فلسفه و آثار حشر در زندگی

بسم الله الرحمن الرحیم

حشر و جمع کردن همه انسان ها و جنبدگان در روز قیامت، یک اصل اسلامی است که ارتباط تنگاتنگی با معاد و رستاخیز دارد. تاکید بر حشر در آیات قرآنی دارای فلسفه و اهدافی است که برخی از آثار آن در زندگی انسان در دنیا بروز و ظهور می کند. نویسنده در این مطلب بر آن است تا بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، فلسفه و آثار مساله حشر را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

حشر، جمع عظیم انسانها و جنبدگان

خداوند در آیات بسیاری به ویژگی های آخرت، قیامت و معاد پرداخته است؛ زیرا معرفت و ایمان به این امور نقش تعیین کننده ای در رفتار انسان در دنیا دارد و جهت گیری رفتار انسانی را موجب می شود. کسی که به آخرت معرفت و اعتقادی ندارد، به طور طبیعی دنیا همه چیزش را تشکیل می دهد و می کوشد تا همه چیز را در دنیا به دست آورد و از چیزی در نگذرد. این گونه است که اموری چون انفاق، احسان، ایثار و اخلاق معنا و مفهومی نخواهد داشت و حدود و مرزهای اخلاقی، براساس نیازهای روحی و روانی و مادی زندگی دنیا تعیین می شود.

اما کسی که به آخرت به عنوان یک زندگی دیگر، پایدار، ابدی و مکان حسابرسی و پاداش می نگرد، زندگی دنیوی معنای دیگری می یابد و بیش تر برای چنین شخصی به عنوان یک مقدمه و پیش درآمد مطرح است و می کوشد تا به گونه ای عمل کند تا در زندگی اخروی و ابدی بهترین ها را در اختیار داشته باشد و پاداشی بزرگ و بیش تر بهره اش شود.

بر اساس آموزه های قرآنی، حشر یکی از اصطلاحات قرآنی و از مراتب آغازین زندگی اخروی است؛ به این معنا که انسان مراحلی را پس از مرگ چون عالم برزخ، نفخ صور اول و فزع و مرگ ماسوی الله الا ما شاء(نمل، آیه 87؛ زمر، آیه 68) و سپس نفخ صور دوم احیای مردگان(یس، آیه 53؛ نازعات، آیات 6 و 7) انجام می گیرد. در این نفخ دوم است که حشر رخ می دهد.(کهف، آیه 99؛ طه، آیه 102؛ یس ، آیه 51)

حشر در در لغت به معناى جمع كردن است.( المصباح، ج‌1‌-‌2، ص‌136، «حشر»‌؛ لسان‌العرب، ج‌3، ص‌184، «حشر») از همین روست که در ادبیات و فرهنگی عربی، خارج نمودن جماعتى از محلّ استقرارشان و حركت دادن آنان به سوى جنگ(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص‌237، «حشر») و یا گرد آوردن قومى از اطراف به سوى مكانى را حشر می گویند.( مجمع‌البيان، ذيل آيه 203 سوره بقره.)

چنان که گفته شد، یکی از مراتب روز قيامت را حشر می گویند؛ زیرا در این روز همه جنبدگان از جمله انسان ها و جنیان جمع می شوند تا در پیشگاه خداوندی قرار گیرند. در این جمعیت همه از اولین و آخرین گرد خواهند آمد. البته برای روز قیامت با توجه به ابعاد و جهات گوناگونش بیش از 45 نام چون یوم التغابن(تغابن، آیه 9)، یوم الفصل(صافات، آیه 21؛ دخان، آیه 40) یوم الجمع(شوری، ایه 7) و «يوم‌الحشر» ناميده‌اند، زيرا خداوند همه انسانها و جنبندگان را در آن روز جمع مى‌نمايد.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص‌237، «حشر»)

خداوند در آیه 79 سوره مومنون و 24 سوره ملک از حشر و جمع انسان به سوی خود خبر می دهد و در آیات 124 و 125 سوره طه نقل می کند که برخی از خداوند می پرسند که چرا آنان را کور در آخرت محشور کرده در حالی که در دنیا بینا بودند. در آن روز حشر، اتفاقات و مسایلی برای انسان ها اتفاق می افتد که خداوند گوشه ای از آن را در قالب گزارش مستقیم و برخی را در قالب گفت و گوی میان اهل حشر نقل کرده است.(انعام، آیات 22 و 128؛ فرقان، آیات 17 و 18)

نکته کلیدی در باره حشر آن است که در آن جا جمع کردن و جمع شدن همه انسان و جنیان و جبندگان است بدون آن که اجتماع و ارتباطی میان آنان باشد. یان بدان معنا خواهد بود که بر خلاف دنیا که محل اجتماع انسان است و هر کسی به شکلی به نیازهای دیگری پاسخ می دهد و نوعی پیوند مادی و معنوی و مانند آن بین افراد برقرار است، در قیامت تنها جمع شدن است بدون این که اجتماعی باشد. در این زمان نسبت ها و پیوندها از میان می رود(بقره، آیه 166) و هر کسی برای پاسخ گویی به اعمال خود حاضر می شود(مریم، آیه 95؛ انعام، آیه 94)

نکته دیگر آن که همه موجودات محشور می شوند و اختصاصی به انسان و جنیان ندارد. خداوند می فرماید: «وَ مِنْ ءَایـاتِهِ خَلْقُ السمَـاوَ ا تِ وَ الاْرْضِ وَ مَا بَث فِیهِمَا مِن دَآبه وَ هُوَ عَلَی ا جَمْعِهِمْ إِذَا یشَآءُ قَدِیرٌ؛ و از جمله آیات و نشانه های خدا آفرینش آسمانها و زمین و آنچه را که خداوند از اصناف جنبندگان در آسمانها و زمین پراکنده و منتشر کرده است می باشد؛ و پروردگار بر جمع کردن آنها در آن وقتی که بخواهد تواناست » (شوری، آیه 29 و نیز نگاه کنید: مریم، آیات 93 تا 95)

در آیات دیگر بیان شده که جنبدگان(انعام، آیه 38)، پرندگان(همان)، جنیان(انعام، آیه 128)، حیوانات وحشی(تکویر، آیه 5)، شیاطین(مریم، آیات 66 تا 68)، فرشتگان (سباء، آیه 40) و در یک کلام همه ما سوی الله در پیشگاه خداوند در روز قیامت محشور خواهند شد.

فلسفه و اهداف حشر

درباره چرایی حشر باید به همه اهداف و فلسفه های آفرینش و برپایی قیامت اشاره کرد؛ زیرا حشر و جمع کردن همه موجودات در چارچوب همان اهداف کلی قیامت و معاد معنا و مفهوم می یابد؛ چرا که حشر بخشی از مراتب قیامت و درجات اخروی است.

البته در آیات قرآنی به طور خاص به اموری چون آگاه کردن و تنبیه دادن محشورشان به اعمالشان در دنیا (مجادله، آیه 6) و نیز جداسازى پاكان از ناپاكان(انفال، آیات 36 و 37) به عنوان فلسفه و هدف حشر اشاره شده است.

آن چه در این آیات بیان شده در حقیقت بخشی از همان فلسفه و هدف قیامت و رستاخیز است. با این تفاوت که در این زمان حشر هیچ موجودی بیرون از دایره حشر نمی ماند؛ پس هر موجودی که خداوند پیش از برپایی قیامت آفریده در آن دنیا باز می گردد و هر جنبده ای دارای حشر خواهد بود. با این تفاوت که موجودات دارای اختیار چون انسان و جنیان باید پاسخ گوی اعمال خود باشند؛ زیرا این اعمال اختیاری است.

ریشه حشر و خاستگاه و منشای آن را می بایست در حکمت(حجر، آیه 25)، ربوبیت(همان)، علم(همان)، قدرت(ق، آیه 44؛ شوری، آیه 29) و مشیت خداوند(شوری، آیه 29) جست.

آثار حشر در تغییر رفتار و اصلاح آن

در آیات قرآنی بر توجه به مساله حشر در روز قیامت تاکید و توصیه شده است.(انعام، آیات 22 و 128؛ یونس، آیه 45) دلایلی که قرآن برای این توجه بیان می کند نشان می دهد که توجه به حشر موجب تغییر رفتار انسان در زندگی است و آنان را از بسیاری از امور دور نگه می دارد. از جمله آثار توجه انسان به مساله حشر عبارتند از: اجابت دعوت خداوند و ایمان آوری(انفال، ایه 24)، اجابت دعوت پیامبران از جمله پیامبر اسلام(همان)، اجتناب از شرک(فرقان، آیات 17 و 18؛ سباء، آیات 40 و 41)، اجتناب از گناه(مجادله، ایه 9)، اجتناب از نافرمانی خدا و پیامبر(همان)، اقامه نماز(انعام، آیه 72)، تسلیم در برابر خدا(انعام، آیات 71 و 72)، رعایت تقوا و تقوا پیشگی(بقره، آیه 203؛ مانده، آیه 96)، حضور در معرکه های جهادی(آل عمران، آیه 158)، عمل به مناسك عبادی و آیین های حج(بقره، ایه 203؛ مائده ، ایه 96)، اجتناب از استکبار(نساء، آیه 172)، گرايش به كارهاى نيك و سبقت در آن(بقره، ایه 148) و مانند آن اشاره کرد.

در حقیقت این توجه به پاسخ گویی اعمال و تاثیر آن در سعادت و شقاوت ابدی است که آدمی را به تغییر رفتار و عمل به کارهای خیر و اجتناب از کارهای زشت سوق می دهد. انسانی که نسبت به آثار رفتار خود در قیامت آگاه باشد، می کوشد تا بهترین ها را به جا آورد و در صورت اشتباه و خطا و گناه آن را تغییر داده و اصلاح نماید.

به سخن دیگر، باور به حتمیت و قطعیت حشر از سویی(بقره، آیه 203) و حضور اعمال انسانی در آن روز و حسابرسی دقیق و بی ظلم و کوتاهی نسبت به آن ها از سوی دیگر(آل عمران، آیه 25) تاثیرات بسیار مهمی در زندگی دنیوی انسان به جا می گذارد و رفتار آنان را متاثر از این عقیده و باور می سازد.

خداوند در آیه 203 سوره با بیان این که حشر مردم در حج نمونه ای کوچک از حشر مردگان در قیامت است و همین توجه یابی موجب می شود که در یک اجتماع بزرگ حج مردم رفتار خویش را با انبوه جمعیت اصلاح نمایند و در آن اجتماع بزرگ متعرض یک دیگر یا گیاه و جانور نشده و اعمال و مناسک حج را به دقت به دور از هر گونه جدال و ظلم واستکبار و مانند آن به جا آورند.

پس اگر یک اجتماع کوچک در دنیا در صورت آگاهی به فلسفه و چرایی و مناسبت آن با حشر اخروی این گونه تاثیر مثبت در رفتار آدمی به جا می گذارد به طور طبیعی علم و توجه و تذکر آدمی نسبت به حشر با عظمت قیامت موجب اصلاح و تغییر مثبت رفتار آدمی خواهد بود.

خداوند با بیان برخی از خصوصیات روز حشر از جمله عدم پذیرش هیچ شفاعت و فقدان هر گونه داد و ستد و رفیق بازی می خواهد خوف و ترس از قیامت را در دل بندگان بیافکند؛ زیرا انسان ها یا تجارند یا برده اند و یا اهل علم و محبت هستند. اینانی که بردگان هستند با تنبیه و تخویف راه می روند چنان که اهل طمع با بشارت می شتابند و اهل محبت سوار بر برق محبت می تازند.

خداوند در آیه 51 سوره انعام می فرماید که ترس از حشر، موجب تقواپيشگى انسانها و اجتناب آنان از بسیاری از امور است و بيمناكان از حشر، داراى زمينه مساعد براى پذيرش انذار پيامبران است.

این که انسان بداند اگر تقوا پیشه گیرد از سوی خداوند رحمان با او با تجليل و اكرام ويژه در قيامت برخورد می شود(مریم، آیه 85) و اگر بی تقوایی پیشه گیرد یا گمراه باشد به صورت واژگون و كر و كور و لال در قیامت می آید(اسراء، آیات 97 و 98) تلاش می کند به گونه ای عمل کند که از دسته اول نه دوم باشد.

به هر حال، از نظر آموزه های قرآنی ، آموزه هایی چون معاد و رستاخیز و حشر و نشر مردگان عامل بسیار تاثیرگذار در زندگی انسان ها و از عوامل تغییر مثبت رفتار و اصلاح خلق و خوی بد است. از این روست که بسیاری از آیات قرآنی به این مسایل بسیار توجه داده است. با نگاهی به رفتار کسانی که معاد را باور دارند یا به جزئیات معاد از طریق نقل وحی آگاهی دارند و هماره به این امور توجه داشته یا توصیه می کنند، در رفتار و کردارشان بسیار مثبت تر از دیگران هستند و خلق و خوی آنان بسیار خوب و نیک است.

بنابراین برای این که زندگی خوبی برای خود و دیگران رقم زنیم باید بر عناصری چون معاد و حشر تاکید شود و هماره خود و دیگران را بدان سفارش و یاد آور باشیم تا بتوانیم برای دست یابی به سعادت اخروی از حق خود بگذریم و از راه احسان و ایثار با دیگران برخورد و تعامل داشته باشیم و دست کم آن چه را برای خود می خواهیم برای دیگران بخواهیم واز هر چه از آن بیزار و نفرت داریم برای دیگران نیز نخواهیم.

به عنوان نمونه امیرمومنان علی (ع) درباره تاثیر باور به قیامت و رستاخیز در رفتار و زندگی دنیوی خود می فرماید: «والله لان ابیت علی حسک السعدان مسهدا، او اجر فی الاغلال مصفدا، احب الی من ان الفی الله و رسوله یوم القیامة ظالما لبعض العباد و غاصبا لشی ء من الحطام؛ به خدا سوگند، اگر شب را به روی خارهای جانگداز «سعدان» بیدار به سر برم، و (روزها) در غل و زنجیرها بسته و کشیده شوم، برایم خوشتر است از اینکه خدا و رسولش را روز قیامت در حالی ملاقات کنم که به بعضی از بندگان ستم کرده، و چیزی از اموال دنیا را غصب نموده باشم.» (نهج البلاغه خطبه 224)

آن حضرت (ع) در جایی دیگر می فرماید: «من ایقن بالخلف جاد بالعطیة؛ کسی که که یقین به جانشین (و پاداش قیامت) داشته باشد در بخشش سخاوتمند خواهد بود.» (نهج البلاغه کلمه قصار 138)

برخورد آن حضرت (ع) با برادرش «عقیل» که از شدت فقر و پریشانی به او پناه آورده بود، و تقاضا داشت بر خلاف قانون عدل اسلامی چیزی اضافه بر سهمش از بیت المال به او بدهد، نشان می دهد که تا چه اندازه تذکر به قیامت و حشر می تواند در رفتار آدمی تاثیر گذار باشد. امام(ع) با شنیدن درخواست عقیل، قطعه آهنی را در آتش تفتیده می کند، و نزدیک دست او می برد، و هنگامی که ناله عقیل بلند می شود، به او می فرماید: تو چگونه از این آتشی که حکم بازیچه را دارد فریاد می کشی؟ اما مرا به سوی آتشی می کشانی که خداوند جبار با شعله خشم و غضبش آن را برافروخته است! (نهج البلاغه خطبه 224 با تلخیص)

پایداری امام حسین(ع) و یارانش در کربلا نیز برخاسته از تاثیرگذاری قیامت در رفتارهای دنیوی آنان و مبارزه با ظلم و اقامه عدالت بوده است. امام حسین (ع) روز عاشورا یاران خود را مخاطب ساخته فرمود: «صبرا بنی الکرام فما الموت الا فنظرة تعبربکم عن البوس والضراء الی الجنان الواسعة والنعیم الدائمة فایکم بکره ان ینتقل من سجن الی قصر؛ استقامت کنید ای بزرگ زادگان! چرا که مرگ (و شهادت) تنها پلی است که شما را از ناراحتیها و رنجها به سوی باغهای وسیع و نعمتهای جاویدان بهشت عبور می دهد، کدامیک از شما ناخشنودید که از زندانی به قصری منتقل شوید؟»

امام حسین(ع) در جایی دیگر می فرماید: پدرم از رسول خدا چنین نقل کرد: «ان الدنیا سجن المومن و جنة الکافر، و الموت جسر هولاء الی جناتهم و جسرهولاء الی جحیمهم ما کذبت ولا کذبت؛ دنیا زندان مومنان و بهشت کافران است و مرگ پلی است برای گروه اول به سوی بهشت، و پلی است برای گروه دوم به سوی دوزخ (این یک حقیقت است) نه دروغ می گویم، و نه به من دروغ گفته شده است.» (بحارالانوار ج44 ص 297)

امیرمومنان علی(ع) می فرماید:«عجبت لمن یعلم ان للاعمال جزاءأ کیف لا یحسن عمله؛ در تعجبم از کسی که می داند که اعمال جزا دارد عملش را نیکو به جا نمی آورد.» (غررالحکم ج2 ص 495 )

پیغمبر اکرم (ص) نیز می فرماید: از نشانه های آنها این است: «ایقن بان الجنة حق فاشتاق الیها، وایقن بان النار حق فظهر سعیه للنجاة منها، و ایقن بان الحساب حق فحاسب نفسه؛ آنها به بهشت ایمان دارند لذا مشتاق آنند (و برای رسیدن به آن تلاش در نیکیها دارند) و به آتش دوزخ یقین دارند، لذا برای رهائی از آن سعی می کنند (و گرد گناه نمی گردند) و یقین دارند که حساب روز قیامت حق است، لذا به حساب خویش می رسند.» (پیش از آنکه به حساب آنها برسند) (تحف العقول ص 23)

پس باور به قیامت و حشر و تذکر بدان موجب می شود تا آدمی در دنیا رفتاری خوب و پسندیده در پیش گیرد تا در قیامت در مشکلی قرار نگیرد که او را برای ابد دچار شقاوت و بدبختی می کند.