خويشاوندي با رهبران و مسئولان جامعه و مسئوليت هاي آن

اسلام، بهترين و كامل ترين سبك زندگي را به بشر ارايه مي كند. از اين رو مسايل اجتماعي در آن پررنگ تر است؛ زيرا انسان موجودي اجتماعي است و مسايل اجتماعي وي نيز بيشتر از مسايل فردي او مي باشد، بلكه حتي مسايل فردي انسان نيز به شكلي مرتبط با مسايل اجتماعي اوست و تحت تاثير آن شكل مي گيرد؛ چرا كه احساسات و عواطف انساني كه خصوصي ترين مسايل فردي و شخصي او را تشكيل مي دهد، متاثر از روابط شخصي با والدين، همسر و خانواده است.

از آن جايي كه مسئوليت ها و نقش هاي اجتماعي انسان، متاثر از جامعه است و شخصيت و هويت انساني را شكل مي بخشد، نقش رهبران در جامعه نيز پررنگ تر از همه نقش هاي ديگر اجتماعي است. البته اين نقش و در نتيجه نفوذ اجتماعي، مختص به رهبران نيست، بلكه دامنه آن حتي خويشاوند رهبران را نيز دربرمي گيرد. از اين رو اسلام افزون بر تبيين شخصيت هاي رهبران و مسئوليت ها و نقش آنان در جامعه سالم ايماني و قرآني، به نقش و مسئوليت هاي خويشاوندان و مرتبطان با رهبران نيز توجه ويژه نشان داده است.نويسنده در اين مطلب با مراجعه به آموزه هاي قرآني در خصوص وظايف و مسئوليت هاي همسران و خويشان پيامبر(ص) به بررسي نقش و مسئوليت خويشاوندان رهبران پرداخته و ديدگاه قرآن را در اين زمينه ارايه نموده است.

نفوذ اجتماعي رهبران و خويشاوندان آنان

انسان ها به طور طبيعي، مقلد هستند. تقليدگرايي ذاتي و طبيعي انسان، آثار بسيار مهمي در زندگي او به جا مي گذارد. هرچند كه بيشتر مردم از آثار منفي تقليد سخن به ميان مي آورند و آن راعامل بسياري از بدبختي ها و بي خردي ها مي شمارند؛ اما انتقال فرهنگ ها، سنت ها، دانش ها و تجربيات و مانند آن تنها از طريق تقليد انجام مي گيرد. وحدت اجتماعي و بقا و دوام جامعه براساس اصول تقليد است.

انسان ها به سبب كمال گرايي ذاتي و گريز از نقص، انسان هاي ديگر را الگو و سرمشق زندگي خويش قرار مي دهند و از آنان تقليد مي كنند؛ زيرا اين ديگري يا ديگران مهم، كساني هستند كه از نظر آنان به موفقيت دست يافته اند. از نظر هر فرد انساني، موفقيت به معناي رسيدن به كمال، دست يابي به خوشبختي و سعادت است؛ هرچند گاه انسان ها در تطبيق مصاديق به خطا و اشتباه مي روند و موفقيت را در چيزي مي يابند كه سعادت و خوشبختي و يا كمال نيست؛ اما ذات كمال گرايي، موجب مي شود تا تقليد از ديگران موفق را در برنامه و سبك زندگي خود داشته باشند؛ زيرا اين ديگران مهم، كساني هستند كه مسير موفقيت و كاميابي را شناخته و به آن دست يافته اند.

در همه جوامع، رهبران اجتماعي در جايگاه اصلي ديگران مهم و انسان هاي موفق و كامل نشسته اند؛ زيرا اينان نخبگاني هستند كه با شايستگي تمام در مسير موفقيت و كاميابي گام برداشته و بدان دست يافته اند. همه افراد جامعه تلاش مي كنند تا به مرتبه اي از مقام و منزلت ايشان نزديك و يا دست يابند. از اين رو سبك زندگي آنان را الگو و سرمشق زندگي خويش قرار مي دهند و گاه اينان در چنان جايگاهي قرار مي گيرند كه در اصطلاح از آنان به كاريزما ياد مي شود. كاريزما به معناي فرهمندي در حقيقت عبور از دايره انسان هاي عادي و قرار گرفتن در جايگاه انسان خداست. متاله و خدايي شدن اين افراد موجب مي شود كه نفوذ اجتماعي آنان در جامعه بسيار بيشتر و قوي تر از هر رهبر ديگري باشد، به گونه اي كه حكومت ايشان بر جسم ها نيست بلكه بر جان ها و قلوب است؛ چنان كه ابزار قدرت ايشان، خشونت و زور و حتي اقتدار و قدرت قانوني نيست، بلكه اقتدار معنوي مي باشد.

دراين حالت، نفوذ رهبران و مقام و منزلت آنان دراسوه بودن نيز رنگ و معنايي ديگر به خود مي گيرد و بي هيچ شك و ترديدي مردم مي كوشند تا سبك زندگي خود را از آنان بگيرند و خود را همانند ايشان سازند.

اگر دربرخي روايات آمده است كه «الناس علي دين ملوكهم؛ مردم بر دين و سبك زندگي پادشاهان و رهبران خويش مي باشند» (كشف الغمه، ج 2، ص 21)؛ درحق اين گروه از رهبران خردمند بايد گفت كه مردم يك گام فراتر رفته و مي كوشند تا خودشان را از همه جهات همانند رهبران خردمند خويش سازند و اينان درحقيقت خدايان زميني اين مردمان هستند و از اين دسته رهبران به نام هايي چون سايه خدا و فرزندان خدا و مانند آن ياد مي شود. از اين رو اميرمومنان (ع) درحق نفوذ بي مانند رهبران مي فرمايد:الناس بامر ائهم اشبه منهم بابائهم؛ مردم، به دولتمردان خود شبيه ترند تا به پدرانشان. (تحف العقول، ص 208)

پيامبر اسلام (ص) درتاثير رهبران درهدايت و ضلالت امت اسلام فرمودند:«صنفان من امتي اذا صلحا صلحت امتي و اذا فسدا فسدت امتي» هرگاه دو دسته از امت من فاسد شوند همه فاسد مي شوند و اگر صالح شوند در همه اثر گذاشته و همه صالح مي شوند.

سؤال كردند آن دو دسته كيانند؟

پيامبر فرمودند:«الفقهاء و الامراء؛ دانشمندان و حاكمان». (بحارالانوار، ج 2، ص 49)

قرآن به اين نكته توجه مي دهد كه خويشاوندان رهبران بويژه رهبران خردمند از نظر تاثيرگذاري درحد رهبران عمل مي كنند، بلكه گاه رهبران به خويشاوندان و رفتارهاي آنان سنجش مي شوند و ارزيابي ها از اين طريق انجام مي گيرد. بنابر اين، رفتار خويشاوندان به ويژه همسران و فرزندان، به معناي بازتاب شخصيت رهبري قلمداد مي شود و داوري ها درباره نفوذ حقيقي شخصيت رهبر، براساس شخصيت و رفتارهاي خويشاوندان درجه يك، انجام مي گيرد.

از اين رو بخشي از آموزه هاي قرآني به مسائل همسران و فرزندان پيامبران اختصاص يافته است.

در برخي از آيات، از زناني چون همسر لوط و نوح (تحريم، آيه 10) به عنوان خويشاوندان غيرقابل تقليد و الگوبرداري ياد مي شود و در آياتي ديگر از فرزنداني چون فرزند نوح سخن به ميان مي آيد و درآن خويشاوندي فرزند بدكار و كافر از نوح (ع) نفي مي شود. (هود، آيه 46) اين نفي براي آن انجام مي گيرد تا قضاوت براساس آن انجام نگيرد و مردم، فرزند و همسر رهبري بودن را ملاك و معيار قرار ندهند.

با اين همه قرآن به اين گرايش طبيعي انسان در تقليد از رهبران به ويژه رهبران خردمند در همه حوزه ها حتي همسر و فرزند توجه دارد. از اين رو درآيات سوره احزاب و سوره هاي ديگر، به نقش حساس، مسئوليت و وظايف ويژه همسران و فرزندان رهبر بزرگي چون پيامبر (ص) اشاره مي كند. از اين آيات مي توان دريافت كه همسران و فرزندان رهبران اجتماعي درجامعه اسلامي از چه ويژگي هايي بايد برخوردار باشند.

ملاك هاي برتري

خداوند در آيات قرآني، پيش از اينكه به شخص و نقش افراد درخانواده و جامعه توجه كند، به ارزيابي شخصيت مي پردازد و جايگاه افراد را براساس شخصيت آنان مشخص مي كند. هرچند كه ارتباطاتي چون همسري و فرزندي براي افراد نوعي شخصيت اجتماعي ايجاد مي كند، ولي آنچه اصل و اساس براي داوري و ارزيابي است، نوع ديگر ارتباطات است كه شخص با خداوند ايجاد مي كند.

براين پايه، ملاك هاي برتري هر انساني مي بايست درارتباط با خداوند و ميزان نزديكي و دوري از او تبيين گردد. به سخن ديگر، ميزان رنگ و صبغه خدايي گرفتن (بقره، آيه138) يا متاله و خدايي شدن، معيار اصلي در سنجش برتري انسان و مقام و منزلت او براي رهبري و الگو قراردادن در جامعه است.

خداوند براي تبيين اين معنا به اشكال گوناگون با بيان ملاك هاي فرعي مي كوشد تا ملاك ها و معيارهاي گوناگوني براي سنجش در اختيار افراد جامعه قرارگيرد.

در آيات گوناگون، تقوا مهمترين ملاك براي ميزان سنجش ارتباط افراد با خدا معرفي مي شود؛ زيرا نخستين بروز و ظهور رنگ خدايي گرفتن انسان، پرهيز از هر آن چيزي است كه از نظر عقل و شرع، ناپسند و زشت دانسته شده است. براين اساس، ملاك برتري و كرامت انسان، تقوا معرفي مي شود. (حجرات، آيه13)

خداوند درباره خويشاوندان رهبري جامعه، ملاك برتري و كرامت ايشان را، تقوا دانسته و بر آن تأكيد ويژه كرده است. (احزاب، آيه32) بنابراين، براي شناسايي ميزان ارتباط شخص با رهبري مي بايست به همسري و فرزندي او توجه نكرد، بلكه به ميزان شباهت اخلاقي او با رهبري توجه داشت. پس هر كسي كه تقواي كامل تري داشته باشد، به رهبري جامعه نزديك تر و قابل الگوبرداري است.

از ديگر راههاي شناسايي كه قرآن براي ميزان ارتباط خويشان با رهبر معرفي مي كند، ايمان (تحريم، آيات3و 4)، خضوع و قنوت در برابر خدا (همان)، عبادت و بندگي (همان)، توبه و انابه به درگاه خداوند (همان) و تسليم در برابر خداست. (همان)

بروز و ظهور اين ايمان و بندگي را مي توان در اطاعت و عمل به فرمان هاي خدا و پيامبر(ص)، فرمانبرداري خاضعانه از خدا و پيامبر(همان) و اعمال عبادي ظاهري هم چون نماز و روزه داري و مانند (همان) آن جست وجو كرد.بنابراين، براي شناخت ميزان درستي و راستي شخصيت خويشاوندان رهبري، جهت الگوبرداري، مي بايست به دو حوزه ايمان و عمل صالح آنان توجه كرد. (تحريم، آيات 3و 4؛ احزاب، آيات28 و 31) پس هر كسي در ايمان و عمل صالح به كمال و تماميت نزديك تر باشد، در خويشاوندي واقعي و حقيقي به پيامبر(ص)نزديك تر است. از اين رو خداوند هرگونه خويشاوندي واقعي را از پسر نوح نفي مي كند و او را از اهل و خويشان آن حضرت(ع) خارج مي داند. (هود، آيه46)

وظايف و مسئوليت هاي خويشان

چنان كه گفته شد، انسان ها به طور طبيعي به خويشاوندان به ويژه همسران و فرزندان رهبري توجه ويژه اي مبذول مي دارند. لذا خويشاوندان رهبري از جايگاه خاصي برخوردار شده و مقام و منزلت و نفوذ اجتماعي خاصي نيز پيدا مي كنند.

خويشاوندي با رهبران موجب مي شود تا اين افراد از شخصيت و كرامت و نفوذ رهبري سود برند و داراي نفوذ و كرامتي گردند. همين معنا را مي توان درباره همسران پيامبر(ص) از آيات30 تا 32 سوره احزاب به دست آورد. (الميزان، ج16، ص308) از اين رو خداوند به همسران و خويشان پيامبر(ص) توصيه مي كند تا به موقعيت و جايگاه اجتماعي خويش كه از طريق نسبت به پيامبر(ص) به دست آورند، توجه داشته و برخي از مسايل را مراعات كنند.

از مهم ترين وظايف و مسئوليت هايي كه مي بايست خويشاوندان رهبران به سبب وابستگي به رهبري مراعات كنند، اموري است كه مردم به آن توجه دارند؛ زيرا مردم همه رفتارها و افكار و نيات خويشاوندان رهبري را همچون خود رهبر زير نظر دارند. اين توجه حتي گاهي اوقات تشديد مي شود؛ زيرا افكار و رفتار خويشاوندان را بازتاب نفوذ شخص و شخصيت واقعي رهبري مي دانند؛ چرا كه به تصورآنان اگر شخصيتي به ويژه فرهمند و دانا و خردمند اگر تأثيرگذار باشد، مي بايست نخست در خويشان وي تأثير بگذارد.

برخي از دانشمندان اسلامي يكي از ملاك هاي تشخيص شخصيت واقعي يك عالم اسلامي را شيوه برخورد همسر و فرزندان دانسته و بر اين گفته تأكيد دارند كه اگر زني به شوهرش اقتدا در نماز مي كند، مي توان او را عادل دانست؛ زيرا همسر، نزديك ترين شخص به اين عالم است و او از همه زير و بم همسرش آگاه است. اگر در نماز اقتدا كرد، مي بايست شوهري عادل و خوب باشد و گرنه بايد در عدالت فرد تشكيك كرد.

خويشاوندان، ابزار تشخيص حقانيت

بنابراين، خويشاوندان، نخستين ابزار تشخيص حقانيت دانسته مي شوند. پس لازم است كه خويشان رهبري به گونه اي عمل كنند كه در داوري مردم خطا و اشتباهي پديد نيايد. البته اين وظايف اختصاص به خويشاوندان رهبري ندارد، اما حساسيت مردم و جامعه نسبت به خويشان رهبري موجب مي شود تا تأكيد خاصي صورت گيرد و از ايشان خواسته شود تا در انجام و مراعات اموري، توجه بيشتر داشته باشند؛ چون زير ذره بين دقيق و توجه جدي مردم قرار دارند و هرگونه رفتاري از نظر جامعه برجسته و بزرگ مي نمايد.

از اين رو خداوند از وظايف همسران پيامبر(ص) را اموري چون اجتناب از خودنمايي و خودآرايي هاي دوران جاهليت بيان مي كند؛ زيرا عدم تغيير در رفتار ظاهري خود بيانگر عدم نفوذ شخصيت پيامبر(ص) خواهد بود و رفتارهاي جاهلي به معناي عدم تأثيرپذيري از رفتارهاي قرآني و آموزه هاي وحياني است. (احزاب، آيه32 و 33) بنابراين، اگر خويشان رهبري هنوز بر رفتارهاي جاهلي باقي مانده باشند، جامعه ايشان را الگوي رفتاري خود قرار مي دهد و تأثيرات دعوت و تبليغ پيامبر(ص) و رهبري براي تغيير رفتاري جامعه كاهش مي يابد و بلكه ابتر مي ماند.

در همين رابطه اجتناب از رفتارهاي تحريك آميز جنسي به عنوان وظيفه ديگري براي خويشان رهبري، بيان مي شود؛ زيرا مسايل جنسي، ريشه بسياري از ناهنجاري هاي اجتماعي است.تصحيح و اصلاح رفتار جنسي به عنوان مهم ترين وظيفه مورد تأكيد قرار مي گيرد.(همان)

شرايط حضور خويشان در اجتماع به شدت مورد توجه است؛ از اين رو همه شرايط حضور به گونه اي بيان مي شود كه كمترين تبعات سوء و بيشترين آثار مثبت را به همراه داشته باشد.خداوند از نوع گفتار تا پوشش و محدوده و مقدار و ديگر شرايط حضور خويشاوندان رهبري را در جامعه بيان مي كند؛ چراكه احتمال تقليد و نيز سوء استفاده در همه اين امور وجود دارد و خويشان رهبري مي بايست در اين امور رفتار خود را به بهترين شكل اصلاح نمايند.

در آيات قرآني، از حفظ عفاف و حجاب و گفتار نيكو و پسنديده گرفته تا حفظ اسرار رهبري و پرهيز از سوءاستفاده دشمنان با ماندن در خانه ها سخن به ميان آمده است. (احزاب، آيات32 تا 34؛ تحريم، آيات3و4)

خانه نشيني همسران رهبري از آن روست كه حضور ايشان در جامعه همواره با سوءاستفاده هايي از سوي برخي افراد همراه خواهد بود. هر عضوي از اعضاي خانواده رهبري اگر دريابد كه حضور وي موجب سوءاستفاده ديگران و ضربه به روابط سالم امت و امام مي شود، مي بايست از حضور خود در اجتماع بكاهد يا آن را محدود يا مخفي سازد.

اطاعت خويشان رهبري از او در همه امور از فرايضي چون نماز و زكات (همان) گرفته تا امور اجتماعي چون حجاب و نحوه برخورد و سخن گفتن با مردم، مي بايست به گونه اي باشد كه آنان الگوهاي رهبري قلمداد شوند و در همان مسير جامعه سازي رهبري انجام گيرد و در تقويت بنيان هاي رهبري و نفوذ اجتماعي آن مؤثر واقع شود. (همان)

به سخن ديگر، مجاز بودن فعاليت خويشاوندان نزديك رهبري در فعاليت هاي اجتماعي و حضور و ورود آنان به اين عرصه ها مي بايست با رعايت تمامي ضوابط اخلاقي، اجتماعي، امنيتي ومانند آن باشد. (احزاب، آيه 53 و آيات پيشين)

بايد توجه داشت كه خطاها و اشتباهات خويشاوندان وبستگان رهبران و مسئولان همواره از سوي مردم بزرگ ديده مي شود، از اين رو، مجازات دنيوي و اخروي نسبت به رفتارهاي آنان نيز تشديد مي شود. براين اساس هرگونه خطاي فاحش، تمرد از رهبري، افشاي اسرار خانوادگي يا مربوط به نظام اسلامي، با تشديد مجازات دردنيا مانند طلاق و درآخرت به عنوان گناه بزرگ با آتش دوزخ مواجه خواهد بود. (احزاب، آيات 32 تا 34؛ تحريم، آيات3 و 4)

خداوند در آيه 28 سوره احزاب حتي مناسب دانسته كه خويشاوندان رهبري از امكانات رفاهي و تزيينات مادي دنيوي نسبت به توده هاي مردم محروم باشند؛ زيرا گرايش به ماديات و ظواهر دنيوي از سوي خويشان رهبري، خود مهم ترين عامل براي مسابقه امت براي كسب ماديات و فراموشي آخرت مي شود. اگر شاهزادگان از درخت ماديات، ميوه اي برگيرند، امت به پيروي از ايشان درخت ماديات را درخانه دل خويش بكارند و خدا را فراموش كنند. اگر بهره مندي از دنيا درحد متعادل براي توده هاي مردم خوب است، براي خويشاوندان رهبري بد است. (نگاه كنيد: الميزان، ج 16، ص 307، ذيل آيه 28 سوره احزاب)

خداوند در آيات 28 و 29 سوره احزاب به همسران پيامبر (ص) اين اختيار را مي دهد تا ميان زندگي ساده و بدون تجملات يا طلاق، يكي را برگزينند؛ زيرا انتساب به رهبري اجازه نمي دهد تا دراين موقعيت از زندگي رفاهي و تجملاتي برخوردار باشند و هرگونه گرايش به تجملات و خروج از ساده زيستي از سوي آنان درحقيقت مخالفت با رهبري و خروج از دايره اطاعت از آن است.

كاخ نشيني و رفتارهاي زشت و زننده جاهلي و گرايش به ناهنجاري ها و زشتكاري ها، درخور و شان خويشان رهبري نيست؛ بنابر اين اگر اصلاح را نمي پذيرند از رهبري مي بايست جدا شوند. پس اگر همسر هستند با طلاق و اگرفرزند هستند با اعلام جدايي چون فرزند نوح از اهل و اهليت خويشي با رهبري، اين معنا به ملت فهمانده شود.

آنچه بيان شد تنها گوشه اي از مسئوليت هاي خويشاوندي با رهبري بويژه رهبري ديني است.

البته اين رهبري اختصاص به رهبري كلان ندارد، بلكه تمام مسئولان عالي رتبه و دون پايه جامعه را دربرمي گيرد و هركسي درهر جامعه كوچك چون روستا كه از مقام رهبري ديني و يا مردمي برخوردار مي باشد، مي بايست اين نكات را رعايت كند و خويشان رهبري مانند عالمي در روستا بايد همواره خود را به عنوان الگو درجامعه بشناسند و رفتاري درخور و شايسته رهبري داشته باشند.