آثار صدقات در دنیا و آخرت
بسم الله الرحمن الرحیم
صدقات به اموالی گفته می شود که با «صداقت» و راستی به دیگری داده می شود، به آن که در آن منت و اذیت باشد، بلکه شخص با صدقات نهایت ظاهر و باطن، قول و فعل خویش را بیان می کند. از این رو، به «اجر» و مزدی را که مرد به زن در هنگامه نکاح می دهد، «صداق» می گویند که بیانگر میزان عشق و علاقه مرد به زن برای این وصال است. در فارسی از آن به «مهریه» یاد می شود که بیانگر «مهر» و محبتی است که مرد به زن ابراز می کند؛ البته مهر و محبت را نمی توان با «مهریه» نشان دهد، ولی اگر کسی بخواهد کیفیتی را به کمیتی تبدیل کند و عددی را برای مهر و محبت خویش بیان کند، «مهریه» بیانگر بخشی از آن همان کیفیت است که به کمیت تبدیل و به نمایش گذاشته شده است؛ از همین رو، خدا در قرآن فرموده می توان به اندازه «قنطار» مهریه و صداق قرار داد که مال بس فراوانی است که در پوست گاوی ریخته شده باشد.
به هر حال، صدقات مالی خواه واجب و خواه مستحب آن، یکی از مهم ترین اصول رفتاری در سبک زندگی قرآنی است که فهم علل آن از طریق آثاری که خدا در قرآن برای آن بیان کرده می تواند ما را به اهمیت و ارزش این عمل اقتصادی یاری کند. نویسنده به این منظور بخشی از اهم آثار صدقات مالی در دنیا و آخرت را بر اساس آموزه های وحیانی قرآن بیان کرده که با هم از نظر می گذرانیم.
انفاق مالی، راهی به جهان های دیگر
اصولا انفاق نوعی راهیابی نهان به اموری است که از طریق عادی و معمولی دست یافتنی نیست؛ زیرا ریشه این کلمه «نفق» است که به معنای سوراخ های موش در صحرا است که از هر جایی سر برآورده است و موش های صحرایی می توانند از هر یک از آنها به هر جایی که بخواهند دسترسی داشته باشند و ضمن گریز از دشمن و خطرات، به مقاصد خویش دسترسی آسان داشته باشند.
البته وقتی شما استخر و برکه ای از آب داشته باشید، گاه «نفق» در زیر و اطراف آن ایجاد می شود که نهان از چشم است و این گونه آب از دست می رود. به نظر می رسد وقتی انفاق مالی انجام می شود، این مال با هزینه های آشکار و نهان، از دست می رود.
وقتی به ظاهر انفاق مالی واجب و مستحب نگاه می شود، چنین تصویری به ذهن می رسد که مال با این انفاقات از دست می رود؛ گویی هر یک از این انفاقات ریز و درشت واجب یا مستحب سوراخی است که آب برکه و استخر از دست می رود.
اما از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انفاقات مالی که انسان انجام می دهد، همانند همان سوراخ های موش صحرایی است که آشکار و نهان، راهی به سوی جهان های دیگر می گشاید و اگر به ظاهر از دست رفتن مال است، در باطن دسترسی آسان و متنوع به امور و مسائلی است که از راه های دیگر دست یافتنی نیست؛ یعنی همان طوری که موش صحرایی با نفق ها و سوراخ های متعدد و متنوع ریز و درشت و خرد و بزرگ، خود را از خطرات می رهاند و به مکان امنی می رساند یا دسترسی آسان به مواد غذایی را فراهم می آورد، انسانی که در راه خدا انفاق می کند، خود را از خطرات رهانیده و به سعادت و آرامش و آسایش در دنیا و آخرت رسانده است. از همین روست که وقتی به آثار انفاقات مالی بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، توجه می شود، این حقیقت آشکار می شود که چه خطرهایی که با انفاقات مالی در دنیا و آخرت از سر انسان می گذرد و چه نعمت هایی بزرگ نصیب بشر می شود، تا جایی که خدا حتی به فقیر فرمان می دهد تا برای دست یابی به وضعیت اقتصادی بهتر و بهبود شرایط اقتصادی خویش، انفاقات و صدقات مالی داشته باشد؛ زیرا چنین اعمالی جزو احسان و قرارگیری شخص تحت عنوان محسنین است که خدا نگاهی خاص و ویژه به آنان دارد.(بقره، آیه 236؛ نور، آیه 33)
از نظر قرآن، وقتی شخص پس از مرگ متوجه ارزش و اهمیت انفاقات و صدقات مالی می شود، از خدا می خواهد که او را برگرداند تا هر چه دارد را صدقه دهد؛ اما فرصت این کار از دست رفته است؛ زیرا بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، راهی برای بازگشت به دنیا نیست. هم چنین بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، شخص پس از مرگ در می یابد که چگونه انفاقات و صدقات مالی انسان را از خطرات آتش دوزخ حفظ می کند و چگونه بهشتی آباد را برایش می سازد. بنابراین انسان نمی بایست در دام و فریب جمع آوری مال باشد و مال او را سرگرم خویش سازد و به لهو و بیهودگی جمع آن بکشاند و سرمایه بی بدیل عمر خویش را در راه تکاثر و جمع مال و فتنه فرزند هزینه کند که چنین سبک زندگی چیزی جز خسران و زیان ابدی و از دست رفتن سرمایه عمر نیست.(منافقون، آیات 9 تا 11)
پس از نظر قرآن اگر کسی بخواهد دنیا و آخرتش آباد باشد و به عنوان صالح و محسن در دنیا و آخرت باشد، از سرمایه عمر خویش به درستی بهره گیرد و آن را در جمع مال و رضایت فرزند و خوشی آن صرف نکند و هزینه ننماید؛ زیرا اگر چنین کند، فرصتی برای تکرار نخواهد داشت؛ اما اگر به درستی به راز هستی پی برد که با انفاق و صدقات مالی از همان رزق الهی در اختیارش بدهد، هم دنیای خویش را آباد کرد و هم آخرت خویش را.
بنابراین، می بایست گفت که انفاقات مالی همانند راه های نهان بسیاری است که انسان می تواند از طریق آن به جهانی دیگر غیر از جهان ظاهری بگشاید و هم دنیا و آخرت خویش را در این سبک زندگی قرآنی آباد کند و به سعادت دنیا و آخرت دست یابد؛ زیرا نگرش انسان صالح و محسن به معنا و مفهوم زندگی با دیگران بسیار فرق دارد، و آن چیزی که دیگران از دست رفتن مال و عمر می دانند و حاضر به انفاق و احسان مالی و صدقات به دیگران نیستند، انسان صالح و محسن آن را عین کسب مال و رهایی از خطرات و دست یابی به نعمت های الهی و سعادت دنیوی و اخروی می داند.
مهم ترین آثار صدقات و انفاقات مالی
از نظر قرآن، انفاقات و صدقات به دو دسته از واجب و مستحب تقسیم می شود. واجبات مالی شامل خمس و زکات و مهریه و مخارج خورد و خوراک و خانه و پوشاک زن و فرزندان و والدین فقیر و مسکین می شود که به عنوان دین بر گردن شخص است و اگر پرداخت نکند در برخی از موارد به حکم قاضی شرع گرفته و به مستحقان آن داده می شود و در آخرت نیز می بایست شخص پاسخگو باشد. از نظر قرآن صدقات واجب که در قالب زکات و خمس و مانند آن پرداخته می شود باید به دست مستحقان آن از فقیران و مسکینان، کارگزاران، دست آوری قلوب، آزادی بردگان، درراه ماندگان و کارهای خیر عام المنفعه هزینه شود.(توبه، آیه 60)
انفاق واجب می بایست علنی و آشکار باشد؛ اما انفاق و صدقات مستحب هر چند که آشکار دادن کاری نیکوی است؛ اما اگر نهان داده شود و به دست فقیران برسد، بهتر و «خیر» است.(بقره، آیه 271)
در آموزه های وحیانی قرآن، صدقات و انفاقات مالی آثاری با خود همراه دارد که می تواند موجب سعادت دنیوی و اخروی انفاق کنندگان و صدقات دهندگان شود. از جمله این آثار می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تکفیر سیئات: از نظر قرآن، انسان ها کارهای زشت و بدی را انجام می دهند که می تواند زندگی دنیوی و اخروی آنان را تحت تاثیر مستقیم و غیر مستقیم قرار دهد. بنابراین، یکی از خطراتی که سلامت زندگی دنیوی و اخروی انسان را تهدید می کند، همین «سیئات» است. از نظر قرآن، صدقات کاری که انجام می دهد همین سیئات را تحت پوشش می برد و تکفیر می کند تا جایی که زشتی و بدی آنها دیده نمی شود. پس وقتی کسی صدقه ای را به آشکار یا نهان به فقیر می دهد هم به خیر دست می یابد و هم سیئات و بدی ها و زشتی هایش تکفیر و پوشیده می شود و چیزی رسواگر از سیئات و زشتی ها و بدی ها در منظر نمی ماند.(بقره، آیه 271)
- پذیرش توبه: از نظر قرآن، توبه به معنای بازگشت به سوی خدا پس از دور شدن از اوست. هر چند که توبه کار بس خوب و مفیدی است، ولی اگر کسی بخواهد توبه اش پذیرفته شود و به آسانی مورد رحمت و فضل و مغفرت الهی قرار گیرد، بهتر است که همراه با توبه، صدقه ای را نیز بدهد که بیانگر صدق و راستی او در توبه کاری باشد. این گونه است که خدا در مقام تواب رحیم برایش ظهور می کند.(توبه، آیه 104)
- تطهیر: از نظر قرآن، صدقات به ویژه صدقات واجب که از سوی مومنان به دست اولیای الهی از پیامبر(ص) و معصومان(ع) داده می شود، خود عامل تطهیر و طهارت مالی آنان و نیز تطهیر جان و روان ایشان به دست پیامبر(ص) و معصومان(ع) است که حق تصرف در تکوین و نفوس انسانی را دارند.(توبه، آیه 103)
- تزکیه: تزکیه به معنای رشد و نمو باطنی و ظهور کمالات نهفته است که از بیرون و درون انجام می شود. از نظر قرآن، اموری چون تعلیم علوم حقیقی و تبدیل دانایی به علم حضوری به دست خدا و معصومان(ع) انجام می شود؛ چنان که تزکیه نیز این گونه است.(بقره، آیات 129 و 151؛ آل عمران، آیه 146؛ جمعه، آیه 2) بنابراین، یکی از آثار صدقات به ویژه واجب که همان زکات باشد، فراهم آوری بستری برای تزکیه نفس صدقه دهنده به دست پیامبر(ص) و معصومان(ع) است.(همان)
- بهره مندی از صلوات پیامبر(ص): از نظر قرآن صدقات واجبی که معصومان(ع) دریافت می کنند، موجب می شود تا به حکم الهی پیامبر(ص) برای شخص دعا و صلوات خاصه داشته باشد. این دعا و صلوات خاصه پیامبر(ص) زمانی خواهد بود که شخص صدقه بدهد؛ زیرا در این صورت به حکم فرمان خدا بر پیامبر(ص) است تا افزون بر تطهیر و تزکیه، صلوات نیز بفرستد و دعای متصلی داشته باشد.(همان)
- سکونت و آرامش: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، صلوات پیامبر(ص) که پس از اخذ و گرفتن صدقات در حق شخص انجام می شود، موجب می شود تا این افراد به سکونت و آرامش برسند.(همان) پس از نظرقرآن، صدقات به طور غیر مستقیم این آثار را در زندگی صدقه دهنده خواهد داشت.
- شهادت پیامبر(ص) و معصومان(ع): از نظر قرآن، پیامبر(ص) و معصومان(ع) به عنوان مومنان کامل، حقایق افکار و رفتار هر شخصی را می بینند و به باطن اعمال آنان نیز آگاه هستند. بنابراین، وقتی چنین صدقاتی داده شود، خدا و پیامبر(ص) و معصومان(ع) آن را می بینند و در قیامت به نفع او شهادت می دهند.(آل عمران، آیات 103 و 105)
- خیر به خویشتن: از نظر قرآن، هر انفاقی که انسان به دیگری دارد، پیش از آن که خیری به دیگری برسد، خیرش به خودش می رسد. پس این انفاق گر با انفاقش به خودش خیر می رساند. پس منتی بر دیگری نیست.(بقره، آیه 272)
- دست یابی به وجه الله: از نظر قرآن، انفاق زمانی خیر است که «لوجه الله» باشد. کسی که این گونه انفاق می کند، خود به حقیقت وجه الله می رسد و وجه الهی در او ظهور و بروز می کند.(همان) شکی نیست که آن چه باقی و برقرار است، همان وجه الله است.(الرحمن، آیات 26 و 27)
- بهره مندی کامل از خیر: از نظر قرآن، انفاق گری نوعی خیررسانی به دیگران از مالی است که خدا به هر کسی داده است؛ اما خدا به کسی که در مقام خیررسانی باشد، پاداش خاص می دهد و مزد و پاداش او را به تمام کمال به او می بخشد و به تعبیر قرآنی «وفا» می کند که دادن چیزی به تمام کمال آن است.(بقره، آیه 272)
- بهشت: از نظر قرآن هر گونه خیرات به دیگران در هر شکل و شیوه و روشی کم یا زیاد اگر برای رضایت خدا و لوجه الله باشد، برای انفاق گر خیر است و بهشت الهی به عنوان پاداش به او داده می شود.(بقره، آیه 274)
- رهایی از خوف از آینده: از نظر قرآن، کسی که انفاق های شبانه و روزانه، آشکار و نهان دارند، خدا پاداش این خیررسانی ایشان را رهایی از خوف از آینده قرار داده و برایشان بهشت را نوشته است. البته در دنیا نیز خوف و ترسی از زندگی و مشکلات آن نخواهند داشت.(بقره، آیه 274)
- رهایی از حزن و اندوه: یکی از مشکلات انسانی این است که وقتی بر اساس سنت ابتلاء و فتنه یا هر دلیلی دیگر از جمله تنبیه و عبرت، چیزی از دست می دهد، به شدت اندوهگین و محزون می شود. از نظر قرآن، انفاق اگر بر اساس شرایط باشد، حزن و اندوه را از دل می زداید.(همان)
