در مقاله حاضر نویسنده با تشریح معنا و مفهوم تقوا به بررسی چیستی یقین می پردازد و آن را رهاورد داشتن تقوا معرفی می کند. وی با بررسی آثار و نتایج تقوا، تنها راه رسیدن به علم شهودی و یقین و یافتن منزلت علما و عرفای صاحب بصیرت را تقوا می داند. اینک با هم آن را ازنظر می گذرانیم.
مواجهه با مردان روشن ضمیر
برخی از مردم از اینکه با مردان روشن ضمیر و همه چیزدان مواجه شوند نگرانند زیرا می دانند آنان به حکم بصیرتی که دارند از همه احوالات و ظاهر و باطن آنها باخبر می شوند و باطنشان را همچون ظاهرشان ارزیابی می کنند. اینگونه بینایان و عارفان هرچند که کمتر اما در میان مردم وجود دارند و گمنامند. براین اساس برای نسل جوان حقیقت جو داستانهای عارفانی چون ابوسعید ابی الخیر، آیت الله سیدعلی قاضی طباطبایی، آخوند ملاحسین قلی همدانی، آیت الله حسن علی نخودکی و مانند آن جالب، جذاب و شگفت انگیز است؛ چنان که برای نسل رمان خوان، خواندن مجلدات دهگانه کارلوس کاستاندا سرخ پوست جذاب و شیرین است.
ریشه این گرایش فطری را می بایست در کمال جویی آدمی جست. انسان از این که دیده شود ولی نتواند ببیند وحشت دارد و خود را عریان در برابر دیگران دیدن برایش سخت عذاب آور است. حالتی که انسان ها عموماً نسبت به جنیان دارند و قرآن از آن حکایت می کند.
راه رسیدن به مقامات معنوی و عرفانی
چشم برزخی و آینده بینی و پیشگویی بسیار جذاب و شگفتی آفرین است. به ویژه کسانی که از زمان و مکان رسته اند و دیگر متضمن در زمانی و متمکن در مکانی نیستند و همه زمان ها از گذشته و حال و آینده را همانند کف دست خویش می نگرند و در همه مکان ها و سرزمین ها از عالم دنیا و مثال و آخرت سیر می کنند. کسانی که هر خواسته ای را به اراده ای تحقق می بخشند و چیزهایی که فصلش نرسیده را می آورند و در همه جا سیر و سیاحت می کنند.
دو مسأله برای جوانان کمال طلب مطرح است. نخست این که چگونه به این مقامات دست یابند و دیگر آن که چگونه از این عریانی بیرون آیند و در برابر دیدگان نافذ عارفان روشن ضمیر با بصیرت، خود و گناهان و کمبودها و ضعف های خویش را بپوشانند؟
به نظر می رسد که پاسخ به پرسش دوم خیلی آسان تر و راه رسیدن بدان کوتاه تر باشد. در آیات و روایات قرآنی برای استغفار چنین کارکردهایی بیان شده و انسان می تواند در سایه استغفار قرار گیرد و یا دژی از آن در پیرامون خویش بسازد که کسی نتواند به این دژ نفوذ کند. حتی استغفار کلامی به تعداد هفتاد بار نیز چنین تأثیری برای شخص در برابر برخی از صاحبان بصیرت دارد.
البته خواندن آیه 9سوره یس: و جعلنا من بین ایدیهم سداً و من خلفهم سداً فأغشیناهم فهم لا یبصرون نیز این کارکرد را دارد.
اما پاسخ به پرسش نخست سخت و راه رسیدن به آن نیازمند اراده قوی است؛ زیرا راه آن تنها از طریق تقوا می گذرد. تقوا راهی است که آدمی را به همه مقامات بشری می رساند. تقوا مجموعه ای از بایدها و نبایدهاست همانند روزه که بر انجام برخی امور و ترک اموری دیگر متکی است.
تقوا نخستین دستور خداوند به حضرت آدم(ع) بود که از وی خواسته شده بود به درخت ممنوعه نزدیک نشود و از میوه آن نخورد.
اما حضرت آدم(ع) چنان که قرآن به صراحت بیان می کند در این مسأله صاحب عزم و اراده قوی نبود. و لذا به وسوسه ابلیسی، ترک را رها کرد و به درخت ممنوعه نزدیک شد و از میوه آن خورد و در نتیجه رسوا شد.
اصولاً همه آموزه هایی که پس از هبوط انسان از سوی خداوند به عنوان وحی هدایت فرو فرستاده شده همه برای بازداشتن و دور نگه داشتن از شاخه ها و فروعات همان یک درخت ممنوع است که در دنیا و زمین به اشکال مختلف خودنمایی می کند. بنابراین همه انسان ها مأمورند از همان درخت ممنوع و شاخه ها و میوه ها پرهیز کنند.
آموزه های وحیانی به آدمی می آموزد که چگونه خود را از شاخه های درخت ممنوع و میوه های آن حفظ کند. از این رو همه سفارش ها و آموزه های وحیانی بر تقوا بنیانگذاری شده است.
اگر خداوند به اموری چون نماز و روزه و حج سفارش می کند در راستای دست یابی و تقویت تقواست تا بتواند خود را از شاخه ها و میوه های گوناگون و فریبنده درخت ممنوع آدم در زمین حفظ کند.
تقوا، گام اول و آخر رسیدن به همه چیز از آسایش و آرامش و بصیرت و توانایی و خداگونه شدن است. از این رو کسانی در مسیر ایمان واقعی و عبودیت قرار می گیرند که تقوای فطری خویش را حفظ کنند و از پلشتی هایی که عقل و عقلا بیان می کنند پرهیز نمایند. چنین افرادی شایستگی آن را دارند تا از آموزه های وحیانی که تکمیل کننده همان تقوای ذاتی و فطری است بهره مند شوند و خود را به سوی کمال و کمالیات بالا بکشند.
بر این اساس خداوند در آغاز سوره بقره، تقوا و پرهیزگاری فطری بشر از پلشتی ها و زشتی های عقلی و عقلایی را عامل دست یابی شخص به ایمان و انجام اعمالی چون نماز و زکات می شمارد که تقوا را در آدمی تقویت و زشتی ها و منکرات را از او دور می سازد و زمینه را برای یقین فراهم می آورد.
چیستی یقین
یقین در آیات قرآنی به معنای شهود و علم حضوری است. از این رو مرگ که زمان کشف پرده ها و برداشته شدن آنهاست به عنوان یقین در آیات قرآنی معرفی می شود. کسانی که باتقوا، خود را از پلشتی ها و زشتی ها بازمی دارند در همین دنیا به مرگ اختیاری دست می یابند و حکم: موتوا قبل ان تموتوا، پیش از مرگ بمیرید! را عمل می کنند و به مقام شهود و کشف می رسند و از زمان و مکان بیرون می روند. آن گاه است که حوادث گذشته و رخدادهای آینده دنیا و بهشت و دوزخ قیامت را می نگرند و دوزخ و دوزخیان را می شناسند چنان که بهشت و بهشتیان را می شناسند و از علوم اولین و آخرین بهره مند می شوند؛ زیرا دیگر برای ایشان اول و آخر نیست، و خودشان مصداق هوالاول و الاخر و الظاهر و الباطن می شوند.
بنابراین اگر کسی همان ذات و فطرت تقوایی خویش را حفظ کرده باشد با یاری تقوای کاملی که از راه آموزه های وحیانی به دست می آورد به همه چیز می رسد.
اما کسانی که خود را گرفتار کردند، می بایست تخلیه کنند که این کار با آموزه های وحیانی شدنی است. بنابراین اولین و آخرین آموزه ها، دست یابی به کمال تقواست.
خداوند در آیات بسیاری از جمله آیه 282 سوره بقره « اتقوا الله و یعلمکم الله» بیان می کند که با تقوا انسان می تواند به بسیاری از امور برسد که یکی از آن ها تعلیم الهی است. از این رو در این آیه در جواب امر تقوا یعنی اتقوا الله، با حرف و او آغاز می کند تا به امور دیگری که به عنوان پاداش مطرح شده است نیز توجه دهد. هم چنین انسان با تقواست که می تواند زشتی و خوبی را از هم باز شناسد: یا ایها الذین آمنوا ان تتقوا الله یجعل لکم فرقانا. (انفال آیه 29)
ازنظر وحی، تقوا کارکردهای بسیاری دارد و لذا خداوند به آن سفارش کرده و می فرماید: و لقد وصینا الذین اوتوا الکتاب من قبلکم و ایاکم ان تقوا الله؛ شما و پیشینیان شما را -که کتاب آسمانی به آنها داده ام- به تقوا سفارش می کنم.
آثار تقوا
در میان فرمان هایی که خداوند در قرآن به مردم و مسلمانان و مؤمنان داده بیشترین فرمان، امر به تقواست که حدود 78مرتبه در قرآن به صراحت بیان شده، این درحالی است که همه آموزه های دیگر نیز به شکلی به تقوا باز می گردد. آثاری را هم که خداوند برای تقوا برشمرده، شگفت انگیز است. از آن جمله اند:
1- برکت و فراوانی مال و ثروت: «اگر مردم تقوا پیشه کنند درهای برکات آسمان و زمین بر آنان گشوده می گردد.»(سوره اعراف، آیه 96)
2- شناخت حق از باطل: «هر کس تقوا داشته باشد خداوند بینشی به او می دهد که تفاوت میان حق و باطل را به آسانی می یابد.»(سوره انفال، آیه 29)
3- راه فرار و گریز از بلاها و عذاب ها و مشکلات روزانه زندگی: «هرکس تقوا پیشه کند اگر گرفتار شد، خداوند برایش گریزگاهی قرار می دهد.»(سوره طلاق، آیه 2)
4- آسان شدن کارها: «هرکس تقوا داشته باشد خداوند کارش را آسان قرار می دهد.»(سوره طلاق، آیه 4)
5- علم و دانش خاص لدنی: «دستور خداوند است که تقوا پیشه کنید که خدا به شما علم و دانش عطا می کند.» (سوره بقره، آیه 282)؛ و اتقوا الله و یعلمکم الله.
6- توشه آخرت: «توشه تقوا برگیرید که برای جهان آخرت بهترین توشه تقواست.» (سوره بقره، آیه 197)
تقوا در کلام علی(ع)
این ها نمونه هایی اندک از عظمت تقوا و آثار و کارکردهای آن است. در روایات نیز به شکل دیگری این کارکردها و آثار بیان شده است. امیرمومنان علی(ع) که عصاره و خلاصه زندگی پیامبر(ص) است و به پیروی از آن حضرت، تمام زندگی اش قرین و همراه تقواست مطالبی درباره آثار تقوا بیان کرده که به برخی از تعابیر زیبای ایشان درباره تقوا اشاره می شود:
آن حضرت می فرماید تقوا همانند شتر رام و راه شناسی است که اگر اهل تقوا زمام امر خویش را به او سپرند به سلامت آنان را به بهشت برین وارد می کند. الا و ان التقوی مطایا ذلل حمل علیها اهلها و اعطو ازمتها، فاوردتهم الجنه. (نهج البلاغه، کلام، 16)
از نظر حضرت تقوا دژ استواری است که هر کس به آن درآید در امان می ماند؛ اعلموا عبادالله! ان التقوی دار حصن عزیز. (نهج البلاغه نسخه صبحی صالح، خطبه 156)
چنان که تقوا ریسمانی است که دستگیره آن بسیار استوار و مطمئن است. تقوا پناهگاهی است که در بلندایی امن قرار دارد؛ فاعتصموا بتقوی الله، فان لها حبلا وثیقا عروته، و معقلا منیعا ذروته. (همان، خطبه 190)
امام می افزاید که تقوا داروی بیماری دل و بینایی کوری درون و شفای مرض تن و صلاح فساد سینه و پاکیزگی ناپاکی جان… شماست؛ فان تقوی الله دواء داء قلوبکم، و بصر عمی افئدتکم، و شفاء مرض اجساکم، و صلاح فساد صدورکم، و طهور دنس انفسکم… (همان خطبه 198)
آدمی به وسیله تقوا از هر هلاکتی نجات می یابد؛ … و نجاه من کله هلکه. (نهج البلاغه، نسخه صبحی صالح، خطبه 230)
تقوا و علم شهودی
این ها تنها گوشه ای از کارکردها و آثار تقواست. اما آن چه در این جا در مقام بیان آن بوده ایم یقین و علم شهودی است. خداوند در آیاتی بیان داشته که به سبب تقوا شناخت و علم و دانش تشخیص را به آدمی می دهد. تعلیم الهی همان چیزی است که در آیات دیگر به شکل: و علم ادم الاسماء کلها و نیز علم لدنی که به خضر(ع) داده شده و یا علم کتابی که برخی از آن به آصف بن برخیا وزیر حضرت سلیمان(ع) و تمام آن به امیرمومنان(ع) بنابر آیات قرآنی بخشیده شده، مراد و منظور می باشد.
چنین علمی همان علم شهودی وحضوری است و توانایی ایجاد و تغییر و تصرف در کائنات را به آدمی می بخشد. پس اگر کسی خواهان علم شهودی است می بایست تقوا را پیشه خویش کند و تقوا یعنی ترک زشتی ها و پلشتی های عقلی و عقلایی و شرعی و بس.
