روزه در ماه مبارک رمضان از واجبات اسلامي است. روزه داران با اين عمل عبادي افزون بر تعظيم و تکريم شعائر الهي، وظيفه شکرگزاري را انجام داده و از اين راه از برکات بسيار روزه داري و آثار آن نيز بهره مند مي شوند. نويسنده در اين مطلب با مراجعه به آموزه هاي قرآني بر آن است تا يکي از آثار و برکات روزه داري يعني شکرگزاري را بيان کند.
روزه رمضان و برکات آن
روزه، عمل صالح و عبادي است که در همه روزهاي سال به جز روزهاي خاصي چون عيد فطر و قربان جايز و در برخي روزها مستحب است، اما در روزهاي ماه مبارک رمضان گرفتن روزه براي هر مستطيع داراي شرايط واجب و لازم است و ترک آن موجب کفارات و مجازات است.
خداوند در آيه 183 سوره بقره آن را فريضه اي قطعي براي مسلمانان دانسته و بيان نموده که در شرايع ديگر الهي نيز اين واجب به عنوان حکم الهي وجود داشته است. براساس آياتي از قرآن از جمله آيه 187 سوره بقره، خوردن و نوشيدن و مباشرت با همسر پس از طلوع فجر تا درآمدن شب حرام بوده و روزه دار بايد از آنها پرهيز و اجتناب نمايد، اما پس از درآمدن شب برايش جايز است تا بخورد و بياشامد و مباشرت داشته باشد.
اين محدوديت ها نسبت به مهم ترين و اساسي ترين بخش هاي زندگي مادي و دنيوي انسان اعمال مي شود تا انسان به صبر و شکيبايي دست يابد و تاب و تحملش افزايش يافته و بتواند در برابر فشارهاي هواهاي نفساني مقاومت کند و به تقوا دست يابد. دست يابي به تقوا به انسان کمک مي کند تا بتواند در برابر فشارهاي نفس مقاومت کرده و از هرگونه رفتار خطرناک و حرام و پليد و زشتي اجتناب نمايد و به خاطر يک لقمه آب و نان و لذت جنسي به ظلم و ستم نپردازد و گرفتار وسوسه هاي شيطاني نشود. (بقره، آيه 183)
خداوند به پاداش عمل روزه، براي روزه دار اموري را فراهم آورده که از جمله آنها مي توان به مغفرت الهي (احزاب، آيه 35)، پاداش و اجر عظيم (همان)، بشارت الهي (توبه، آيه 112)، بهشت ابدي سرشار از همه امکانات خوردني و نوشيدني و لذت هاي بي پايان ديگر (همان) و مانند آن اشاره کرد.
روزه از چنان اهميتي برخوردار است که خداوند پذيرش توبه در قتل خطايي را منوط به روزه گرفتن دانسته است. (نساء، آيه 92) چنانکه يکي از مهم ترين راه هاي استعانت از خداوند در کنار نماز، روزه قرار داده شده است. به اين معنا که انسان از راه روزه مي تواند از امدادهاي الهي در همه مشکلات و مصيبت هاي زندگي بهره مند شود و موفقيت و پيروزي را براي خود رقم زند. (بقره، آيات 45 و 153 و نيز روايات تفسيري)
روزه و مقام شکرگزاري
خداوند در آيه 185 سوره بقره مي فرمايد که روزه يکي از راه هاي شکرگزاري به خداوند و موجب سپاسگزاري به درگاه اوست. ماه رمضان همان ماهي است که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، کتابي که مردم را راهبر و متضمن دلايل آشکار هدايت و ميزان تشخيص حق از باطل است. پس هر کس از شما اين ماه را درک کند بايد آن را روزه بدارد و کسي که بيمار يا در سفر است بايد به شماره آن، تعدادي از روزهاي ديگر را روزه بدارد. خدا براي شما آساني مي خواهد و براي شما دشواري نمي خواهد تا شماره مقرر را تکميل کنيد و خدا را به پاس آنکه هدايتتان کرده است به بزرگي بستاييد و باشد که شکرگزاري کنيد.
بنابراين از نظر خداوند يکي از راه هاي شکرگزاري و رسيدن به مقام شاکرين، گرفتن روزه بويژه در ماه مبارک رمضان و اتمام روزه به تمام و کمال در روزهاي معين و محدود آن است.
پس مي توان با روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان به مقام شاکرين در آمد و از آثار و برکات شکرگزاري به درگاه خداوند بهره مند شد. کسي که در ماه رمضان روزه مي گيرد از سه قسم شکر زباني و قلبي و عضوي، همه اقسام به ويژه قلبي و عضوي را انجام داده و نشان داده که انساني داراي شناخت احسان و تصور و اظهار آن است؛ يعني با روزه گرفتن نشان مي دهد که محسن و احسانش را مي شناسد و با اين گونه اعمال در صدد نشر احسان و تشکر از احسان کننده برمي آيد.
از آيات قرآني برمي آيد که شکرگزاري به درگاه خداوند در حقيقت شکر نسبت به خود است (نمل، آيه 40؛ لقمان، آيه12؛ زمر، آيه7) و اين گونه است که شخص روزه دار در مقام شاکران از نعمت و احساني الهي بيشتر و بهتر بهره مند شود.
از نظر آموزه هاي قرآني شکرگزاري به درگاه خداوند امري ارزشمند و ستودني است (ابراهيم، آيه5؛ لقمان، آيه31؛ سباء، آيه19) و همين شکرگزاري خود مايه ارزشمندي انسان مي شود. (انعام، آيات 52 و 53) بنابراين اگر کسي مي خواهد کاري ارزشمند و ستودني انجام دهد و ارزش خود را در پيشگاه خداوند بالابرد، بايد روزه را به عنوان يکي از مهمترين ابزارهاي شکرگزاري مورد توجه قرار دهد.
شکرگزاري از طريق روزه آثار بسياري براي انسان دارد که از جمله آنها مي توان به بهره مندي شاکر از آيات آفاقي و انفسي الهي (اعراف، آيه 85؛ لقمان، آيات 12 و 31؛ شوري، آيه33)، افزايش نعمت (ابراهيم، آيه7؛ نمل، آيه40؛ لقمان، آيه 19)، برگزيدگي از سوي خداوند (نحل، آيات 120 و 121)، بصيرت و بيداري از راه تصريف آيات و راه هاي گوناگون (اعراف، آيه 58)، قرار گرفتن در زمره صالحان (نحل، آيات 121 و 122)، بقا و تداوم نعمت (نحل، آيه 112؛ سبا، آيات 15 و 16)، حمايت پيامبر (انعام، آيات 52 و 53)، توانايي درک آيات الهي (ابراهيم، آيه5؛ لقمان، آيه31)، رشد اقتصادي (نحل، آيه 112؛ سباء آيات 15 و 16)، رضايت خداوندي (زمر، آيه7)، شکر متقابل خداوندي (نساء، آيه147)، قبولي اعمال (احقاف، آيات 15 و 16)، موفقيت در امتحان و آزمون الهي (نمل، آيه40)، رهايي و نجات از عذاب الهي (نساء، آيه147؛ قمر، آيات 34 و 35)، نيکي در دنيا و آخرت (نحل، آيات121 و 122) و هدايت ويژه و راهيابي به صراط مستقيم الهي (نحل، آيات 120 و 121) و مانند آنها اشاره کرد.
باتوجه به اين آثار و برکات و مانند آن است که خداوند به انسانها توصيه مي کند تا شکرگزار نعمت هاي الهي باشند که از جمله راه هاي شکرگزاري عملي، گرفتن روزه در روزهاي ماه مبارک رمضان است.
شرايط سخت و آزموني دشوار
روزه خود به خود کاري سخت و تکليفي دشوار است؛ چراکه روزه پاگذاري روي اميال و هواهاي نفساني و لذت هايي است که اصولاً زندگي دنيوي و مادي بشر با آن گره خورده است. بسياري از مردم که اکثريت چند ميلياردي جهان را تشکيل مي دهند، شبانه روز در تلاش هستند تا بهترين ها و بيشترين ها را در لذت جويي داشته باشند و با خوردن و نوشيدن و پوشيدن و مباشرت با جنس مخالف لذت ببرند. براي همين گرفتن هر يک از اين لذت ها به اجبار و اختيار به معناي سلب معنا و مفهوم زندگي براي آنان است. اصولاً معناي آزادي را جز تلذذ نمي دانند و وقتي از آزادي سخن به ميان مي آورند و يا از حقوق بشر دم مي زنند معنا و مفهومي جز تلذذ بيشتر و بهتر مراد نيست.
بنابراين، اينکه انسان بخواهد حتي در ماه کوتاه پاييز و زمستان روزه بگيرد سخت و دشوار و تکليفي به يک معنا ناشدني براي بيشتر مردم است، حال چه برسد که در روزهاي بلند و گرم تابستان و بدتر از آن در هنگام کار در زير آفتاب سوزان و تشنگي آور بخواهد روزه بگيرد و از خوردن و نوشيدن دست بکشد. از اين رو خداوند روزه گرفتن و نماز خواندن را تنها عمل کساني مي داند که اهل خشوع و خضوع هستند و براي خداوند و در راه خداوند صبر پيشه مي گيرند. (بقره، آيات 45 و 135 و 183و 187).
روزه براي بسياري سخت و دشوار است و در تابستان و آفتاب بلند و روزهاي درازش آزموني دشوارتر. از اين رو پيامبر(ص) روزه گرفتن در گرماي تابستان را همچون جهاد با جان مي داند که يک رزمنده انجام مي دهد. ايشان مي فرمايد: الصوم في الحر جهاد؛ روزه گرفتن در گرما، جهاد است. (بحارالانوار، ج96، ص257)
چنين آزمون سخت است که به عنوان سپر در برابر دوزخ عمل مي کند و انسان را در قيامت از آتش دوزخ و تشنگي آن روز حفظ مي کند. امام رضا(ع) مي فرمايد: انما امروا بالصوم لکي يعرفوا الم الجوع و العطش فيستدلوا علي فقر الاخر؛ مردم به انجام روزه امر شده اند تا درد گرسنگي و تشنگي را بفهمند و به واسطه آن فقر و بيچارگي آخرت را بيابند. (وسائل الشيعه، ج4 ص4 ح5 علل الشرايع، ص10)
روزه دار در شرايط سخت تر و دشوارتر است که اخلاص خود را نشان مي دهد و شکر نعمت وجود و نعمت هاي ديگر را به جا مي آورد؛ زيرا چنين شخصي هر آنچه که نفس مي پسندد و مي خواهد را در راه رضا و خشنودي خداوند کنار مي گذارد و با آنکه بدن به اين امور نياز دارد محدوديت هايي را براي او ايجاد مي کند تا شکر بدني و رواني را به جا آورد و حق الهي را ادا نمايد. اميرمومنان علي(ع) مي فرمايد: صوم النفس عن لذات الدنيا انفع الصيام؛ روزه نفس از لذت هاي دنيوي سودمندترين روزه هاست. (غرر الحکم، ج1 ص416 ح64) چرا که پا گذاشتن روي هواهاي نفساني بسيار سخت است. انسان هر آنچه را دوست مي دارد براي خشنودي خداوند کنار مي نهد و جهادي سخت را در پيش مي گيرد و هر آنچه به عنوان حلال بوده را به حکم الهي اکنون حرام مي شمارد و از آن اجتناب مي کند تا عادت کند در برابر حرام هاي ديگر بتواند مقاومت کند و سرتسليم فرود نياورد. در حقيقت کارگاه رمضان با حرام کردن ابتدايي ترين و اساسي ترين نيازهاي بشر در يک زمان محدود، به آدمي در عمل مي آموزد تا از حرام هاي الهي در تمام عمر پرهيز کند. اميرمومنان(ع) درباره نقش اين کارگاه عظيم الهي مي فرمايد: الصيام اجتناب المحارم کما يمتنع الرجل من الطعام و الشراب؛ روزه پرهيز از حرامها است همچنانکه شخص از خوردني و نوشيدني پرهيز مي کند. (بحارالانوار، ج 93، ص 249)
به هر حال، روزه گرفتن در شرايط سخت و دشوار از مهم ترين آزمون هاي الهي است که نشان مي دهد چه کسي شاکر و سپاسگزار واقعي خداوند و نعمت هاي بي شمار اوست؛ زيرا اگر کسي در حالت عادي به شکل زباني شکر کند يک امر عادي و طبيعي است اما اگر اين شکر را در عمل و ميدان سخت جهاد نفس نشان دهد واقعا معلوم مي شود که شاکر واقعي بوده و از مقام شاکران و آثار و برکات آن بهره مند خواهد شد.
بسياري از مردم در شرايط سخت نمي توانند از آزمون و ابتلابيرون آيند، مگر آنکه واقعا اهل خلوص و خضوع و خشوع در برابر خداوند باشند و تنها رضايت حضرت حق را بخواهند.
برخي فوايد روزه
روزه فوايد بسياري دارد که در برخي از روايات به آن اشاره شده است. از جمله اينکه پيامبر اکرم فرمود: هر کس رمضان را از روي ايمان و براي خدا و پاداش او، روزه بگيرد و به عبادت برخيزد، گناهان گذشته اش آمرزيده مي شود. «الامالي للطوسي: ص 150، حديث 247، بحار الانوار: ج 96، ص 366، حديث 42 و نيز ج 97، ص 17، حديث 35.)
و نيز حديث معروف الصوم جنت من النار؛ روزه سپري است در برابر آتش دوزخ، اشاره به همين موضوع است.
در حديث ديگري از امام علي(ع) مي خوانيم که از پيامبر اکرم(ص) پرسيدند: چه کنيم که شيطان از ما دور شود؟ فرمود: الصوم يسود وجهه، و الصدقه تکسر ظهره، و الحب في الله و المواظبه علي العمل الصالح يقطع دابره، والاستغفار يقطع و تينه؛ روزه روي شيطان را سياه مي کند و انفاق در راه خدا پشت او را مي شکند و دوست داشتن به خاطر خدا و مواظبت بر عمل صالح، دنباله او را قطع مي کند و استغفار، رگ قلب او را مي برد. (تفسير نمونه، ذيل تفسير آيه)
در نهج البلاغه به هنگامي که اميرمومنان علي(ع) فلسفه عبادات را بيان مي کند به روزه که مي رسد چنين مي فرمايد: والصيام ابتلاء لاخلاص الخلق؛ خداوند روزه را از اين جهت واجب فرموده که روح اخلاص در مردم پرورش يابد. (تفسير نمونه، ذيل تفسير آيه)
و نيز در حديث ديگري از پيامبر اکرم(ص) مي خوانيم: ان للجنه بابا يدعي الريان لايدخل فيها الاالصائمون؛ بهشت دري دارد به نام «ريان» (سيراب شده) که تنها روزه داران از آن وارد مي شوند. (تفسير نمونه، ذيل تفسير آيه)
مرحوم صدوق در «معاني الاخبار» در شرح اين حديث مي نويسد انتخاب اين نام براي اين در بهشت به خاطر آن است که بيشترين زحمت روزه دار از ناحيه عطش است، هنگامي که روزه داران از اين در وارد مي شوند چنان سيراب مي گردند که بعد از آن هرگز تشنه نخواهند شد.
□
روزنامه كيهان، شماره 20811 به تاريخ 10/4/93، صفحه 8 (معارف)
