود را دراختيار ديگري قرار دهند و يا مي خواهند خود از منافع بيشتري بهره مند گردند. از اين روست كه طبيعت استخدام گري كه موجب پديداري اجتماعات شده است خود موجب تنازع و اختلاف و درگير مي شود و انسان ها هم رأي و هم عقيده را به جان هم مي اندازد. به اين معنا كه انسان در يك اصل با هم هم رأي و هم عقيده بوده اند و آن مساله استخدام ديگري و بهره گيري از منافع اين استخدام است. اين همان چيزي است كه قرآن از آن به امت واحد تعبير مي كند؛ زيرا امت در زبان عربي به گروه و جماعت همرايي و هم عقيده گفته مي شود كه در راستاي هدف واحد و يگانه اي گرد هم جمع شده اند. بنابراين امت واحد نخستين كه در تاريخ بشري پديدار شده است همان اجتماعي است كه براي استخدام و بهره مندي از منافع اجتماع ايجاد شده است. در اين تعبير قرآن نمي خواهد بيان كند كه پيش از آمدن پيامبران، امت به مفهوم انسان هاي هم عقيده و دين و مذهب به معنا و مفهوم امروزي آن مراد بوده است. بلكه معناي لغوي آن مراد است كه همان هم عقيده و هم روش بودن در به كارگيري از يكديگر و استخدام يعني اجتماع اولي مي باشد. به سخن ديگر معناي امت در اين آيه همان اجتماع است.
از اينجاست كه مي توان گفت در نظر قرآن، استخدام ريشه و منشأ اجتماع يعني امت و نيز منشأ و سرچشمه اختلاف بوده است. از اين رو خداوند براي بقا و پايداري اجتماع و جوامع ابتدايي لازم ديد تا پيامبران را با قوانين (كتاب) به ميان مردم بفرستد تا در ميان ايشان به قانون حق داوري و قضاوت كنند و جامعه را با قانون و برپايه آن، مديريت و داوري و حكومت كنند.
البته قرآن براي اختلافات بشري ريشه هاي ديگري را نيز ذكر مي كند كه مي توان به جهل و ناداني به حقايق (بقره آيه 113)، تعصبات جاهلي (بقره آيه 170 و نيز نگاه كنيد به الميزان ج5 ص 178 كه به مسئله اختلاف ميان اوس و خزرج از انصار مدينه پرداخته است). دنياخواهي (آل عمران آيه19 و بقره آيه 213)، رذايل اخلاقي جامعه مانند خودخواهي ها و تحقير ديگران (بقره آيه113) تفسير نادرست از آيات و تمسك به متشابهات به جاي محكمات و سوءبرداشت ها (آل عمران آيه7) و پيروي از شيطان و همراهي او درعمل به رذايل اخلاقي و هواهاي نفساني چون شرابخواري و قماربازي و مانند آن (مائده آيه 91 و يوسف آيه 100) اشاره كرد. اين امور در تحليل قرآني عواملي است كه موجبات تفرقه ميان امت را فراهم مي آورد و به جاي بهره مندي از اتحاد و آثار نيكوي آن به دامن اختلاف مي كشاند و نتايج زيانباري را نصيب جامعه مي گرداند.
آثار زيانبار اختلاف و تفرقه
قرآن براي اختلاف و تفرقه آثار زيانباري را ياد مي كند. از مردم مي خواهد كه به جهت همين آثار و رهايي از پيامدهاي زشت و زيانبار آن دست از تفرقه بردارند و به اتحاد و همبستگي و انسجام روي آورند. از جمله آثاري كه قرآن براي اختلاف و تفرقه بيان مي كند:
1-ذلت مومنان و سيطره ستم گران : نخستین اثر اختلاف تسلط دیگران بر مومنان است. قرآن با بيان داستان قوم موسي(ع) به انگيزه و سياست هاي فرعوني در ايجاد تفرقه و اختلاف ميان قوم اشاره درباره شيوه چگونگي سيطره ذلت آفرين فرعوني بيان مي كند: ان فرعون علا في الارض و جعل اهلها شيعا يستضعف طائفه منهم… يذبح ابنائهم و يستحيي نساءهم؛ فرعون در زمين علو و برتري جست و اهل زمين را به گروه ها و دسته هاي چندي تقسيم كرد تا گروهي از ايشان را ضعيف و ناتوان قرار دهد و به قتل و كشتار برخي اقدام كند و زنانشان را به بي حيايي كشد و آنان را براي مقاصد نفساني و شوم، زنده نگه دارد. (قصص آيه 4)
2- قدرت يافتن فرومايگان :از ديگر آثاري كه قرآن براي اختلاف بيان مي كند سيطره و قدرت يافتن فرومايگان است؛ زيرا با اختلاف فرهيختگان و نخبگان قوم تضعيف و يا كشته مي شوند و زمينه براي قدرت يافتن فرومايگان فراهم مي آيد. برخي تعبير قرآني، برانگيختن عذاب از زير پاي مردم كه در آيه 56 سوره انعام آمده است به معناي قدرت يافتن فرومايگان و كساني دانسته اند كه در طبقات زيرين اجتماعي مي زيستند و از هرگونه اخلاق انساني و رفتار پسنديده عاري بوده اند. (الميزان ج 7 ص 136)
3- جنگ و خونريزي بر اثر تفرقه و اختلاف از ديگر پيامدهاي شوم و زيانباري است كه قرآن به آن اشاره مي كند. قرآن هشدار مي دهد كه در پي اختلاف اگر جنگي بر افروخته شود تنها دامن فتنه جويان را نمي گيرد بلكه همه از اين آتش زيان مي بينند. (انعام آيه 65 و نيز انفال آيه 25)
4- شكست و ضعف و سستي از ديگر آثاري است كه اختلاف پديد مي آورد. قرآن مي فرمايد: و لاتنازعوا فتفشلوا؛ منازعه و درگيري نكنيد كه شكست خورده و ضعيف و سست و ناتوان مي گرديد. در بيان علت شكست در جنگ احد به سستي و تنازعي كه در ميان لشكر اسلام پديدار شده بود اشاره مي كند و مي فرمايد كه علت اين شكست، تنازع و درگيري بوده است كه به جهت اختلاف و تفرقه پديدار شده بود. (آل عمران آيه 152)
5- فروپاشي هيمنه و تسلط روحي و معنوي امت از ديگر پيامدهاي زيانبار اختلاف و تفرقه است كه قرآن بدان اشاره مي كند و مي فرمايد: اگر اختلاف كنيد هيبت شما در چشم دشمنان فرو مي ريزد و به دشمنان جرات مي دهد تا به شما يورش آورند و اين گونه مي شود كه شما همانند بادي بر هوا برخاسته و نابود مي شويد و از شما چيزي باقي و پايدار و برقرار نمي ماند. (انفال آيه 46)
خداوند براي اين كه مردمان و امت اسلام را از تفرقه و اختلاف دورسازد، تشديد مجازات را به عنوان عامل بازدارنده قرار داده است و گفته است كه يكي از عوامل تشديد مجازات و نيز تشديد قوانين و سخت گيري در قانونگذاري اين است كه امت گرفتار تفرقه شوند.در داستان اصحاب سبت كه امت يهودي دچار تفرقه شده بودند خداوند علاوه بر عذاب سخت بر ايشان، قوانين تشديدي ديگري را وضع مي كند. تا ديگر در پي اختلاف نروند (اعراف آيه 163و 166و نيز نحل آيه 124) در تفاسير آمده است كه خداوند روز جمعه را روز استراحت و انجام برنامه هاي عبادي قرار داده بود؛ اما يهود با اين ادعا كه خداوند تا روز جمعه مشغول خلقت بوده است روز شنبه را روز استراحت خدا و خود قرار داده و آن روز را تعطيل كردند. خداوند نيز آن روز را براي ايشان روز تعطيل قرار مي دهد و حكم تشريعي تشديد شده اي را نسبت به آنان اعمال مي كند كه نمي بايست در روز شنبه كار كنند. با اين همه گروهي براي ماهيگيري وسوسه مي شوند و روز عبادت را به كار مي پردازند كه خداوند آنان را مجازات و به شكل ميمون درمي آورد. دراين آيات بيان مي شود كه علت تشديد قوانين اختلاف ايشان بوده است،چنان كه تشديد مجازات نيز به جهت همان قانون تشديدي صورت مي گيرد.(نگاه كنيد: بحارالانوار ج 41ص 51 و تبيان ج 6 ص 438 و نيز الميزان ج 12 ص 370)
مرجع حل اختلاف
قرآن، خدا و رسول (ص) را مرجع حل اختلاف معرفي كرده و از مردمان خواسته است در صورت اختلاف مي بايست به خدا و رسولش مراجعه كنند. به اين معنا كه اگر درچيزي اختلاف كرده آن را به خدا و پيامبرش برگردانده و از او براي حل اختلاف ياري جويند. از اين رو خود پيامبر و آموزه هاي قرآن و سنت پيامبر و امامان معصوم (ع) به عنوان اولوالامر و جانشينان به حق پيامبر تنها كساني هستند كه به عنوان مرجع حل اختلاف امت مطرح شده اند. قرآن درآيه 59 سوره نساء مي فرمايد: فان تنازعتم في شي فردوه الي الله والرسول؛ هرگاه درچيزي اختلاف و نزاع كرديد پس آن را به سوي خدا و پيامبرش برگردانيد. هم چنين از مراجعه به طاغوت و كساني كه به ناحق زمام امور دين و دولت را در دست گرفته اند بازداشته و از مومنان خواسته براي داوري درمورد اختلافات و منازعات به آنان مراجعه نشود. (همان آيه 60) در اين آيات و ديگر آيات قرآني به مساله مرجعيت خدا، قرآن، پـيامبر و اولوالامر درحل و فصل منازعات توجه داده و آنان را فصل الخطاب دانسته است (بنگريد آيات 60 و 65 سوره نساء و نيز بقره آيه 213)
