گام های بسترساز تزکیه نفس

بسم الله الرحمن الرحیم

تزکیه نفس فعل الهی در نفس انسانی است به طوری که نفس از هر گونه پلیدی و نقص رها شده و به پاکی و کمال تجلیات صفات و اسمای الهی می رسد. تکلیف و وظیفه هر انسانی آن است تا بستری را برای بروز و ظهور صفات الهی فراهم آورد و اجازه ندهد تا خواهش های نفسانی از شهوت و غضب مانعی را در سر راه ظهور اسماء وصفات ایجاد نکند. در حقیقت کاری که انسان انجام می دهد، عدم ایجاد مانع است نه ایجاد چیزی.

انسان باید گام هایی را برای این بسترسازی بردارد که در فرهنگ اسلامی از آن به مشارطه، مراقبه، محاسبه، معاتبه و معاقبه یاد می شود.

1. مشارطه با خویشتن

نخستین گام در بسترسازی تزکیه نفس، شرط کردن است. این که انسان با خود شرط کند، در گام اول واجبات خود را انجام داده و از محرمات پرهیز کند. بی گمان گام اول از همه دشوارتر است؛ زیرا نیازمند عزم جدی پس از جزم قطعی دارد.

به سخن دیگر، انسان باید از نظر اندیشه در حوزه معرفتی و عقل نظری به جایی برسد که شریعت طریقت حقیقت است و انسان سعادت دایمی و واقعی را تنها در سایه متحقق شدن به اسماء و صفات الهی می تواند به دست آورد. این گونه است که سعادت دو سرای دنیا و آخرت برای او تضمین می شود. وقتی انسان نسبت به انجام یا ترک چیزی شرط می کند، در حقیقت نسبت به مصلحت چیزی و یا مفسده چیزی آگاهی راست و درستی دارد، و شکی نیست که تنها از طریق نقل معتبر و عقل فطری است که می توان به چنین کشفی رسید. از این روست که بهترین راه و طریقت چنین شناخت و معرفتی شریعت اسلام است که صراط مستقیم الهی است.

البته از آن جایی که با همه ارتباط میان عقل نظری و عقل عملی، هیچ ارتباطی از جهت دیگر تاثیر مستقیم در عمل نیست، می توان گفت که جزم اندیشه ای در مقام عقل نظری نیازمند عزم ارادی در مقام عقل عملی است؛ یعنی همان طوری که میان رگ های بدن ارتباط است، میان عقل نظری و عقل عملی و میان جزم و عزم ارتباط است؛ اما هر یک از این رگ ها خود مستقل از دیگری است. هم چنین نوعی استقلال میان جزم و عزم است. از این روست که انسان از نظر اندیشه ای به جزم و قطعیت می رسد و یقین روشنی دارد، اما از نظر انگیزه ای عزم عملی ندارد و هیچ اقدامی نمی کند. از این روست که خدا نسبت به عدم ارتباط مستقیم میان جزم اندیشه و عزم انگیزه می فرماید: وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ ؛ و با آنكه روان آنان بدان يقين داشت؛ از روى ظلم و تكبر آن را انكار كردند. پس ببين فرجام فسادگران چگونه بود. (نمل، آیه ۱۴) هم چنین درباره حضرت آدم (ع) به این نکته توجه می دهد که آن حضرت نسبت به ممنوعیت نزدیکی و چشیدن و خوردن از میوه درخت ممنوع آگاهی داشت و حتی ابلیس یادآوری می کند که چنین نهی و منعی از سوی خدا برای او است؛ چنان که می گوید: وَقَالَ مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ؛ و ابلیس گفت: پروردگارتان شما را از اين درخت منع نكرد، جز براى آنكه مبادا دو فرشته گرديد يا از زمره عالین از اهل بیت شويد.﴿اعراف، آیه ۲۰﴾ ؛ ولی با این که در مقام عمل از نهی آگاه بوده و غافل و ناسی و فراموشکار نبوده است، با این همه به آن درخت نزدیک می شود و از میوه ممنوع می چشد؛ چرا که علم غیر از عزم است. از همین روست که خداوند به حوزه عقل عملی آن حضرت(ع) توجه داده و می فرماید: وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلَى آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْمًا ؛ و به يقين پيش از اين با آدم پيمان بستيم ولى آن را فراموش كرد و براى او عزمى استوار نيافتيم. (طه، آیه ۱۱۵) این نسیان نسبت به تعهداتی است که با خدا بسته است، نه نسبت به حرمت درخت ممنوع؛ زیرا آدم متعهد شده بود تا خلیفه الله باشد و تنها از ربوبیت خدا پیروی کند و دیگری را رب و پروردگار خویش قرار ندهد و فرمان دیگری را به عنوان قانون و سبک زندگی مراعات نکند؛ زیرا انسان ها به دو دسته تقسیم می شوند: اول کسانی که خدا را آفریدگار می دانند ولی او را پروردگار نمی شناسد و از قوانین و مقررات خداوند پیروی نمی کنند؛ چنان که فرعون این گونه بود و خود را پروردگار و قانونگذار اعلی و بزرگ مردم مصر می دانست و می گفت: فَقَالَ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى.(نازعات، آیه 24 ) البته امروز نیز اومانیست های غربی انسان محور چنین اعتقادی دارند و انسان را واضع قوانین و منبع آن می دانند، نه خدای پروردگار جهانیان را؛ دسته دوم کسانی هستند که خدا را آفریدگار و پروردگار می دانند و در قوانین از او پیروی می کنند و خود یا دیگری را شارع و قانونگذار و پروردگار نمی دانند.

به هر حال میان علم و عمل با همه ارتباط نوعی عدم ارتباط وجود دارد؛ از همین روست که علم را مقدم لازم عمل دانسته اند، نه مقدمه کافی؛ زیرا اندیشه نیازمند انگیزه است و میان علم و عمل از این جهت فاصله است؛ چرا که تصمیم گیرنده در اندیشه عقل نظری و در انگیزه عقل عملی است. همین عقل عملی که امام صادق(ع) در تعریف آن می فرماید: «العقل ما عبد به الرّحمن و اکتسب به الجنان؛ عقل آن چیزی است که خدای رحمان بدان عبادت و پرستش شده و بهشت بدان کسب می شود.»(الكافی، ثقة الإسلام كلينى‏ ج 1 ص 11؛ معاني‏ الأخبار، شیخ صدوق، ص 239 ؛ بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج 1، ص 116)

پس زمانی انسان می تواند شرط بگذارد و با نفس خویش مشارطه داشته باشد که بخواهد مرتبه پست تر یعنی شهوت و غضب را تحت سلطه و امارت مرتبه بالاتر یعنی عقل فطری در آورد و نفس در اندیشه تابع عقل نظری و در انگیزه تابع عقل عملی باشد؛ این در حالی است که بسیاری از مردم بر عکس عمل می کنند و امارت نفس را به جای مرتبه عالی به مراتب دانی می سپارند و اجازه می دهند تا به جای عقل، شهوت و غضب حاکمیت یابد؛ از این روست که امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: وَ كَمْ مِنْ عَقْلٍ أَسِيرٍ تَحْتَ هَوَى أَمِيرٍ؛ و چه بسا عقل كه اسير فرمانروايى هوس است.(نهج البلاغه، حکمت 211)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، سیر و سلوک دارای مراتبی است که در گام نخست باید عقل از اسارت هواهای نفسانی شهوت و غضب رهایی یافته و امارت و فرمانروایی یابد و در گام بعد عقل تحت شعاع نوری قلب قرار گیرد و انسان افزون بر دانستن به دیدن برسد. پس از منظر رویت و دیدن به مساله دانستن بنگرد به طوری که علم او به بصیر بازگردد نه آن که بصیر بودن به علم بازگردد. بنابراین، در مراتب شدن و صیرورت نفس باید این نفس و روان آدمی به جایی برسد که نه تنها عقل حاکم و امیر بر شهوت و غضب باشد، بلکه میان دیدن و دانستن ، این رویت و بصیرت و دیدن حاکم بر دانستن و دانایی شود. پس شخص نه تنها دانا بلکه باید دارای چیزی باشد و همه چیز در برابرش حاضر.

به هر حال، نفس انسانی که قابلیت تغییر را دارد باید تحت تربیت قرار گیرد و تغییرات مثبتی را به دست آورد تا این تغییرات افزون بر درون و برون و محیط اطراف از جمله جامعه تاثیرگذار باشد. از این روست که خداوند به تغییرات مثبت و منفی نفس انسانی و تاثیر آن بر اجتماع انسانی توجه داده و می فرماید: إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ؛ در حقيقت ‏خدا حال قومى را تغيير نمى‏ دهد تا آنان حال روان خود را تغيير دهند.(رعد، آیه 11)

هم چنین خدا در جایی دیگر در باره تغییرات منفی در نعمت ها که برآیند تغییر در روان و نفس است، می فرماید: ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرًا نِعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ؛ اين كيفر بدان سبب است كه خداوند نعمتى را كه بر قومى ارزانى داشته تغيير نمى‏ دهد مگر آنكه آنان آنچه را در دل دارند تغيير دهند و خدا شنواى داناست. (انفال، آیه ۵۳)

از نظر قرآن با آن که تغییرات در جوهر نفس و ذات انسانی و صیرورت یک امر طبیعی است و انسان در نهایت به خدای جلال یا جمال می رسد: يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ ؛ اى انسان حقا كه تو به سوى پروردگار خود به سختى در تلاشى و او را ملاقات خواهى كرد. (انشقاق، آیه ۶) از این روست که صیرورت و شدن کمالی نفس را یا به خدای جمال می داند یا خدای جلال با آن که نهایت مصیر و مسیر یکی است(بقره، آیه 285؛ تعابن، آیه 3)؛ ولی دو نوع صیرورت رخ می دهد: 1. صیرورت به سوی خدای رحمان جمالی: غَافِرِ الذَّنْبِ وَقَابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقَابِ ذِي الطَّوْلِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ ؛ كه گناه‏ بخش و توبه‏ پذير و سخت‏ كيفر و فراخ‏نعمت است؛‏ خدايى جز او نيست. فقط و فقط تمام و همه شدن و صیرورت به سوى اوست(غافر، آیه ۳)؛ 2. یا صیرورت به سوی خدای جلالی: أَفَأُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذَلِكُمُ النَّارُ وَعَدَهَا اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَبِئْسَ الْمَصِيرُ؛ بگو آيا شما را به بدتر از اين خبر دهم همان آتش است كه خدا آن را به كسانى كه كفر ورزيده‏ اند وعده داده و چه بد صیرورت و شدنی است.(حج، آیه 72؛ و نیز آل عمران، آیه 162؛ بقره، آیه 126 و آیات دیگر)

اصولا کسانی که اجازه نمی دهند تا خورشید حقیقت بر روان ایشان بتابد و بذرهای سرشته در ذات از اسماء و صفات الهی را برویاند و به شکوفایی و میوه دهی برساند، کسانی هستند که بدترین صیرورت و شدن و انقلاب نفس را انتخاب کردند. از نظر قرآن، انسان باید اجازه دهد تا الهامات الهی در قالب تقوا و نگه داشت انسان از هر گونه زشتی و پلیدی و نقص کار خود را بکند و انسان را از فسق و فجور دور نگه دارد. این گونه است که فلاح و رستگاری برای انسان با شکوفایی و میوه دهی اسماء و صفات الهی رقم می خورد؛ اما بسیاری از مردم با گناه و فجور و دریدگی خویش نفس و روان را دفن می کنند و از حالت استوا و اعتدال بیرون برده و اجازه می دهند تا شهوت و غضب حاکم بر نفس شود و عقل را دفن و از کار بیاندازد و یا عقل محکوم را برای کارهای زشت به خدمت گیرد.(شمس، آیات 7 تا 12)

به هرحال، تغییراتی که انسان در نفس خویش را دو دسته از اعمال خیر و شر و صالح و طالح ایجاد می کند، صیرورت و شدن های دایمی است که در یک فرآیندی به جایی می رسد که انقلاب نفس رخ می دهد و انسان یا خدا انسان می شود(بقره، آیه 138؛ آل عمران، آیه 79)؛ یا جماد انسان، گیاه انسان یا حیوان انسان.(اعراف، آیه 179؛ فرقان، آیه 44؛ جن ، آیه 15؛ بقره، آیه 74 و آیات دیگر)

به هر حال، شخصی که در مسیر صیرورت و انقلاب کمالی نفس گام بر می دارد و می خواهد تزکیه نفس نماید یعنی بستر ایجادی و تحققی آن را فراهم آورد نخست باید حقیقتا به طور دنبال ایجاد یک تغییر مثبت در خودش باشد. این تغییرات که به شکل فرآیندی و گام به گام انجام می شود، در حقیقت صیرورت و شدن های دایمی و پیاپی است که شامل ترک یک گناه یا عادت زشت است، یا آراستگی به یک عبادت، فضیلت اخلاقی یا صفت خوب است. بنابراین نه تنها باید شخص نسبت به چیستی رذیلت و فضلیت شناخت داشته باشد، بلکه فضایل و رذایل را بشناسد و در گام بعد آن را در شکل جزیی و مورد در خود شناسایی کند و موقعیت و ظرفیت خویش را نسبت به آن بداند. پس نیازمند علم و دانش و معرفتی از این جهت است که باید آن را گام اول تمهید برای تزکیه نفس دانست.

چنان که گفته شد میان جزم اندیشه ای و عزم ارادی فرق است. پس اگر نسبت به چیزی جزم یافت و دانست باید چیزی را ترک کند ؛ زیرا رذیلت اخلاقی است یا چیزی را انجام دهد و در خود تحقق بخشد که آن را فضلیت اخلاقی یافته است؛ پس از آن نیاز به عزم و اراده جدی دارد تا بتواند در برابر فشارهای هواهای نفسانی درونی و وسوسه های بیرونی مقاومت کند. از این روست که استقامت و پایداری در قالب عزم الامور یعنی عزم در مقام عمل و اجرا لازم اساسی است که با توکل بر خدا و توسل به اولیای الهی با توفیق خداوندی در این راه گام بردارد و سستی نورزد چنان که پیامبران الهی عزم جدی داشته و توفیق یافته اند موفقیت را برای خود رقم زند.(هود، آیه 112) خداوند در آیات بسیاری کسب موفقیت را در استقامت و پایداری در مقام عزم پس از جزم دانسته است و می فرماید: وَأَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُمْ مَاءً غَدَقًا ؛ و اگر مردم در راه درست پايدارى ورزند قطعا آب گوارايى بديشان نوشانيم. (جن، آیه ۱۶)

در جایی دیگر می فرماید: إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ ؛ در حقيقت كسانى كه گفتند پروردگار ما خداست‏ سپس ايستادگى كردند فرشتگان بر آنان فرود مى ‏آيند و مى‏ گويند: هان بيم مداريد و غمين مباشيد و به بهشتى كه وعده يافته بوديد، شاد باشيد. (فصلت، آیه ۳۰)

در جایی دیگر می فرماید: إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ؛ محققا كسانى كه گفتند: پروردگار ما خداست‏، سپس ايستادگى كردند، بيمى بر آنان نيست و غمگين نخواهند شد. ( احقاف، آیه ۱۳)

استقامت شرط مهم در به نتیجه رسیدن و تأثیر این برنامه است، و اگر استمرار نداشته باشد و شخص استقامت نداشته باشد نتیجه مطلوب به دست نخواهد آمد.

باید یادآور شد که استقامت از قَوَمَ به معناى استمرار و پايدارى، راستى، ايستادن، راست شدن، راست بايستادن و قرار داشتن در راه راست بدون منحرف شدن است.( اساس‌البلاغه، ص‌538؛ لغت نامه دهخدا، مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب؛ ذیل واژه قوم)

از نظر قرآن دست یابی به آرامش(فصلت، آیه 30)، امدادهای غیبی الهی(فصلت، آیات 30 و 31)، موفقیت و پیروزی(بقره، آیات 249 تا 251؛ آل عمران، آیه 152)، رستگاری و فلاح(انفال، آیه 45)، بهره گیری از فرشتگان و نزول ایشان برای راهنمایی و امداد الهی(فصلت، آیه 30) از آثار استقامت و ثبات در کارها و عزم جدی در مقام عمل است. به طور طبیعی کسی که می خواهد به جهاد نفس برود در هر مرتبه از جهاد چه جهاد عقل علیه شهوت و غضب و چه جهاد رویت علیه دانستن باید استقامت داشت.

از نظر قرآن کسی که در جهادهای اصغر مالی و تنی لازم است تا از مال و تن خویش بگذرد و استقامت ورزد(آل عمران، آیه 151) به طور طبیعی در جهادهای اکبر باید این گونه عمل کرده و اهل استقامت باشد.(عنکبوت، آیه 6؛ فصلت، آیات 30 و 31 و آیات دیگر) انسان در مسیر کسب مظهریت در صفات و اسمای الهی و صیرورت و انقلاب کمالی باید دست از تلاش و مجاهدت بر ندارد و خسته نشود. از این روست که در قرآن مطلوبيّت پايدارى در مسير اهداف ارزشمند و متعالى مورد تاکید است و پیامبران این گونه عمل می کردند؛ چنان که حضرت موسی(ع) برای رسیدن به هدف خویش از هیچ گونه تلاش و کوشش دست بر نداشت.(کهف، آیه 60؛ مجمع البیان، ذیل آیه)

برای تحقق این روحیه استقامت باید انسان اهل ایمان واقعی به خدا و حقانیت راه (آل عمران، آیه 139)، امیدوار به خدا(نساء، آیه 104)، توکل در شرایط سخت و شدت(آل عمران، آیات 122 و 172 و 173)، دعا و نیایش(بقره، آیه 250)، شب زنده داری و تهجد شبانه(مزمل، آیات 1 تا 10) و مانند آن ها باشد و از دنیاطلبی(آل عمران، آیه 152)، وسوسه های شیطانی(آل عمران، آیه 155)، تاثیرپذیری از دشمن و وسوسه هایش(آل عمران، آیه 122) و مانند آن به عنوان موانع استقامت پرهیز و اجتناب کند.

عزم و استقامت و همت بلند مهم ترین اسباب ابتدایی برای بسترسازی تزکیه نفس است؛ شکی نیست که آن چه انسان را به کمال می رساند عزم عملی است؛ زیرا جزم عقلی و ذهنی که از راه شناخت به دست می آید همانند چراغی است که پیش روی شخص قرار دارد و آن که موجب می شود تا شخص به مطلوب و مقصود خود برسد، گام های استوار پس از ادراک عقل علمی، از سوی عقل عملی برداشته می شود و این حرکت استوار و محکم است که او را به مقصود و مطلوب می رساند. نویسنده در جاهای دیگر از جمله مقاله «روش های تحصیل عزم عملی» به ابعاد و اثار عزم پرداخته است. در آن جا بیان شد که عزم در لغت به معناى تصميم است.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ذیل واژه) نیت بر انجام کاری و کوشش همراه با ثبات و پایداری از جلوه های عزم و نشانه های آن است. این واژه در قرآن بارها با امر و امور به کار رفته است(آل عمران، آیه 186؛ لقمان، آیه 17؛ شوری، آیه 43؛ محمد، آیه 21) که خود نشانه ای است که عزم به حوزه ذهن و عقل نظری ارتباطی ندارد، بلکه به حوزه عقل عملی و اراده وابسته است.

هم چنین در گام های نخست باید انسان به مساله میانه روی و رعایت حد اعتدال توجه داشت باشد؛ زیرا رعایت اعتدال لازم و ضروری است؛ پس نباید به گونه ای عمل کرد که نفس تحت فشار سهمگین قرار گیرد. به سخن دیگر، از آغاز نباید انتظار حلم را از نفس داشت بلکه باید از صبر شروع کرد تا از شکیبایی به بردباری رسید. پس ارفاق نفس از اصول اخلاقی و عرفانی است، اما باید مراقب بود که ارفاق بیش از اندازه موجب رها شدن و افسار گریختگی نفس نگردد و از کنترل خارج نشود. پس همان طوری که اعتدال در انفاق مالی مطرح است و خدا به پیامبرش می فرماید: وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا؛ و دستت را به گردنت زنجير مكن و بسيار هم گشاده‏ دستى منما تا ملامت‏ شده و حسرت‏زده بر جاى مانى. (اسراء، آیه ۲۹)

اصولا از نظر قرآن، حالت اعتدال همان حالت قوام و استقامتی است که گرایش به افراط و تفریط ندارد. از این روست که می فرماید: وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا ؛ و كسانى‏ اند كه چون انفاق كنند نه ولخرجى مى كنند و نه تنگ مى‏ گيرند و ميان اين دو روش حد وسط را برمى‏ گزينند. (فرقان، آیه ۶۷)

هم چنین باید توجه داشت که انسان در طول روز و در حین انجام برنامه بر حسن انجام این تمرکز داشته باشد و همیشه هدف اصلی را فراموش نکند؛ زیرا فشارهای روزانه و زینت هایی که در تجلیات نوری خودنمایی کرده و انسان را مجذوب خویش می کند، چون انسان را از خود و خدا و خُلق رفتاری می سازد که زمانی از وی می گذرد و در غفلت باقی می ماند. از این روست که روز را سبح طویل و شب را زمان تعطیلی و سبات و آرامش دانسته است.(مزمل، آیات 1 تا 7)

امیرمومنان امام علی(ع) برای این که تلاش های روزانه و فعالیت طبیعی زندگی برای امرار و معاش او را از هدف اصلی غافل نکند، هنگام بیل زدن با هر بیلی آیه ای را می خواند که دلالت بر هدف مندی زندگی دارد. ایشان در هنگام بیل زدن می فرمود: أَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدًى ؛ آيا انسان گمان مى ‏كند بى‏ هدف رها مى ‏شود. (قیامت، آیه ۳۶) پس هماره باید به فکر هدف اصلی بود که امروز آن را به عنوان مقدمه ای برای آن قرار داده است.

پس هرروز گامی در بسترسازی تزکیه نفس بردارد و گام به گام در صدد ترک عادت‌ها و رفتارهای زشت بر آید و برای تقویت عادت های نیک تلاش کند؛ زیرا باید دانست که یکباره نمی‌توان چندین عادت بد و زشت را کنار گذاشت. البته هماره اولویت بندی در هر کاری از جمله در تخلیه بد و تجلیه یا تحلیه حق لازم و ضروری است؛ پس باید از عادت‌ها و رذائل بدتر و شدیدتر شروع کرد و آنها را در اولویت قرار داد.

انسان تا بدی ها را تخلیه نکرده نمی تواند امید به جایگزینی زیبایی و تحلیه آن کرده و خود را مجلای صفات نیک قرار دهد. پس ترک عادت زشت را باید در اولویت قرار دهد. در این راه هرگز نیز نباید دلسرد شود و جای امید، قنوط و نومیدی بنشیند؛ پس اصل اعتماد به خدا و توکل بر او را با تقلین توانمندی خداداد انسانی مهم ترین اصلی است که باید در همه احوال آن را مدنظر قرار دهد؛ زیرا تلقین اثر بزرگی در تغییر مثبت رفتار انسان و تقویت عزم و اراده اود دارد، چنان که یأس و نا امیدی دشمن حرکت و پیشرفت و تغییر انسانی است.

پس وقتی با همه این مقدمات با خود مشارطه می کند تا چیزی را از زندگی خود به عنوان عادت و صفت زشت ترک کند، یا چیزی را به عنوان صفت و عادت نیک در خود ایجاد کند، این مشارطه می تواند موفقیت آمیز باشد.

به سخن دیگر، مشارطه، یعنی اینکه شخص هر روز صبح و ابتدای روز آن عیب ظاهری یا اخلاقی و یا باطنی را در نظر آورده و بدی‌ها و زشتی آن را مرور کرده و با خود و خدای سبحان شرط و عهد کند که در طول روز و شب تا زمان خواب از ارتکاب آن خودداری کند، به این عمل مشارطه گفته می‌شود. اما این مشارطه برای این که موفقیت آمیز باشد، باید همه این موارد پیش گفته در آن ملاحظه شود. پس نباید اصولی که بیان شده را کم اهمیت دانست و در مشارطه بدون آن به شرط گذاری با نفس پرداخت.

ممنوعیت شروط غیر شرعی

انسان با خودش شرط می کند و به نوعی متلزم و متعهد می شود تا بر اساس شریعت عمل کند که قوانین آن شامل مصالح و مفاسد و در برگیرنده اصول و قواعد اخلاقی و حقوقی در راستای کمال یابی انسان است. البته شرط کردن در آغاز سخت و عمل بدان سخت تر است؛ اما پس از مدتی همانند رانندگی آسان و به شکلی طبیعی و عادت ثانوی می شود. به فرمايش حضرت امام خميني (ره) تو عازم شو و شرط كن و تجربه نما ببين چقدر سهل است. پس از مشارطه بايد در طول روز مراقب شرطي كه كرده ايد باشيد و بدانيد كه عالم محضر حضرت حق است و او مراقب اعمال ماست و اين توجه را تا شب ادامه دهيد. اين همان معناي مراقبه است؛ زیرا انسان مراقبت می کند تا خلاف شرط عمل نکند؛ البته شرطی که مشروع است و نباید برای خود شرطی بگذارد که فراتر از احکام شرعی است که در قالب باید و نبایدها و شاید ها و نشایدها بیان شده و به عنوان احکام پنج گانه مطرح است؛ زیرا برخی از مردم شروطی برای خود قرار می دهند که شرعی نیست؛ مثلا سرکوب غرایز جنسی و یا قوه غضب به طوری که در برابر ظلم دیگری هرگز واکنش منفی نشان ندهد و غضبان نشود. این در حالی است که انسان نه تنها نیازمند محافظت بر غرایز و تامین منطقی و شرعی آن است، بلکه باید گاه با مدیریت عقل مثلا قوای جاذبه و دافعه یعنی شهوت و غضب تقویت شود تا بتواند هر چیزی که برای کمال لازم است جذب و هر آن چه مانع است دفع شود. بنابراین، سرکوب قوای شهوانی و غضبانی به معنای عدم دسترسی به کمال در تمام عرصه ها و زمینه ها است؛ زیرا انسان باید مظهر تمام اسما و صفات الهی از جمله اسمای جلالی باشد که در شکل غضب خودنمایی می کند. جهاد علیه ابلیس و دفع موانع ایجادی از سوی او و شیاطین انسی و جنی نیازمند قوه غضب است. انسانی که نسبت به چیزی علاقه دارد و آن چیز محبوب اوست با قوه جاذبه و شهوانی به سوی آن کشیده و برای تحقق آن تلاش می کند؛ چنان که اگر نسبت به چیزی گریزش و نفرت دارد و بغض آن در دل ، باید از قوه دافعه و غضب برای رهایی و دفع آن استفاده کند. بنابراین، قوای شهوانی و غضبانی لازم زندگی و کسب کمالات است.

از همین روست که در اسلام رهبانیت به معنای ریاضت هایی که موجب سرکوب قوای شهوانی و غضبانی یعنی همان قوای جاذبه و دافعه می شود، ممنوع شده است و انسان نباید شرطی را بگذارد که موجب سرکوب این غرایز و قوای انسانی شود. خدا در آیات قرآنی نسبت به رهبانیت و ریاضت های غیر شرعی که در میان برخی از مسیحیان رواج یافته بود، هشدار داده و می فرماید: ثُمَّ قَفَّيْنَا عَلَى آثَارِهِمْ بِرُسُلِنَا وَقَفَّيْنَا بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَآتَيْنَاهُ الْإِنْجِيلَ وَجَعَلْنَا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَرَحْمَةً وَرَهْبَانِيَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا كَتَبْنَاهَا عَلَيْهِمْ إِلَّا ابْتِغَاءَ رِضْوَانِ اللَّهِ فَمَا رَعَوْهَا حَقَّ رِعَايَتِهَا فَآتَيْنَا الَّذِينَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ ؛ آنگاه به دنبال آنان پيامبران خود را پى ‏درپى آورديم و عيسى پسر مريم را در پى آنان آورديم و به او انجيل عطا كرديم و در دلهاى كسانى كه از او پيروى كردند رافت و رحمت نهاديم؛ و اما رهبانیت و ترك دنيايى كه از پيش خود درآوردند ما آن را بر ايشان مقرر نكرديم، مگر براى آنكه كسب خشنودى خدا كنند، با اين حال آن را چنانكه حق رعايت آن بود منظور نداشتند، پس پاداش كسانى از ايشان را كه ايمان آورده بودند بدانها داديم ، ولى بسيارى از آنان دستخوش انحراف هستند. (حدید، آیه ۲۷)

پیامبر(ص) رهبانیت به معنای ترک دنیا و عدم حضور در فعالیت های اجتماعی و کارهای اقتصادی را نفی کرده؛ زیرا اگر کسی بخواهد انفاق مالی داشته باشد و در کنار نماز به مهم ترین وظیفه اجتماعی خود عمل کند(بقره، آیات 2 و 3)، باید چنین شخصی رهبانیت را کنار بگذارد. از همین روست که آن حضرت(ص) می فرماید: لارهبانیه فی الاسلام.( رجوع شود: بحار الانوار، ج 15، جزء اخلاق، باب 14، باب النهي عن الرهبانية و السياحة)

این که انسان غریزه جنسی خویش را سرکوب کند نه راه معقول است نه مقبول؛ زیرا انسان با سرکوب این غریزه به کمال همه چیز دست نمی یابد و از بسیاری از کمالات محروم می شود که از جمله کمالی است که در زندگی خانوادگی به دست می آید و یا آثاری که به سبب وجود و حضور فرزند بر انسان بار می شود. رفتارهای اجتماعی نیازمند مشارکت ها و رفتارهای خاصی است که در زندگی خانوادگی و تشکیل خانواده تحقق می یابد. بسیاری از کمالات انسانی مدیون خانواده و تشکیل آن و نیز فرزندان و فعالیت هایی است که در چارچوب خانواده انجام می دهد. بنابراین، سرکوب غریزه جنسی مثلا به معنای ناتمامی در این بخش از کمالات است. به عنوان نمونه سکونت، آرامش، مودت و رحمتی که در چارچوب به وجود می آید(روم، آیه 21) غیر از این امور است که در جایی دیگر تحصیل یا حاصل می شود.

جهاد در راه خدا که نیازمند مال و ثروت و انفاق آن در راه خدا از یک سو و فشارهای جسمی و جان فشانی از سوی دیگر است، جز با قوه غضب شدنی نیست. سرکوب قوه غضب به معنای عدم رسیدن به مقام مجاهد و آثار و برکات آن است. کسی که قوه غضب نداشته باشد، نمی تواند مال و فرزند را از خود دور کند؛ و هم چنان وابستگی ها دیگر را نمی تواند بدون قوه دافعه دفع کند و خود را برهاند و به یک معنا فرار رو به جلوی به سوی خدا داشته باشد.(ذاریات، آیه 50)

به هر حال، در مشارطه شرط است که شرط غیر شرعی نگذارد و بر خلاف احکام الهی حلال خدا را حرام نکند و بتواند در چارچوب معقول و مقبولی از حلال و طیبات استفاده کند. خداوند در این باره می فرماید: قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ. قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالْإِثْمَ وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَأَنْ تُشْرِكُوا بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ؛ اى پيامبر! بگو : زيورهايى را كه خدا براى بندگانش پديد آورده و نيز روزيهاى پاكيزه را چه كسى حرام گردانيده است؟! بگو : اين نعمتها در زندگى دنيا براى كسانى است كه ايمان آورده‏ اند و روز قيامت نيز خاص آنان است، اين گونه آيات خود را براى گروهى كه مى‏ دانند به روشنى بيان مى ‏كنيم. بگو پروردگار من فقط زشتكاريها را چه آشكارش باشد و چه پنهان و گناه و ستم ناحق را حرام گردانيده است و نيز اين كه چيزى را شريك خدا سازيد كه دليلى بر حقانيت آن نازل نكرده و اين كه چيزى را كه نمی دانید به خدا نسبت دهيد. (اعراف، آیات 31 و ۳۲)

برخی از مردم عادت کردند که شرط های غیر شرعی برای خود بگذارند که نه تنها مفید نیست، بلکه زیان نیز می رساند؛ زیرا انسان را از انسانیت و راه راست آن دور می سازد. برای شرط گذاری بهتر است که همان سنت قولی و سیره عملی معصومان(ع) مد نظر قرار گیرد. عمل به توضیح المسایل به عنوان راه های ساده و آسان کسب تقوای عام و خاص و اخص بهترین شرطی است که انسان می تواند با خود داشته باشد؛ چنان که آیت الله بهجت فومنی این گونه سفارش کرده است.

دیده شده که برخی از افراد حتی از مسلمانان در طریقت خود شروط غیر شرعی را برای خود وضع می کنند که نوعی رهبانیت و ریاضت های سخت و سنگین است. اسلام راه هایی را پیشنهاد می کند که توان عمومی برای انجام آن است. از این روست خدا در کارها مبنا را براساس استطاعت افراد قرار داده و تکلیف به مالایطاق نمی کند. خدا می فرماید: لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا؛ خدا نفسی را جز به وسع و توانش تکلیف نمی کند.(بقره، آیه 286)

این که انسان برای مهار نفس از سخن گفتن و تقویت صمت و سکوت بخواهد سنگی را در دهان بگذارد، در هیچ روش معقول و مقبول نقلی بیان نشده است؛ بنابراین، نباید سنت و سیره و سبک زندگی و منهاج و روشی را انتخاب کرد که معصومان(ع) بیان نکرده اند؛ زیرا همان طوری که پیامبر(ص) بیان کننده قرآن و نیز تبیین گر آن است تا صراط مستقیم الهی را بگوید و بیان کند(نحل، آیه 44)، هم چنین آن حضرت(ص) به عنوان اسوه حسنه عملی کسی است که باید به سبک زندگی ایشان ، سبک زندگی خودمان را بسازیم: لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا ؛ قطعا براى شما در اقتدا به رسول خدا سرمشقى نيكوست براى آن كس كه به خدا و روز بازپسين اميد دارد و خدا را فراوان ياد مى ‏كند. (احزاب، آیه ۲۱)

پس نباید در مشارطه کارها و روش هایی را برای خودمان شرط کنیم که مخالف عقل و عقلا است و با اسلام و شریعت و سنت اسلامی و سیره معصومان(ع) سازگار نیست؛ شکی نیست کسی بخواهد موفقیتی را در این مسیر کمالی به دست آورد؛ جز از راه اتباع و پیروی از پیامبر(ص) و اطاعت خدا و رسول الله (ص) نمی تواند به دست آورد. خداوند می فرماید: قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ. قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ؛ بگو اگر خدا را دوست داريد از من پيروى كنيد تا خدا دوستتان بدارد و محبوب خدا شوید و گناهان شما را بر شما ببخشايد؛ و خداوند آمرزنده مهربان است. بگو: خدا و پيامبر او را اطاعت كنيد. پس اگر رويگردان شدند، قطعا خداوند كافران را دوست ندارد. (آل عمران، آیات ۳۱ و 32)

مشارطه از آسان به سخت

در مشارطه در گام اول نباید از سخت شروع کند، بلکه گام اول آن باشد تا از آسان ترین ها شروع کند تا به تجربت و آزمون وقتی بر کار زشتی غلبه کرد و عادت نیکی را ایجاد نمود، آن گاه به سمت دومی که سخت تر است برود. البته گاه لازم است تا اولویت بندی کند ؛ زیرا برخی از کارهای زشت و صفات و خصلت های بد، خود مانع در راه خودسازی است؛ چرا که برخی از آن ها مانند دروغ و یا شراب خواری کلید بدی ها و زشتی ها است و باید ترک شود؛ سپس به سوی دیگر صفات و رفتارهای زشت رفت و یا کارهای نیک را در خود ایجاد یا تقویت کرد.

اما این که انسان بخواهد از سخت ترین و دشوارترین شروع کند، وقتی در این امر شکست خود ممکن است به اصلاح دیگر صفات و رفتارهای زشت نرود و ناامید و مایوس شود که خود عامل خطرناکی در ترک تزکیه نفس است.

چنان که گفته شد واژه و عمل مشارطه به‌صورت مستقیم در آیات قرآن و روایات امامان معصوم(ع) نیامده است؛ اما برخی محتوای آیات و روایات، دلالت بر مشارطه دارد. این که انسان چگونه با خود شرط کند و تعهد سپارد و التزام دهد تا خود را اصلاح کرده و عادت های زشت را کنار و عادت های نیک را بپذیرد و در خود ایجاد کند.

از آیات قرآن استفاده می‌شود كه یاران پیامبر اسلام (ص) درباره مسائل مهم با خدا عهد و پیمان داشتند كه نوعی مشارطه است. در طول تاریخ مومنان با خداوند مشارطه می کردند و عهد می بستند تا کاری کنند که مورد رضایت خدا است. به عنوان نمونه در آیه ۲۳ سوره احزاب آمده است: «مِنَ الْمُؤمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ ینْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا» در میان مؤمنان مردانی هستند كه بر سر عهدی كه با خدا بسته‌اند صادقانه ایستاده‌اند، بعضی پیمان خود را به آخر بردند و در راه او شربت شهادت نوشیدند؛ و بعضی دیگر در انتظارند و هرگز تبدیل و تغییری در عهد و پیمان خود ندادند.

در روایتی از پیامبر اسلام(ص) آمده است: «اذا اصْبَحَ ابْنُ آدَمُ اصْبَحَتِ الْاعْضاءُ كُلُّها تَسْتَكْفِی اللِّسانُ انّی تَقُولُ اتَّقِ اللَّهَ فینا فَإِنَّكَ انِ اسْتَقَمْتَ اسْتَقَمْنا وَ انْ اعْوَجَجْتَ اعْوَجَجْنا ؛ هر روز صبح تمام اعضاء بدن به زبان هشدار می‌دهند و می‌گویند: تقوای الهی را در مورد ما رعایت کن؛ زیرا اگر تو راست باشی ما هم راستیم و اگر تو کج شوی ما هم کج می‌شویم. »( نراقی، مهدی ابن بی‌ذر، جامع السعادات، بی‌تا، ج۲، ص۳۵۲.)

ما باید بدانیم که هر شبی خدا ما را در هنگام خواب می میراند سپس در هنگام بیداری نفس ما را باز می گرداند؛ پس باید هر شب را شب مرگ خود بدانیم و روز دیگر را تولدی دوباره؛ این گونه است که حجت بر ما تمام است؛ زیرا اگر شرطی کرده ایم به آن عمل کنیم و بدانیم که اگر شبی این اجل مسمی برسد و دیگر بازگشتی برای نفس به کالبد جسدانی خاکی نباشد، دیگر کاری از دست ما بر نمی آید و نمی توانیم بگوییم خدایا مرا بازگردان تا به جبران ما فات بپردازیم.(مومنون، آیه 100) پس با خود شرط کنیم چون هر روزی تولدی دوباره است، در این روزها گناهی نکنیم. این گونه است که می توان امیدوار شد که از نقص به کمال برویم و عادت های زشت را کنار گذاشته و به عادت های نیک خود را موفق سازیم.

امام سجاد(ع) می فرماید: در دعای سی و یكم صحیفه سجادیه،‌ امام سجاد (ع) به پیشگاه خداوند عرض می‌كند: «وَلَكَ یا رَبِّ شَرْطی الَّا اعُودَ فی مَكْرُوهِكَ، وَ ضَمانی انْ لا ارْجِعَ فی مَذْمُومِكَ وَ عَهْدی انْ اهْجُرَ جَمیعَ معاصِیكَ؛ پروردگارا! شرطی در پیشگاه تو كرده‌ام كه به آنچه دوست نداری، باز نگردم، و تضمین می‌كنم به سراغ آنچه را تو مذمّت كرده‌ای نروم و عهد می‌كنم كه از جمیع گناهانت دوری گزینم.» (صحیفه سجادیه، دعای سی و یکم ، دعای توبه؛ نگاه کنید: مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵، ص۲۴۸.)

امیرمومنان امام علی(ع) درباره مشارطه با خویشتن در مهار و مدیریت و تربیت نفس به این نکته توجه می دهد که انسان لازم است تا از نقص خود آگاه شده و نسبت به آن متعهد باشد تا برطرف نماید؛ زیرا اگر چنین تعهدی نسپارد باید گفت که مرگ او بهتر از زندگی است که با چنین نقصانی همراه است. ایشان می فرماید: من لم یتعاهد النقص من نفسه غلب علیه الهوی؛ و من کان فی نقص فالموت خیر له؛ کسی که بررسی نقصان نفس خویش نکند، هوای نفس بر او چیره می شود؛ و کسی که پیوسته در حال سقوط و نقصان است، مرگ برای او بهتر است!» (بحار الانوار، ج67، ص 64.)

از نظر قرآن، انسان ها به دو دسته اصلی تقسیم می شوند: نخست کسانی که در حوزه اندیشه بر اساس ظنون عمل و رفتار می کنند و تخریص و گمانه زنی مبنای فعالیت ها و کارهای آنان است؛ هم چنین در حوزه انگیزه بر اساس هواهای نفسانی رفتار و عمل می کنند و از علم در مقام اندیشه و عقل در مقام انگیزه به دور هستند: إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَمَا تَهْوَى الْأَنْفُسُ ؛ جز از طن پیروی نمی کنند و آن چه خواهش های نفسانی است.(نجم، آیه 23) شکی نیست که چنین نقصی بزرگ ترین نقص در زندگی بشر است و انسان باید متعهد و متلزم شود تا جز به علم و عقل عمل نکند.

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، انسان در مشارطه در گام و مرحله نخست آن، با خود شرط کند که به واجبات عمل کرده و از محرمات اجتناب کند تا این گونه با عبادت شرعی، تقوای مرتبه اول یعنی تقوای عام نصیب او شود و از علم الیقین بهره مند گردد.(بقره، آیه 21؛ مائده ، آیه 93 و آیات دیگر)

در گام بعدی نیز با خود شرط کند افزون بر عمل به واجبات و ترک محرمات، هم چنین به مستحبات عمل کرده و از مکروهات نیز اجتناب کند؛ چنین است که گام در مرتبه دوم تقوای خاص و بهره مند از آثار عین الیقین می شود.(تکاثر، آیه 5) سپس گام سوم را بر می دارد که در آن افزون بر این امور، حتی برخی از مباحات را بر خود حرام می کند؛ چنان که در ماه رمضان که دوره پودمانی و کارگاه علمی و عملی این مرتبه است، انسان افزون بر انجام واجبات و مستحبات و نیز ترک محرمات و مکروهات، نسبت به مباحاتی چون شهوات غذایی و جنسی حلال نیز اجتناب و پرهیز می کند تا این گونه مرتبه سوم تقوای اخص را به دست آورده و در مقام حق الیقین قرار گیرد. پس در این مرتبه با خود شرط می کند تا از برخی از مباحات نیز اجتناب کند تا به کمال و تمام برسد؛ زیرا گفته اند: صمت و جوع و سحر عزلت و ذكر به دوام / ناتمامان جهان را كند اين پنج تمام.

خداوند در باره مراتب تشکیکی ایمان و تقوا می فرماید: لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِيمَا طَعِمُوا إِذَا مَا اتَّقَوْا وَآمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَآمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَأَحْسَنُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ؛ بر كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده‏ اند گناهى در آنچه قبلا خورده‏ اند نيست در صورتى كه تقوا پيشه كنند و ايمان بياورند و كارهاى شايسته كنند سپس تقوا پيشه كنند و ايمان بياورند آنگاه تقوا پيشه كنند و احسان نمايند و خدا نيكوكاران را دوست مى دارد. (مائده، آیه ۹۳)

پس وقتی شخص می بیند که زبان او بیراهه می رود و به یاوه و بیهودگی گرفتار است، باید شرط کند که از غیبت و دشنام و تهمت و بدزبانی پرهیز کند؛ پس از آن باید برای این که سخنانش حکمیانه باشد و نکات ظریف و لطیف بیان کند، باید پیش از گفتن اندیشه کند و حرف را بجود و سپس بر زبان آورد. در این زمان در می یابد: هر سخن جایی و هر نکته مقامی دارد؛ سپس به این مرتبه می رسد که اگر سخن گفتن سیم و نقره است، سکوت و خاموشی طلا و زر است.

البته در مراتب عالی سکوت و صمت به این می رسد که اگر زمزمه نفس را خاموش کند و اجازه ندهد ذهن او به هر جا برود و هر خیالی به ذهن نیاید، در این صورت با خاموشی واقعی خود، اجازه می دهد تا الهامات الهی بر روانش وارد شود و خدا به الهام و بلکه وحی با او سخن گوید و او را نه تنها به حق و باطل آشنا کند ، بلکه فعل خیرات را به وی وحی کند: وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ؛ و آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما هدايت میکردند و به ايشان انجام دادن كارهاى نيك و برپاداشتن نماز و دادن زكات را وحى كرديم و آنان پرستنده ما بودند.(انبیاء، آیه ۷۳)

پس گام نخست در بسترسازی تزکیه نفس مشارطه است. «مشارطه» آن است که مثلا در آغاز روز با خود شرط کنی و تصمیم بگیری بر خلاف فرموده خدا رفتار نکنی و از طاعت خداوند کوتاه نیایی و تا حد توان در انجام کارهای نیکو تلاش کنی.(نگاه کنید: خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ۱۳۸۶ش، ص۲۸ و نراقی، مهدی ابن بی‌ذر، جامع السعادات، بی‌تا، ج۳، ص۹۳. علمای اخلاق درباره مشارطه معتقدند بهتر است هر شخص بعد از نماز صبح، برای مشارطه، مدتی با نفس خود خلوت کند و مانند صحبت تاجر با شریک خود بگوید به جز عمر کالایی ندارم و اگر از بین برود سرمایه‌ام از بین رفته و از تجارت مایوس می‌شوم.( فیض کاشانی، محمد ابن شاه مرتضی، المحجه البیضاء فی تهذیب الإحیاء، ۱۳۷۹ش، ص۱۸۷ و نراقی، مهدی ابن بی‌ذر، جامع السعادات، ج۳، ص۹۳. )

باید یادآور شد که شیطان به کسانی که با خود شرط و عهدی نبسته اند و در مسیر بی خیالی نسبت به آخرت و غفلت از آن کار می کنند، کاری ندارد، اما نسبت به کسانی که بخواهند به اصلاح امور بپردازند و در مسیر خلافت الهی بروند، به شدت هجوم می آورد و به اشکال گوناگون راه را بر او سد می کنند. یکی از شاگردان شیخ انصاری(ره) می گوید: زمانی که در نجف اشرف و نزد حضرت استاد (ره) به تحصیل مشغول بودم، شبی شیطان را در خواب دیدم که طنابهای متعددی در دست داشت، پرسیدم: این بندها برای چیست؟ پاسخ داد: اینها را به گردن مردم می اندازم و آنها را به سمت خویش می کشم و به دام می اندازم، هرکدام از این طنابها برای یک شخص است، زنجیری را دیدم که خیلی ضخیم بود،گفتم این طناب ضخیم برای کیست؟ شیطان گفت: برای شیخ انصاری (ره) اتفاقا روز گذشته این زنجیر را به گردن شیخ مرتضی انداختم و او را از اتاقش تا وسط کوچه کشیدم، ولی علی رغم زحمات زیادم، شیخ خودش را از بند رها کرد و برگشت.

وقتی از خواب بیدار شدم، در تعبیر آن به فکر فرو رفتم. پیش خودم گفتم بهتر است که از خود استاد تعبیرش را بپرسم، از این رو به حضور ایشان رسیدم، خواب خود را که برای ایشان تعریف کردم فرمودند: شیطان راست گفته است، زیرا آن ملعون می خواست مرا فریب دهد که به لطف خدا از دامش گریختم.

دیروز، من پول نداشتم، اتفاقاً چیزی در منزل لازم داشتیم، با خود گفتم یک ریال از پولی که در منزل به امانت نزدم موجود است و هنوز وقت مصرفش نرسیده است، به عنوان قرض برمی دارم و روزهای بعد ادا خواهم کرد. یک ریال برداشته و از منزل خارج شدم، همین که خواستم پول را خرج کنم، با خودم گفتم از کجا معلوم که بتوانم این قرض را ادا کنم؟ و در همین اندیشه و تردید بودم که تصمیم خود را گرفتم و به خداوند متعال پناه بردم، چیزی نخریدم و به خانه برگشتم و پول را سرجای خود گذاشتم.

جالب، قسمت آخر این رویای صادقه است که آن شخص گفت : از شیطان پرسیدم طناب من کدام است ؟ نگاهى به من کرد و گفت : تو نیازی به طناب ندارى.( برگرفته از کتاب قلب قرآن ، ص 168)

با این همه باید توجه داشت گرچه شیطان می کوشد این کار را سخت جلوه دهد، ولی اگر تصمیم بگیری و یک روز تجربه کنی خواهی دید که آسان است.

2. مراقبه از خویشتن

پس ازآن كه سالك از معاصى توبه خالص و نصوح نمود، اولين كارى كه براو واجب است آن است كه راهى پيش گيرد تا ديگر به سمت گناهان سابق برنگردد. آن عملى كه بهتر از هر كار ديگر وى را در رسيدن به اين مطلوب يارى مى‏دهد رعايت اموری به عنوان ارکان خودسازی و تزکیه نفس است .

چنان که گذشت ركن اول كه مشارطه است. مشارطه عبارت است ازاين كه در ابتداى روز با خود شرط كند كه تا به آخر روز از انجام هرگناهى دورى كند یا واجبی را در این روز انجام دهد یا شرط کند خصلت خوبی را در خود ایجاد یا خصلت بدی را در خود بمیراند و بکشد.

بی گمان انسان به چیزی که خو و عادت کرده نمی تواند به سادگی عبور کند و تغییر رویه و رفتار داشته باشد. پس براى پرورش خود باید پس شرط لازم به امور دیگری چون مراقبت بپردازد؛ زیرا اگر مشارطه لازم است ولی کافی نیست، بلکه باید گام دوم را بردارد که همان ركن دوم خودسازی به نام مراقبه است.

مراقبت دومین گام در بسترسازی برای تزکیه نفس است. کسی که شرط می کند باید در طول روز مراقبت کند گرفتارغفلت، نسیان و فراموشی نشود و بر خلاف شرط عمل نکند. غافل کسی است که چیزی در برابرش است، اما چنان محو امری دیگر شده نمی تواند حاضر را ببیند. در حقیقت شدت توجه بیش از اندازه به چیزی یا اشتغال به امری یا اهتمام به آن، موجب می شود تا انسان از امری که در برابرش است غافل شود و بدان توجه، اهتمام و التفاتی نداشته باشد. گاه شاید برای شما هم پیش آمده باشد که برای خرید چیزی به بازار می روید در این حالت جز دکان ها و مغازه های که برای خرید آن چیز رفته اید، به چشم نمی آید و از امور دیگری که در برابر شماست غافل هستید، با آن که آن چیزها حاضر در برابر دیدگان شما است. وقتی شما گل های زغفران یا میوه درختی را می چینید، دیگر به برگ و ساقه و مانند آن توجه ندارید. گاه می شود شما برای خرید چیزی می روید، ولی امری دیگر چنان شما را مجذوب می کند که دیگر هدف اصلی از یاد می رود و هنگامی که به خانه آمده اید، تازه می گوید: ای دل غافل رفتم بازار اصلا یادم رفت فلان چیز را بخرم.

در بازار دنیا به طور روزانه بارها این اتفاق برای ما تکرار می شود. از همین روست که دست های پروردگاری خدا که در حال پرورش ما به عنوان«رب» است را نمی بینیم و از آن غافل هستیم. رشد خودمان و درخت و حیوان را می بینیم، ولی توجه به باغبان، زارع و پروردگارش نداریم؛ چون چیزهای دیگر ما را از محضر پروردگار غافل کرده است، با آن که در محضر پروردگار هستیم. خداوند در آیات انفسی و آفاقی پروردگاری خود را به ما نشان می دهد، ولی ما غافل از آن هستیم.(اعراف، آیات 136 و 146 و 172؛ انعام، آیه 156)

از نظر قرآن، دشمن ترین دشمن همین هواها و خواهش های نفسانی است که برخی آن را الهه و معبود خویش قرار داده اند. خدا می فرماید: أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَنْ يَهْدِيهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ؛ پس آيا ديدى كسى را كه هوس خويش را معبود خود قرار داده و خدا او را دانسته گمراه گردانيده و بر گوش او و دلش مهر زده و بر ديده‏ اش پرده نهاده است؟ آيا پس از خدا چه كسى او را هدايت‏ خواهد كرد؟ آيا پند نمى‏ گيريد. (جاثیه ، آیه ۲۳)

پس کسانی که تحت تاثیر هواها و خواهش نفسانی از غضب و شهوت هستند، ابزارهای شناختی و معرفتی آنان یا از کار افتاده یا دچار وارونگی شده و تصاویر را نادرست و ناروا به نمایش می گذارد و داده اطلاعاتی و شناختی غلط را می دهد و سپس در قوه ادراکی مخدوش تجزیه و تحلیل کرده و توصیه بر اساس آن مدارک و منابع و ادارک مخدوش و غلط نیز ارایه می دهد. از این روست که خداوند در جایی دیگر می فرماید: رَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنْتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلًا؛ أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا؛ آيا آن كس كه هواى نفس خود را معبود خويش گرفته است ديدى؟ آيا مى‏ توانى وکیل و ضامن او باشى؟ يا گمان دارى كه بيشترشان مى ‏شنوند يا مى‏ انديشند؟ آنان جز مانند ستوران نيستند، بلكه گمراه‏ ترند.(فرقان، آیات 43 و 44)

از نظر قرآن کسی که هواپرست شده و خدا و معبودش چیزی جز شهوت و غضب نیست، نمی توان برای او کاری کرد؛ زیرا اینان ابزارهای شناختی و معرفتی خود از چشم و گوش را بسته اند و قوه ادراکی آنان نیز از کار افتاده است؛ پس نه از خردمندان می شنوند تا به کار گیرند؛ و نه خود تعقل و اندیشه ورزی دارند که بر اساس اندیشه و تعقل خود عمل کنند؛ زیرا اگر تعقل داشتند هیچ عقلی باور نمی کند که هواهای نفسانی خدا باشد و انسان تابع چیزی شود که نه تنها به کمالات او نمی افزاید بلکه او را در مسیر نقصان و خسران سیر می دهد. انسان خردمند یا شنوای به سخنان خردمندان می داند که انسان موجودی دارای نقص است و باید آن نقص را با اتصال به خدای کامل به کمال رساند. به هرحال، این گروه که نه خردمند شنو هستند و نه خود انسان های متعقل و خردمند، پس دنبال هواهای می روند. از این روست که از چارپایانی که دنبال شهوت و غضب خود می روند ، پست تر هستند؛ زیرا آنان از این دو ابزار استماع و تعقل برخوردار نیستند، ولی انسان با همه داشته هایش آن را نادیده می گیرد و به اندیشه خردمندان توجهی نمی کند و خود نیز تعقل نمی ورزد.

پس از این که انسان این دشمن را شناخت و مهار ومدیریت آن را به دست گرفت باید بداند، دشمن دیگری نیز وجود دارد که همان ابلیس، تزیین گری ها، وسوسه ها، تدلیس ها و تلبیس های اوست. این دشمن در کمین است تا انسان را گرفتار غفلت و نیسان کند. پس نباید از خود این دشمن نیز غافل بود؛ زیرا حاضری است که انسان از او غافل است. از همین روست که امام صادق(ع) نسبت به دشمنی ابلیس هشدار داده و با شگفتی می‌پرسد: ان کان‌الشیطان عدوا فالغفلهً لماذا؟ اگر شیطان دشمن است، پس چرا مردم گرفتار غفلت هستند؟! (امالی صدوق، ص 56 ح5 مجلس2)

سالکان حقیقت که طریقت شریعت را در پیش گرفته و بر اساس آن رفتار می کنند بدانند که این دشمن سوگند خورده دست بردار نیست و حتی در مراتب بالا و برتر از سلوک نیز در کمین آدمی است و هماره با طواف دور آدمی بر آن است تا زمان مناسبی را به دست آورد و ضربه خود را بزند. بنابراین، هم باید متذکر خدا شد و هم از دشمنی ابلیس غافل نشد. خداوند می فرماید: إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ ؛ در حقيقت كسانى كه از خدا پروا دارند؛ چون وسوسه‏ اى از جانب شيطان بديشان رسد خدا را به ياد آورند و بناگاه بينا شوند. (اعراف ، آیه ۲۰۱)

خدا در این آیه بیان کرده است گروه از شیاطین هماره در حال طواف پیرامون آدمی و قلوب آنان است تا وقتی شرایط را مساعد و مناسب یافتند عملیاتی خود را انجام دهند و ضربه را از جایی بزند که انسان از آن جا غافل است. اولیای الهی چون اهل ذکر هستند و از دشمن غافل نمی شوند، با یادکرد خدا و بر زبان آوردن نامش، به نوعی بصیرت و آگاهی می رسند و دشمن را می بیند و واکنش نشان می دهند؛ از این روست که اهل ذکر هماره در امنیت از ضربات شیطانی هستند و اجازه داده نمی شود تا از جایی که نمی بییند و نمی دانند ضربه ای از سوی دشمنان دریافت کنند.

اما دشمن، دشمن است و توطئه و فریب را اصل قرار می دهد و تا فرصتی یافت ضربه می زند؛ چنان که وقتی حضرت موسی(ع) با جوان همراهش در مسیر سیر و سلوک و دریافت علم لدنی الهی به سمت مجمع البحرین و عالم ربانی رفتند یعنی حضرت خضر(ع) رفتند، شیطان شیطنت کرد و خواست تا آنان را از مقصد و مقصود دور سازد و نشانه های دیدار را از میان بردارد و فرصت دیدار را از ایشان سلب کند. خداوند درباره ایجاد نسیان از سوی شیطان می فرماید: قَالَ أَرَأَيْتَ إِذْ أَوَيْنَا إِلَى الصَّخْرَةِ فَإِنِّي نَسِيتُ الْحُوتَ وَمَا أَنْسَانِيهُ إِلَّا الشَّيْطَانُ أَنْ أَذْكُرَهُ وَاتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي الْبَحْرِ عَجَبًا ؛ گفت ديدى وقتى به سوى آن صخره پناه جستيم من ماهى را فراموش كردم و جز شيطان كسى آن را از ياد من نبرد تا به يادش باشم و به طور عجيبى راه خود را در دريا پيش گرفت. (کهف، آیه ۶۳)

در این آیه بیان شده است که شیطان چگونه موجب می شود تا نشانه های میقات و موعد فراموش شود و تاخیری در ملاقات انجام گیرد یا بستری ایجاد شود که دیدار و ملاقات با خضر(ع) انجام نگیرد. اما خداوند به آنان یادآور می شود و از نسیان بیرون می آیند و برای ملاقات ناچار می شوند تا رفتار خویش را اصلاح کرده و راه کژ رفته را بازگردند.

به هر حال، در مسیر تزکیه نفس پس از اینکه انسان با خودش مشارطه کرد و شرط گذاشت که عملی را انجام دهد یا کاری را مرتکب نشود، باید تمام روز مراقب باشد و به نوعی تمرکز جدی بر آن عمل داشته باشد که آگاهانه و حتی از روی عادت، غفلت، نیسان و سهو نیز خلاف شرط عمل نکند؛ به ویژه وقتی شرط نسبت به کاری زشت و صفت و خصلت بدی است که باید ترک کند، چرا که وقتی رفتاری برای انسان عادت و خُلق شد، بدون تفکر و تأمل انسان آن رفتار را انجام می‌دهد، لذا لازم است که انسان مدام مراقب باشد که آن عمل و رفتار را مرتکب نشود. یا اگر صفت خوبی را می‌خواهد به دست آورد باید مداوم مراقب باشد تا در شرایط لازم آن عمل را انجام دهد تا برای او عادت شود.

پس مراقبه يعنى آنكه در تمام روز با كمال دقت مواظبت بر اين امر داشته باشد كه گرد گناه نگردد و به اصطلاح از نفس خود مراقبت كند.

نکته مهم در مراقبت، مدیریت و مهار عقلانی هواهای نفسانی است؛ زیرا واژه مراقبه از ماده «رقبه» به معنی گردن است؛ کسی که مراقب امری است به دلیل این که از بلندی گردن می کشد تا امری را به دقت بنگرد و ببیند و گزارش کند، به چنین عملی مراقبت گفته می شود. در گذشته برای این که تحرکات دشمن رصد شود، اشخاصی برای دیدبانی به نقاط بلند می رفتند از بالای دیوار سرک می کشیدند تا اوضاع را بنگرند و ببیند و گزارش کنند. بنابراین این واژه بر معنای نظارت و مواظبت و تحقیق و زیر نظر گرفتن چیزی، اطلاق می شود.

در مساله مراقبت نفس نیز باید عقل را بالای سر هواهای نفسانی از شهوت و غضب گذاشت تا عقل از بالا مهار و مدیریت کند و بنگرد شهوت و غضب چگونه عمل و رفتار می کنند. به هر حال، با توجه به ویژگی لفظی که انسان به هنگام نظارت و مواظبت از چیزی گردن می کشد، و اوضاع را زیر نظر می‌گیرد.

شیخ محمد بهاری دربارهٔ مراقبه نفس در سیر و سلوک می‌گوید: «مراقبه یعنی کشیک نفس را کشیدن که مبادا اعضا و جوارح را به خلاف وادارد و عمر عزیز را که هر آنی از آن بیش از تمام دنیا و ما فیها قیمت دارد، ضایع بگرداند.»( «آداب مراقبه». وبگاه حوزه، بازبینی‌شده در ۰۸ آوریل ۲۰۱۳.)

آیت الله عبدالکریم حق‌شناس نیز در باب اهمیت مراقبه می‌گوید: شیطان کاملاً به وضعیت شما مطلع است که چه کسی احکام شرع را یک دستی گرفته و چه کسی خودش را در حضور پروردگار می‌داند و چه کسی نمی‌داند؛ چه کسی مراقب است و چه کسی مراقب نیست پس بنابر این حضرت امام صادق فرمودند: کسی از شر این خبیث (شیطان) محفوظ است که دایم در مقام مراقبه باشد و خودش را در حضور و محضر پروردگار بداند و در ادامه فرمودند:آن کسی که شب و روزش را بی تفاوت می‌گذراند، دایم صید شیطان است. «واماالمهمل لاوقاته فهو صید الشیطان»( ز ملک تا ملکوت، سخنرانی شماره ۶۳ به تاریخ ۲۹/۰۹/۶۸»، به کوشش غلام حسن بخشی، ۱۳۹۰شمسی، ص ۱۶۲)

مراقبت شامل مراقبت های فکری، قلبی، عملی، بدنی و مانند آن است. به این معنا که انسان باید مراقب خیال و وهم خویش باشد تا انسان را از مسیر دور نسازد؛ زیرا خیال و وهم غیر از فکر کردن است. بسیاری از مردم در حال خیال بافی و وهم اندیشی هستند و گمان می کنند که تعقل می کنند و تفکری دارند انجام می دهند. خیالات انسان را به جاهایی می برد و از حقایق دور می سازد. پس باید هم مراقب باشند که بر خلاف شرط نروند و فکری پلید و زشت و شوم در اندیشه نیاید. در مقام عمل نیز اجازه ندهند که تردید به جان افتد و انگیزه را تضعیف کند. پس از نظر اندیشه ای و انگیزه ای باید مراقب باشد تا فریب نخورد و در دام نیافتد و بر خلاف شرط عمل نکند. پس فکر و زبان و اعضای دیگر باید تحت مهار و مدیریت عقل باشد نه آن که وهم و خیال و یا انگیزه ای باطل او را به تردید آورد و از مسیر دور سازد.

در اصل مراقبه روشی است که سراسر زندگی فرد را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد و موجب می‌شود تا زندگانی فرد از موهبت بی‌همتای آن سرشار و مملو گردد. استفاده مداوم از مراقبه، پویایی خاصی در فرد ایجاد می‌کند و به وی این امکان را می‌دهد تا از تمامی نیروهای درونی و بیرونی خود استفاده نماید و به یک فرد خلاق و سازنده تبدیل گردد و انسانی شود با ظرفیتهای پایان ناپذیر و دارای انرژی جسمی و روانی خاصی که باعث می‌شود تا سلامتی و تندرستی در وجودش لبریز شود. بی گمان این تحول درونی و باطنی به خودش محدود نمی شود و انرژی ساطع از خودسازی و تحولات درونی به گونه ای خواهد بود که دیگران نیز از انفاس خوش آن هم بهره می‌گیرند.

مراقبه موجب هشیاری فرد می شود و انسان از غفلت و نسیان و سهو به دور می دارد؛ زیرا هماره خود را در محضر خدا و شرطی که بسته می بیند و لازم می داند تا هر کاری را با دقت بررسی کند. همین توجه و دقت بسیار، موجب می شود تا انسان نسبت به کارهایش بی تفاوت نباشد و کاری را که انجام می دهد در چارچوب اهداف باشد و بر خلاف شرط عمل نکند. این گونه است که مراقبت موجب می شود تا انسان اهل توجه باشد و هماره متوجه به خدا. این توجه دایمی نفس به خدا و شرطی که بسته این معنا را در جان او بیدار می کند که خود را در محضر خدا بیند؛ پس اگر او خدا را به چشم دل نمی بیند، دست کم می داند که خداوند او را می بیند: أَلَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ يَرَى؛ مگر ندانسته كه خدا مى ‏بيند. (علق ، آیه ۱۴)

ابن عباس از پیامبر(ص) روایت می‌کند: مرتبه نخست، اسلام است که به شهادتین گفتن است؛ مرتبه دوم، ایمان است که شامل ایمان به خدا و آخرت و فرشتگان و کتاب و پیامبران و مرگ و زندگی پس‌از مرگ و بهشت و دوزخ و حساب و میزان و مقدرات از خیر و شر می‌شود.

اما مرتبه سوم مقام احسان است: قال جبرئیل یا رسول الله حدثنی ما الإحسان قال الإحسان أن تعمل لله کأنک تراه فإن لم یکن تراه فإنه یراک؛ جبرئیل گفت:‌ای رسول الله درباره احسان برایم سخن بگو؟ پیامبر(ص) فرمود: احسان آن است که برای خداوند کار کنی گویی که تو خدا را می‌بینی. پس اگر خدا را نمی‌بینی به راستی که خداوند تو را می‌بیند. (بحارالانوار، ج 59، ص 260 و 261؛ الدرالمنثور، سیوطی، ج 1، ص 93)

البته شیخ طبرسی در مجمع البیان در ذیل معنای احسان و محسن در قرآن، به جای «تعمل» واژه «تعبد» را آورده است و می‌نویسد: روی عن النبی (ص) أنه سئل عن الاحسان فقال: أن تعبد الله کأنک تراه، فان لم تکن تراه فانه یراک؛ از پیامبر(ص) روایت شده که ایشان در پاسخ سوال از احسان فرمود: اینکه خداوند را عبادت کنی گویی او را می‌بینی. پس اگر او را نمی‌بینی به تحقیق که او تو را می‌بیند.( مجمع البیان ج 3 ص 116؛ ذیل آیه 113 سوره نساء؛ بحارالانوار، ج 70، ص 219)

همچنین علامه مجلسی از کتاب مکارم الاخلاق نقل می‌کند که پیامبر(ص) در سفارشات خود به ابوذر غفاری فرمود: یا أباذر اعبدالله کأنک تراه فإن کنت لا تراه فانه یراک، واعلم أن أول عباده الله المعرفه به؛ ‌ای ابوذر! خداوند را چنان عبادت کن که گویی او را می‌بینی.

پس اگر او را نمی‌بینی بدان که او تو را می‌بیند و بدان که اول عبادت خداوند، معرفت به این مطلب است.(مکارم اخلاق، ص 537؛ بحارالانوار، ج 77، ص 75 و 76)

امام صادق(ع) به اسحاق بن عمار فرمود: ای اسحاق! از خدا بترس گویی تو را می‌بیند؛ پس اگر تو خدا را نمی‌بینی به راستی که خداوند تو را می‌بیند. اگر شک داری که خداوند تو را می‌بیند بدان که کافر شدی و اگر یقین داری که تو را می‌بیند سپس آشکارا معصیت می‌کنی پس تو خدا را از هر ناظر دیگری پائین‌تر دانسته‌ای. (بحار‌الانوار، ج 5، ص 324)

ذِعلِب الیمانی از امیرمومنان (ع) پرسید:‌ای امیرمومنان آیا خدا را دیده‌ای؟ پس آن حضرت(ع) پاسخ داد: آیا عبادت می‌کنم کسی را که ندیده‌ام؟ پرسید: و چگونه دیدی؟ فرمود: چشمان با مشاهده عینی، او را درک نمی‌کنند، بلکه دلها با حقایق ایمانی او را درک می‌کنند.(نهج‌البلاغه، خطبه 179؛ بحارالانوار، ج 72، ص 279)

آن حضرت(ع) در جایی دیگر می‌فرماید: «ما کنتُ أعبد ربّاً لم أره؛ عبادت نمی‌کنم خدایی را که ندیده‌ام».( الکافی، ج1، ص98)

کسی که هماره مراقب نفس خویش است، خود را در محضر خدا دانسته و هدف خویش را نیز وجه الله قرار می دهد؛ پس به هر جا رو می آورد، شرط خویش را با خدا در نظر می آورد و کاری می کند که در چارچوب آن هدف مقدس است و اجازه نمی دهد چیزی دیگر او را سرگرم کند و به لهو و بیهودگی بکشاند. این گونه است : فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ؛ پس به هر سو رو کند پس آن جا وجه الله است؛ زیرا خداوند همه هستی را پر کرده و علیم به معنای بصیر است.(بقره، آیه 115)

چنان که بابا طاهر می گوید:

به صحرا بنگرم صحرا ته وینم

به دریا بنگرم دریا ته وینم

بهر جا بنگرم کوه و در و دشت

نشان روی زیبای ته وینم

از همین روست که هیچ چیزی آنان را به خود مشغول نمی دارد و از شرط و هدف باز نداشته و دور نمی سازند: رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ ؛ مردانى كه نه تجارت و نه داد و ستدى آنان را از ياد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زكات به خود مشغول نمى دارد و از روزى كه دلها و ديده ‏ها در آن زيرورو مى ‏شود مى‏ هراسند. (نور، آیه ۳۷)

از همین روست که وقتی به کارهای دنیا مشغول می شود و فضل الهی را می جوید ، این فضل یابی او را به لهو گرایی نمی کشاند و بیهودگی در فکر و رفتار او نمایان نمی شود، بلکه همانند امیرمومنان امام علی(ع) برای توجه دایمی قلب به مراقبت از هدف و شرط، هر بیلی که می زند، با یاد کرد خدا و هدف اساسی و اصلی، نفس را متذکر از کار دنیوی و فضل جویی می کند. چنان که روای گوید: پس آن حضرت عليه‌السلام را ديديم كه در باغستان خود مشغول بيل زدن و كشاورزی بود و اين آيه را با خود زمزمه می كرد: ايحسب الانسان ان يترك سدی؛ آيا انسان می پندارد كه واگذاشته می شود مهمل؟! و پيوسته اشك می ريخت.( مناقب، سروی، قضاياه عليه‌السلام فی عهد الثانی، ج ۱، ص ۴۹۸.)

پس انسان باید هماره مراقب خود باشد و نسبت به خواسته های نفسانی از شهوت و غضب مراقب باشد که خواسته ای نداشته باشد که موجب گردنگشی بر عقل این حجت باطنی الهی یا نقل این حجت ظاهری الهی باشد. البتّه پيش از آن كه انسان مراقب خويش باشد، باید بداند فرشتگان الهى مراقب اعمال او هستند؛ چنان که خدا مى فرمايد: «وَ اِنَّ عَلَيْكُمْ لَحَافِظينَ؛ بى شك حافظان و مراقبانى بر شما گمارده شده است كه اعمال شما را به دقّت زير نظر دارند!» (انفطار، آيه 10) بی گمان در اينجا منظور از «حافظين» همان حافظان و مراقبان اعمال است؛ آيات بعد قرينه است؛ زیرا خدا مى فرمايد: « كِرَامًا كَاتِبِينَ يَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ؛ فرشتگان کریمی که نویسندگان اعمال هستند؛ آنها مى دانند شما چه مى كنيد.»(انفطار، آيات 11 و 12)

این مراقبت دایمی فرشتگان از انسان به جهات گوناگون است؛ زیرا برخی از مراقبین مواظب است تا زمان اجل جان آدمی حفظ شود؛ خدا می فرماید: لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ ؛ براى او فرشتگانى است كه پى در پى او را به فرمان خدا از پيش رو و از پشت‏ سرش پاسدارى مى كنند . (رعد، آیه 11) پس تا زمانی که اجل نیامده باشد، هیچ چیز موجب مرگ کسی نمی شود، اما وقتی مرگ رسید و اجل آمد، آن زمان این فرشتگان کنار می روند و مرگ به اسباب گوناگونی رخ می دهد و انسان جانش را به جان آفرین تسلیم می کند تا خدا با توفی کمال و تمام او را به نشئات دیگر ببرد. از این روست که امیرمومنان می فرماید: اجل بهترین محافظ انسان است. از ایشان روایت است که فرمود: و لَکِنْ کَفَى بِالْأَجَلِ حَارِساً لَیْسَ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ إِلَّا وَ مَعَهُ مَلَائِکَهٌ حَفَظَهٌ یَخْفَظُونَهُ مِنْ أَنْ یَتَرَدَّى فِی بِئْرٍ أَوْ یَقَعَ عَلَیْهِ حَائِطٌ أَوْ یُصِیبَهُ سُوءٌ فَإِذَا حَانَ أَجَلُهُ خَلَّوْا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَا یُصِیبُهُ ؛ و لیکن بهترین محافظ، زمان مرگ است. هیچ یک از مردم نیست، مگر آنکه فرشتگانى همراه او هستند و از او محافظت می کنند تا در چاه نیفتند و یا دیوارى بر سر او فرود نیاید یا اتفاق بدى برایش پیش نیاید؛ اما هر گاه زمان مرگ وی برسد فرشتگان کنار می روند و بین او و حادثه ای قرار است، برایش اتفاق بیفتد، مانع نمی شوند.

غیر از فرشتگان محافظ ، هم چنین فرشتگان دیگری هستند که مسئولیت نگارش اعمال آدمی را به عهده دارند و آنان نقش مراقب همیشه آماده را دارا هستند؛ چنان که خدا در آيه 18 سوره ق مى فرمايد: «مايَلْفِظُ مِنْ قَوْل اِلاّلَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ؛ انسان هيچ سخنى را تلفّظ نمى كند مگر اين كه نزد آن فرشته اى مراقب و آماده براى انجام مأموريت است.»

چنان که گفته شد، خداوندی بالاترین مراقب اعمال ما است؛ زیرا خداوند می فرماید: «اِنَّ اللّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقيباً؛ به يقين خداوند مراقب شماست!» (نساء، آیه 1) این مراقبت خدا درونی و بیرونی است؛ زیرا خدا از خودمان به خودمان نزدیک تر است؛ چنان که می فرماید: وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ؛ و بدانید که همانا خدا حایل بین مرد و قلب اوست.(انفال، آیه 24)

پس خود سالكان راه خدا، و رهروان راه دوست باید پيوسته در طريق تقوا و تهذيب نفوس گام بر دارند، و بدانند که مراقبانی غیر از او همه اعمالش را زیر نظر دارند. پس پيش از آن كه فرشتگان خداوند مراقب اعمال آنها باشند، خودشان مراقب اعمالشان باشند.

و به تعبير ديگر، اين مراقبت سالکان مشارطه کننده با خود، یک نوعی مراقبت درونی است نه بیرونی. به همين دليل، تأثير آن، بسيار زياد، و نقش آن فوق العاده مهم تر از هرگونه مراقبت دیگری است؛ چرا که انسان را از غفلت بیدار و از نیسان دور می سازد و هماره متنبه و هوشیار متوجه خدا و حضور در محضرش و نیز انجام اعمال بوده و از وظیفه و شرط خود دور نمی شود تا به هدف برسد.

بی گمان توجّه به «مراقبت از برون» سبب مى شود كه پايه هاى «مراقبت از درون» نیز استوار و محكم گردد. در حقيقت انسان در اين دنيا به كسى مى ماند كه داراى گوهرهاى گرانبهايى است و از يك بازار آشفته مى گذرد، و مى خواهد با آن بهترين متاعها را برى خود تهيّه كند در حالى كه اطرافش را دزدان و شيّادان گرفته اند، چنين كسى اگر لحظه اى از سرمايه نفيس خويش غافل گردد، آن را به غارت مى برند، و او مى ماند و يك عالم اندوه و افسوس.

دقيقاً باید سالک راه طریقت و حقیقت بداند که شياطين جنّ و انس در اين جهان انسان را احاطه كرده اند(اعراف، آیه 201) و هوا و هوسهاى درون او را به سوى خود مى خوانند و می کوشد تا خدا و معبود انسان شود.(جاثیه، آیه 23)پس اگر خويش را به خدا نسپارد و مراقب اعمال خويش نباشد، سرمايه ايمان و تقواى او به غارت مى رود و دست خالى از اين جهان به سراى ديگر منتقل خواهد شد.

در قرآن و روایات تاکید بسیاری بر مراقبت نفس شده است. از این روست که خداوند به انسان گوشزد می کند تا خود را هماره در محضر خدا بیند و به خود اجازه ندهد تا کاری زشت و فکر و رفتاری نادرست در محضر علم الهی داشته باشد که بصیرت و رویت است. این که خداوند می فرماید: «اَلمْ يَعْلَمْ بِاَنَّ اللّهَ يَرى؛ آيا انسان نمى داند كه خدا او و اعمالش را مى بيند.»(علق، ایه 14) برای این منظور است که انسان بداند چنان که پروردگارش مراقبت اعمال او است، خود او نیز بايد مراقب اعمال و رفتار و بلکه افکار خويش باشد.

بديهى است كه توجّه به اين حقيقت كه خداوند در همه جا و در هر حال و در هر زمان، ناظر و شاهد و مراقب اعمال ما است، روح مراقبت را در ما زنده مى كند، تا پيوسته مراقب اعمال خويش باشيم.

اميرمؤمنان على(عليه السلام) نیز بر مراقبت از خود و نفس خویش تاکید داشته و فرمود: «يَنْبَغى اَنْ يَكُونَ الرَّجُلُ مُهَيْمِناً عَلى نَفْسِهِ، مُراقِباً قَلْبَهُ، حافِظاً لِسانَهُ; سزاوار است انسان بر خويشتن مسلّط و هميشه مراقب قلب خود و نگاهدار زبان خويش باشد!»( غرر الحكم)

در حديثى از امام صادق(عليه السلام) نیز در باره مراقبت و مراعات نفس می فرماید: «مَنْ رَعْى قَلْبَهُ عَنِ الْغَفْلَةِ وَ نَفْسَهُ عَنِ الشَّهْوَةِ وَ عَقْلَهُ عَنِ الْجَهْلِ، فَقَدْ دَخَلَ فى ديوانِ الْمُتَنَبِّهينَ، ثُمَّ مَنْ رَعى عَمَلَهُ عَنِ الْهَوى، وَ دينَهُ عَنِ البِدْعَةِ، وَ مالَهُ عَنِ الْحَرامِ فَهُوَ مِنْ جُمْلَةِ الصّالِحينَ; كسى كه مراقب قلبش در برابر غفلت، و نفسش در برابر شهوت، و عقلش در مقابل جهل باشد، نام او در دفتر بيداران و آگاهان ثبت مى شود، و آن كسى كه مراقب عملش از نفوذ هوا پرستى و دينش از نفوذ بدعت، و مالش از آلودگى به حرام بوده باشد در زمره صالحان است.»( بحارالانوار، ج 67، ص 68)

آرى! «مراقبت» از خويشتن يا پروردگار يا قيامت كه در اين روايات آمده همه به يك معنى است؛ يعنى، مراقب اعمال و اخلاق خويش بودن، و نظارت دقيق بر آن داشتن، و همه روز و در همه حال و در هر جا به كارهايى كه از وى سر مى زند، توجّه كند.

كوتاه سخن اين كه: رهروان راه حق و سالكان طريق الى اللّه بايد بعد از «مشارطه»، يعنى عهد و پيمان بستن با خود و خداى خويش جهت اطاعت و بندگى حقّ و تهذيب نفس، بطور مداوم مراقب خود باشند كه اين پيمان الهى شكسته نشود، و درست همانند طلبكارى كه از همپيمانانش مطالبه پرداخت ديون مى كند، از نفس خويش مطالبه وفاى به اين عهد الهى را بنمايد؛ بديهى است هرگونه غفلت سبب عقب ماندگى و ضرر و زيان فاحش است، همان گونه كه اگر انسان در مطالبات مادّى اش كوتاهى كند، به آسانى سرمايه هاى خود را از دست مى دهد، بخصوص اين كه در برابر افرادى فريبكار و فرصت طلب قرار گيرد.

انواع مراقبه و مراتب آن

مراقبه در کل به معنای مراقب بودن و نظاره گری ست. اگر بتوانید این کیفیت را وارد هر یک از کارهای روزانه و علاقمندی های خود بکنید، در واقع مراقبه به بهترین شکل انجام داده اید. چنان که گفته شد مراقبه انواع و اقسامی دارد که شامل مراقبه علمی – ذهنی و مراقبه بدنی – عملی است. به سخن دیگر انسان باید در عقل نظری و عقل عملی اهل مراقبه باشد و حوزه های اندیشه ای و انگیزه ای را با عقلانیت فطری – الهی مدیریت کند و اجازه ندهد تا در حوزه اندیشه ای شکی به حوزه اعتقاداتش وارد شود یا در حوزه انگیزه ای گرفتار تردید شود و یک پا جلو و یک پا عقب در اراده عملی حرکتی داشته باشد.

یادآوری این نکته لازم است که انسان دست کم باید سه جهاد اصغر، جهاد کبیر و جهاد اکبر را با معرفت و علم جزمی و عمل عزمی انجام دهد تا موفقیت را برای خود رقم زند. جهاد اصغر در حوزه مالی و بدنی انجام می شود.(نساء، آیه 95) در این مرتبه انسان عقل را بر نفس چیره می سازد و اجازه نمی دهد تا شهوت و غضب به عنوان قوای جاذبه و دافعه بیش از اندازه خواسته هایی را تحمیل کنند؛ بلکه به همان میزان مقدر که عقل فطری می داند و نقل اجازه می دهد به او توجه می شود.

در جهاد کبیر تلاش می شود تا دانسته های اعتقادی تحکیم و استوار شود و جزم اندیشه ای با استماع از وحی و نقل اهل الذکر و تعقل در آیات انفسی و آفاقی بر پایه ملاک ها و معیارهای قرآنی وحیانی تحقق یابد، به طوری که دیگر شبهه ای در او تاثیر نگذارد، بلکه شبهه زدایی کند و با ارجاع متشابهات به محکمات آنان را استوار سازد و ایجاد عزم عملی و ارادی گام های استوار و سازنده ای بردارد.(فرقان، آیه 52؛ آل عمران، آیه 7) پس مراجعه به اهل الذکر و راسخون در علم در شبهات علمی(همان) و اولی الامر در شبهات عملی(نساء، آیه 59) را بر خود لازم می یابد و این گونه از این مرحله عبور می کند.

در جهاد اکبر در گام اول تلاش می کند تا مرتبه عقلی نفس را بر مرتبه شهوانی و غضبانی نفس مقدم دارد و چیرگی را برای عقل فطری رقم زند سپس در گام دوم تلاش می کند تا جدال میان مرتبه عقلی نفس با مرتبه قلبی نفس را با چیره سازی قلب بر عقل به جایی برسد که اگر رویتی یا ارایه الهی دست نداد(انعام، آیه 75)، دست کم نظری رخ نماید(اعراف، آیه 185) و سالک نظر به ملکوت آسمان و زمین کند اگرچه نتواند رویت ملکوت نماید. پس در گام دوم تلاش برای آن است تا دانایی را به دارایی و دانستن را به دیدن تبدیل کند و در مرتبه رویت نشیند.

پس انواع مراقبت را باید داشته باشد و اجازه ندهد تا از نظر اندیشه ای، ذهنی و علمی دچار وسواس فکری و شبهات اعتقادی شود و خیالات و اوهام او را به گمراهی برد و بر خلاف شرط عمل کند؛ چنان که نباید اجازه دهد تا از نظر انگیزه ای و عملی دچار تردید شود و گام های سست بردارد یا گام به جلو و عقب نهد یا در جا زند و بیایستد و کاری نکند.

انسان در مراقبت باید بکوشد تا واردات ذهنی و اندیشه ای از منابع و مجرای درست وارد شود. از این روست که گفته شد تا انسان همان طوری که باید مراقب باشد چه می خورد و دقت نظر داشته باشد، هم چنین باید مراقب باشد چه چیزی از چه راهی وارد می شود.

خداوند در قرآن می فرماید: فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَى طَعَامِهِ؛ پس انسان بايد به طعام و خوراك خود بنگرد. (عبس، آیه ۲۴) در بعضى از روایات که از معصومین نقل شده است که منظور از طعام در اینجا علم و دانشى است که غذاى روح انسان است. پس باید بنگرد که آن را از چه کسى گرفته است و می گیرد؟ از جمله از امام باقر (علیه‏السلام‏) نقل شده که در تفسیر این آیه فرمود: عِلمُهُ الذِى یَاخُذهُ عَمَّن یَاخُذُه ؟ نظیر همین معنى از امام صادق (علیه‏السلام‏) نیز نقل شده است .

اصولا از نظر بهداشت غذایی نیز بیان شد که هم باید انسان ببیند که غذای طیب و طاهر است یا نامناسب و ناپاک و خبیث است. حلال است یا حرام؟ این حلال و حرام ذاتی است یا نه؟ اگر حلال ذاتی است، خدای ناکرده حرام عرضی به غصب و دزدی و اختلاس نباشد یا زکات و خمس آن داده شده باشد. همه این ها یک جنبه از دقت نظر در طعام معمولی و خوراکی روزانه ای است که انسان می خورد. هم چنین باید هنگام غذا خوردن به این سو و آن سو ننگرد و مستحب است بر اساس این آیه به غذایش بنگرد و دقیق شود تا این گونه بزاق نیز ترشح کرده و غذا جذب بدن شود.

در غذایی روحی نیز باید همه این جوانب مراعات شود و انسان باید با دقت نظر بنگرد و ببیند از چه کسی چه لقمه ای برای روح و روان خویش می گیرد. اگر استماع می کند از چه کسی می شنود و مطلبی را می گیرد و به روان خود می سپارد.

باید در غذای روح و روان خویش ببیند که آیا مجاری آن آلوده نیست یا گرفتار آلودگی است. همان طوری که «ما قال» و گفته ها مهم است، باید بنگرد که گوینده و «من قال» کیست؟ زیرا برخی سخن حقی را به قصد و غرض باطلی می گویند و برخی نیز سخن باطل می گویند؛ هم چنین باید بنگرد که از چه مجاری داده های اطلاعاتی و معرفتی را کسب می کند. انسان مجاری بسیاری دارد که دست کم ما با شش یک از آن ها آشنا هستیم. حواس پنج گانه که مجاری کسب اطلاعات از بیرون است و یک حواس که در فارسی از آن نامی نیست، حسی به نام حس شعری که غیر از لامسه است؛ زیرا موها یکی از مجاری اطلاعاتی است. بی شعور کسی است که کم ترین حس یعنی پایین تر از حس لامسه را نیز ندارد ؛ یعنی موهایی ندارد که از طریق آن اطلاعاتی را کسب کند. این نداشتن به معنای فقدان اصل یا استفاده است. البته در آیات قرآنی مراد از فقدان حواس به معنای فقدان استفاده از حواس است؛ چنان که وقتی بی عقل گفته می شود، مراد فقدان تعقل و خردورزی است نه آن که شخص عقل و اصل ماده آن را نداشته باشد و مانند گیاه و جماد فاقد چنین قوه عاقله ای باشد.

به هر حال، انسان باید مراقب مجاری اطلاعاتی و معرفتی خود یعنی حواس شش گانه ظاهری باشد؛ چنان که باید مواظب حواس باطنی خود نیز باشد و اجازه ندهد تا آنان آلوده یا درگیر امور باطل و وهمانی و خیالی شوند.

برای این که مرتبه عقل از نفس انسانی بر مرتبه شهوت و غضب نفس چیره شود و غلبه کند، باید اجازه نداد تا واردات خیالی و وهمانی بر عقل غلبه کند؛ زیرا اگر چنین چیزی رخ دهد، انسان به جای تفکر گرفتار تخیل و توهم می شود. این گونه است که تخیل و توهم می زند و گمان می کند که دارای تفکر می کند.

مراقبت از نفس در مرتبه اندیشه ای و علمی و نظری به این است که مدیریت تمرکز عقلانی و اندیشه تقویت شود تا این گونه مدیریت فکر پدید آید و توهمات و تخیلات جایگزین نشود.

بی گمان مدیریت فکر در همه امور از دنیا و آخرت کارساز است. این مدیریت فکر در چارچوب تعقل است که انسان را به مراتب عالی و جامعه را به تمدن برتر می رساند. شکی نیست که مديريت فكر مهمترين دليل تحولاتي است كه امروز بشر در همه زمينه‌ها و به هر شكلي در جوامع گوناگون شاهد آن است. در واقع تسلط بر فكر يكي از عوامل تفاوت‌هاي افراد در رسيدن به موفقيت محسوب مي شود. اگر اين عامل از زندگي روزمره حذف شود در واقع پيشرفت از زندگي انسان حذف مي‌شود و انسان در اختيار فكر قرار مي گيرد و اوست كه راهنماي انسان مي شود و به هر سمتي كه بخواهد انسان را مي كشاند. لذا يكي از مباحث مهمي كه در مباحث ديني مطرح گرديده است، فكر گناه است كه به تعبير زيباي امام علي(ع) فكر گناه انسان را روزي در آن گناه قرار مي دهد.

آن حضرت (ع) می فرماید: کسي که درباره گناهان زياد فکر کند، بسوي آن ها خوانده مي شود. امیرمومنان امام علي (ع) در باره نقش تعیین کننده فکر و تفکر در هدایت و گمراهی انسان ها مي فرمايند: عليلک بالفکر، فانه رشد من الضلال و مصلح الاعمال؛ بر تو باد به تفکر و انديشيدن؛ زيرا که آن، هدايت کننده از گمراهي و اصلاح کننده اعمال از تباهي است.

امام صادق (ع) نیز مي فرمايند: فکر، انسان را به سوي خوبي ها و عمل به آن دعوت مي کند. قرآن مجيد مي فرمايد: تفکر وسيله بصيرت و دور انديشي است، اگر انسان درباره سرانجام کاري که در پي انجام آنست بينديشد، در کارها به نتيجه مي رسد و گرفتار پشيماني و افسوس هاي کشنده نمي شود.

امام علي (ع) مي فرمايند: اگر پيش از همه کارهايت درباره آن بينديشي، سرانجام و عاقبت تو در هر امري نيکو خواهد بود.

بنابراین انسان همان طوری که باید روزه شکم بگیرد و آن را از غذا و نوشیدن و خوردن و نیز شهوت های غذایی و جنسی حفظ کند، باید روزه فکر نیز بگیرد که بهترین روزه است؛ چنان که امام علي(ع) مي فرمايند: صِيَامُ الْقَلْبِ عَنِ الْفِكْرِ فِي الْآثَامِ أَفْضَلُ مِنْ صِيَامِ الْبَطْنِ عَنِ الطَّعَام‏؛ روزه قلب از فکر کردن به گناه، برتر است از روزه داشتن و پرهيز نمودن از خوردن خوراکي ها.( تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص 176 ، ح 3365)

امام حسن عسکری (ع) نیز می فرماید: لَیسَتِ العِبادَةُ کَثرَةَ الصیّامِ وَ الصَّلاةِ وَ انَّما العِبادَةُ کَثرَةُ التَّفَکُّر فی أمر اللهِ؛ عبادت کردن به زیادی روزه و نماز نیست، بلکه (حقیقت) عبادت، زیاد در کار خدا اندیشیدن است.(تحف العقول ص 442 )

پس همان طوری که باید شکم را با روزه مدیریت و مهار کرد، هم چنین مجاری اندیشه و تفکر و نیز خود تفکر را نیز باید مهار و مدیریت کرد. امام صاقد(ع) درباره مدیریت مجاری تفکری و روزه آن می فرماید: اِذا صُمتَ فَلیَصُم سَمعَک وَ بَصرَک وَ شَعرَک وَ جِلدَک؛ آنگاه که روزه مى ‏گیرى باید چشم و گوش و مو و پوست تو هم روزه ‏دار باشند؛ یعنى از گناهان پرهیز کند.(کافی، الاسلامیه، ج 4 ، ص 87 ، ح 1 – من لا یحضره الفقیه، ج 2 ، ص 108 ، ح 1855)

نظر و دقت در فکر و مجاری غذایی روح و روان امری است که بارها مورد تاکید قرار گرفته است. در حقيقت باید گفت تغيير و حركت به سوي مديريت فكر به معنای رسيدن به عاملي چون تمركز در امور زندگي است که خود به معنای رهایی از اوهام و خیالات و شبهات و متشابهات در حوزه اندیشه ای و امکان عزم ارادی در مقام عملی و انگیزه ای است.

اگر شرط کردیم تا پلید نیاندیشیم یا مراقب افکار و اندیشه های خود باشیم و به جای خیال بافی و وهم پرداری و توهم به تفکر بپردازیم باید بتوانيم بر موضوعات مورد نظر مثل مطالعه كتاب، حضور در كلاس ، نماز خواندن ، صحبت با دوستان و مانند تمركز نماييم و كمتر اجازه دهيم كه فكرمان به جاي ديگر برود. اگر این گونه عمل کردیم مي توانيم به اين مديريت تفکر برسيم و خود را از اوهام و خیالات برهانیم.

تمركز در تفکر، مهم ترین چیزی است که باید در مراقبت به آن توجه داشته باشیم. البته تمرکز در هر عضوي توان فوق العاده ای را ايجاد مي كند. پس نباید آن را نادیده گرفت؛ زیرا با تمرکز و به تعبیر قرآن دقت نظر یا همان توجه (وجه الله) می توان ارزش ها را حفظ کرد و از شبهات و متشابهات و توهمات رهید.

در قدرت تمرکز در افکار همین بس که تمركز در انجام ارزشهاي اخلاقي، انسان را به افق ناباورانه مي كشاند؛ چنان که تمركز در ترك رذايل اخلاقي نيز انسان را به قله پيروزي مي رساند. هم چنین تمركز در قواي معنوي، براي انسان سكوت جهشي به سوي بي نهايت است؛ و تمركز در آموزش ، آموزه هايي را به مرحله دريافت و پرداخت مي رساند كه انديشه ها را به حيرت مي آورد و آرامشي به انسان مي دهد كه اعجاز انگيز است.

برخی از نویسندگان نوشته اند: قدرت تمركز براي همگان يك امر طبيعي نيست، ولي تمام انسانها مي توانند با اراده و عزم جدی بدان دست يافت. شايد بتوان گفت: هنر تمركز از ژرفترين مسايل انسانها محسوب شده، دستيابي بدان، رمز موفقيت انسان را در منظرهاي گوناگون فراهم خواهد آورد و چندان هم مشكل نيست.بسياري از افراد از كاهش تمركز رنج مي برند و مشكلات فراواني را برايشان ايجاد مي كند؛ولي با اندكي تلاش و فعاليت مي توان بدان دست يافت. كمبود تمركز فرايندي دارد كه مي توان به جرأت گفت: زمينه ساز بسياري از نابسامانيهاي روحي، جسمي، فكري و معنوي انسان است.همانگونه كه تمركز جسماني اعضاي بدن را به دهها و حتي صدها برابر افزايش مي دهد و حتي تا حد اعجاز در نظر انسان و ديگران نمايان مي شود؛مي تواند قدرت روحي و معنوي انسان را نيز تا حد غير قابل تصوري فزوني بخشد. مهمترين نكته، شيوه بهره برداري از اين ظرفیت و توان نامحدود است تا فرد بتواند در فضاهاي گوناگون براحتي بدان نايل شود.

بنابراين با دقت ، به چند نكته زير كه به نظر برايتان مفيد است توجه نمائيد:

1. ذهن و فكر انسان، همواره متوجه چيزى است كه به آن عشق مى‏ورزد؛ چنان كه عاشق، لحظه‏اى از فكر معشوق خود بيرون نمى‏رود. اينكه مثلاً ما هميشه در نمازهاى خود، به ياد ديگر مسائل مى‏افتيم به جهت تعلّق نفس ما به آنها و عدم آشنايى با محبوب حقيقى است. پس بايد دل را از تعلق به كثرات پالايش كرد و منزلگه عشق ربوبى ساخت تا انديشه نيز بدان سوى توجه كند. ظرفيت وجودي بانوان در داشتن عواطف پاك و فراوان، اين توان را به آنها مي‌دهد كه در اين راه سبكبال‌تر پيش روند.
2. پرنده لجام گسيخته خيال، چون چكاوكى است كه هر دم بر سرشاخسارى نشسته، پس به شاخه ديگر پرواز مى‏كند. افكار انسان نيز قرار و آرامى ندارد؛ ولى اگر با دقت دركنترل آن بكوشد – يعنى همواره از آن مراقبت نموده و هرگاه به اين سوى و آن سوى گريخت بلافاصله آن را به امور شريفه متوجه گرداند – كم كم رام و مطيع مى‏گردد.
3. با داشتن برنامه منظم و پيوسته ، مي توان ذهن را به سمت خاصي جهت داد; مثلا تلاش براي ادامه تحصيل يا داشتن برنامه هاي منظم همه روزه دعا و قرآن ، مطالعه كتاب هايي پيرامون : اخلاق ، معاد، خداشناسي ، عواقب گناه و حداقل روزي يك ساعت شركت منظم و پيوسته در مجالس ديني مانند نماز جماعت.
4. از جمع‌هايي كه با روحيات شما و شرع هماهنگ است دوري نكنيد. سعي كنيد دوستاني هرچند معدود اما صميمي داشته باشيد تا ديدن و ارتباط با آنها به شما انرژي مثبت دهد.
5. گرچه ذهن انسان اين توانايي را دارد كه حتي بدون استفاده از حواس ظاهري افكاري را توليد كند ولي عمده آن چيزهايي كه انسان در مورد آن فكر مي كند اعم از چيزهاي خوب يا بد. داده هاي حواس ظاهري او است لذا بايد مجاري ورودي ذهن را كه همان حواس ظاهري است كنترل كرد؛ يعني چشم، گوش، زبان و لامسه و…
6. سعى كنيد با يك برنامه‏ريزى دقيق و حساب شده تمام اوقات شبانه‏روزى خود را پر كنيد و هيچ‏گاه بيكار نباشيد. به مطالعه، نظافت اتاق، كمك به دوستان، ورزش و… مشغول باشيد. و هر گاه بيكار شديد خود را به كارى مشغول سازيد.
7. در صورتى كه به چنين افكارى اهميت ندهيد مطمئن باشيد اگر تحمل كنيد پس از چندى نهايتا آن را رها خواهيد كرد.
8. روابط اجتماعى خود را افزايش دهيد مثلاً شركت در مجالس عمومى مثل مجالس جشن يا مجالس مذهبى.
9. اعتماد به نفس خود را بالا ببريد و سعي كنيد از حالت متكي بودن به ديگران خارج شويد. البته ما انسان ها كما بيش نيازمند تأييد اطرافيان هستيم و دوست داريم در انظار ديگران مقبول باشيم. اما اين حالت نبايد در ما جنبه افراطي به خود بگيريد و طوري باشد كه قضاوت ديگران درباره ما برايمان خيلي مهم باشد.
10. اين ظرفيت رواني در شما وجود دارد كه با كمك به والدين در موقعيت‌هاي مختلف و همكلامي با آنها به بهانه‌هاي متفاوت، باران رحمت خدا را بسوي خود جلب كنيد و طراوت خانواده و نشاط دروني خود را افزايش دهيد.
11. در صورت مهيا شدن شرايط مناسب ازدواج، با توقعاتي متعادل، آن را پيگيري نماييد.
12. اذكار «لا اله الا الله» و «لاحول و لاقوة الا بالله» و تلاوت سورۀ ناس، كمك خوبي براي عبور از اين افكار است.
13. پس از چند ماه عمل دقيق به راهكارهاي ارائه شده، در صورت باقي ماندن اين افكار و حالات، مي‌توانيد از راهنمايي‌هاي يك روانشناس ماهر ياري بگيريد.
14. توكل شما به خداي مهربان و توسلتان به امامان خوبمان، شما را از تمام ناملايمات زندگي عبور خواهد داد.

درپايان كلام، هديه‌اي گرانقدر از مردي آسماني را تقديم نگاهتان خواهيم نمود كه بركت نام و كلام او، شما را در گذار از مشكلتان ياري خواهد نمود.

عارف بزرگ، مرحوم آخوند ملا حسين قلى همدانى و شاگردان وي هرگز نفى خواطر (افكار و اوهام مزاحم) بدون ذكر عملى نداشته‏اند، بلكه رويه ايشان التزام در امر مراقبه و اهتمام به مراتب آن بوده است.

مراتب مراقبه

از نظر علامه طباطبایی مراقبه نفس مراتب و درجاتی دارد که عبارتند از:

اوّل درجه مراقبه اين است كه سالك از محرّمات اجتناب كند و تمام واجبات را به جاي آورد، و در اين دو امر به هيچ وجه مسامحه نورزد.

دوّم درجه، آن است كه مراقبه را شديد نمايد و بكوشد هر چه مى‏كند براى رضاى خدا باشد و از امورى كه لهو و لعب ناميده مى‏شود، اجتناب نمايد. چون در اين مرتبه اهتمام نمود براى او تمكّن پيدا مى‏شود كه ديگر خود را نبازد و اين خوددارى در او به سر حدّ ملكه برسد.

سوّم درجه، آن است كه پروردگار جهان را پيوسته ناظر خود ببيند، و كم‏كم اعتراف مى‏نمايد كه خداى متعال در همه جا حاضر و ناظر و نگران همه مخلوقات است. و اين مراقبه در تمام حالات و در همه اوقات بايد رعايت شود.

چهارم درجه، اين است كه خودش خداى را حاضر و ناظر ببيند و به طور اجمال مشاهده جمال الهى نمايد. وصيت رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله به ابى ذرّ غفارى اشاره به اين دو مرتبه اخير از مراقبه است: اعبد الله كأنّك تراه، فان لم تكن تراه فانّه يراك؛ «خداى را چنان عبادت كن مثل آنكه گوئى تو او را مى‏بينى و اگر نمى‏توانى او را ببينى او را طورى عبادت كن كه بدانى او ترا مى‏بيند».

بنابراين عبادت در مرحله‏اى كه خدا او را مى‏بيند پائين‏تر است از مرتبه‏اى كه او خدا را مى‏بيند.

چون سالك بدين مرتبه رسد براى آنكه بتواند به كلّى اغيار را از ذهن خود خارج كند بايد نفى خاطر را در ضمن يكى از اعمال عباديّه به جاى آورد، چه جايز نيست در شرع مقدّس توجّه به سنگ يا چوب كند زيرا اگر در همان لحظات توجّه، مرگ او را دريابد چه جواب خواهد گفت؟ امّا نفى خواطر در ضمن ذكر و با حربه ذكر، عبادت است و ممدوح شرع و بهترين طريق آن توجّه به نفس است كه اسرع طرق است براى نيل به مقصود، چه توجه به نفس ممدوح و مقبول شرع انور است و كريمه شريفه: يا أيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ انْفُسَكُمْ لا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ اذَا اهْتَدَيْتُمْ؛ ای کسانی که ایمان آوردید، بر شماست ملازم نفس خودتان باشید هر گاه شما هدايت‏ يافتيد آن كس كه گمراه شده است، به شما زيانى نمى ‏رساند.(مائده، آیه 105) بدان دلالت دارد.

پس يگانه راهي كه مي‌تواند فطرت پاك انساني را سيراب نمايد و او را به ساحل آرامش مادي و معنوي برساند، شناخت خود، خدا و هستي است كه نتيجه‌اي جز هدف‌شناسي و هزينه اراده در رسيدن به آن ندارد.( نگاه کنید: حسيني تهراني، سيد محمد حسين؛ رساله لب اللباب، تهران، حكمت، چاپ ششم، 1416ه.ق، ص 139)

پس از مدیریت تمرکز فکری لازم است تا در حوزه مدیریت انگیزه ای نیز اقداماتی انجام شود که به حوزه اراده و عزم عملی ارتباط دارد.

روش هاي مراقبه

خداوند به صراحت از مومنان می خواهد تا مراقبت از خویشتن را افزایش دهند و چنان ملازم نفس و اعمالش باشند که هیچ گونه غفلت، سهو و نسیانی موجب نشود تا نفس طغیان گری کند و راه افراط بپیماید. خداوند می فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لَا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد به خودتان بپردازيد هر گاه شما هدايت‏ يافتيد آن كس كه گمراه شده است به شما زيانى نمى ‏رساند بازگشت همه شما به سوى خداست پس شما را از آنچه انجام مى‏ داديد آگاه خواهد كرد. (مائده، آیه ۱۰۵)

واژه «علیکم» به نوعی دلالت بر استعلاء و علو مرتبت دارد، به این معنا که باید زمام امور نفس و خواسته های نفسانی شما در اختیار جنبه «یلی الربی» باشد نه در اختیار جنبه «یلی الخقلی». بنابراین، عقل فطری و قلب فطری باید زمام امور نفس را در اختیار داشته باشد، نه قوه غضب و شهوت نفس. هم چنین واژه «علیکم» دلالت بر ملازمت دارد، به این معنا که باید چنان به نفس چنگ زد و آویخت همانند پیچک که راه گریز و نفس کشیدن مگر از جنبه «یلی الربی» نداشته باشد؛ البته این بدان معنا نیست که راه تفریط گشوده شود و هواهای نفسانی از شهوت و غضب سرکوب شود، چنان که در ریاضت غیر شرعی و رهبانیت مسیحی و ترسایی عمل می شود و راهبان از زن و مرد به سرکوب شهوت جنسی می پردازند و گاه حتی خود را اخته و خصی می کنند تا شهوت جنسی نداشته باشند؛ یا خودشان را به گیاه خواری و تغذیه نامناسب و بد سوق می دهند تا این گونه شهوت غذایی را سرکوب کنند. هم چنین با ظلم پذیری و انظلام تلاش می کنند تا قوه غضب و دافعه خویش را سرکوب کنند که این ها همه بر خلاف ریاضت شرعی وحیانی در اسلام است.

آموزه های قرآنی روش هایی را برای مراقبت از نفس بیان کرده که در چارچوب مهار و مدیریت اعتدالی نفس است بی آن که راه افراط و تفریط پیموده شود. این مراقبت دایمی و نسبت به همه چیز و در همه احوالات است.

از نظر قرآن انسان باید هماره وجه خود و اعمالش را متوجه ساحت قدس الهی کند و جز برای خدا کاری نکند تا بتواند مظاهر اسماء و صفاتی الهی باشد؛ چنان که خداوند درباره مقربان از اهل بیت عصمت و طهارت(ع) می فرماید: وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا؛ و به پاس دوستى خدا بينوا و يتيم و اسير را خوراك مى‏ دادند. ما برای وجه الله و خشنودی خداست كه به شما مى ‏خورانيم؛ و پاداش و سپاسى از شما نمى‏ خواهيم. (انسان، آیات 8 و ۹)

البته در مشارطه شرط است که انسان شرطی را بگذارد که شرعی است و از طریق عقل و نقل به دست آمده است؛ بهترین راه عملی برای شناخت نیز سنت و سیره علمی و عملی معصومان است که سرمشق های عینی و ملموس الهی در زندگی بشر هستند.(احزاب، آیه 21) بنابراین نباید زندگی دیگران از غیر معصوم (ع) را مبنای زندگی و سیره رفتاری و سبک زندگی خویش قرار دهد؛ زیرا آنان انسان های کاملی نیستند و نمی توانند سرمشق کامل باشند. دیدن و خواندن سبک زندگی غیر معصوم از اولیای الهی خوب است تا دانسته شود همین مردم عادی غیر معصوم نیز توانستند در مسیری بروند و به کمالاتی برسند؛ اما هرگز آنان سرمشق کاملی و حسنه ای برای مردم نیستند و نباید روی زندگی آنان تمرکز کرد و همه جزئیات آن را ملاک و معیار قرار داد، بلکه همانند احادیث که صحیح و سقیم دارد، سخنان و رفتار آنان نیز صحیح و سقیم دارد؛ پس آن را به قرآن عرضه می داریم تا اگر موافق قرآن و محکمات است آن را اخذ کرده و در غیر این صورت به دیوار می کوبیم.

انسان ها در طول روز به عمد و غیر عمد گفتار و رفتاری دارند که دیگران برداشت بد و سوئی از آن دارند، و این خود عامل منفی است، بنابراین باید هماره استغفار کرد و از خداوند خواست تا در مسیر درست قرار دهد و دیگران تفسیری درست از گفتار و رفتارش داشته باشند.

چنان که گفته شد، بیش ترین نقطه ضعف آدمی حوزه تفکری است که به سرعت از تفکر به تخیل و توهم سقوط می کند. خاطراتی در ذهن انسان خطور می کند که می تواند انسان را به گمراهی بکشاند. از همین روست که نفي خواطر در دستور کسی است که مراقب نفس خود است. نفی خواطر عبارتست از تسخير قلب و حکومت بر آن تا هر سخني را نگويد و هر عملي را انجام ندهد. پس باید ذهن خویش را چنان مهار و مدیریت کند تا تنها تصوراتی به ذهن آید که در راستای اهداف کمالی و خودسازی است. مراقب باید نگذارد تصور و خاطره اي بر او وارد شود، مگر خاطرات و تصوراتی که به اذن و اختيار صاحب آن است.

چنان که گفته شد انسان هماره با آن که ساکت و خاموش است، ولی غوغایی در او است و نفس او هماره در حال سخن گفتن است؛ چنان که ذهن انسان نیز این گونه هماره در حال تصویرسازی و تصورات و تخیلات و توهمات است. اگر ذهن مدیریت و مهار نشود، هر تصور و خاطره ای به ذهن می آید و او را به خود مشغول می دارد. پس باید مراقب باشد تا هر چیزی به ذهن نیاید. البته خاموشی و هم چنین نفی خواطر و تصورات از ذهن به سادگی شدنی نیست، بلکه حصول اين حالت، بسيار مشکل است.

به نظر می رسد که نفی خواطر و مدیریت و مهار ذهن به این است که انسان خود را مشغول به اذکار و اورادی کند تا فضای ذهن خالی نباشد و فرصتی برای تخیل و توهم و زمزمه های نفسانی فراهم نیاید. از این روست که در آیات قرآنی از ذکر دایمی سخن به میان آمده است، به طوری که مومن هماره در حال بیان ذکر و خطوراتی است که او را ذاکر خدا می کند. این گونه است که از هر چیزی گریزان شده و به سوی خداوند فرار می کند.(ذاریات، آیه 50)

خدا درباره نقش ذکربسیار و تاثیر آن می فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلَائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد خدا را ياد كنيد يادى بسيار! و صبح و شام او را به پاكى بستاييد. اوست كسى كه با فرشتگان خود بر شما درود مى‏ فرستد تا شما را از تاريكيها به سوى روشنايى برآورد و به مؤمنان همواره مهربان است. (احزاب ، آیات 41 تا ۴۳)

پس مومنان باید ذکر بسیار خدا را در دل و بر زبان داشته باشند، تا خواطر و تصورات باطل راه نیابد و سخن به خلاف نگوید. این ذکر باید دایمی باشد تا از صلوات متصل الهی برخوردار شده و این صلوات او را از ظلمات چندگانه رها کرده به سوی نور حقیقت الهی که نور آسمان ها و زمین است هدایت کند.(نور، آیه 35)

باید یاد آور شد که گام نهادن در مسیر تزکیه نفس و خودسازی موجب می شود تا دشمنان انسان از شیاطین جنی و انسی دست به کار شوند. پس زماني که سالک با استفاده از اين روش در مسير سلوک گام بر مي دارد، متوجه مي شود که سيل بنياد کَن خواطر و اوهام و خيالات او را فرا مي گيرد و او را دائماً به خود مشغول مي کند. سالک بايد در اين مقام مانند کوه استوار و ثابت بايستد و هر خاطري را که برايش پيدا شود، با ذکر الهی آن را از صحفه ذهن و قلب خود پاک کند. منظور از ذکر در اينجا همان اسماء الهي است که سالک بايد در وقت خطور خواطر و تصورات ذهنی به يکي از آن اسمای الهی توجه مستدام و مستمر کند تا آن خواطر از خانه دل او بيرون شود.

خداوند درباره تاثیر این روش در نفی خواطر و تاثیرات شیطان یم فرماید: إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ ؛ در حقيقت كسانى كه از خدا پروا دارند؛ چون گروهی از طواف گران شیطانی اطراف قلب آدمی ایشان را مس کرد و وسوسه‏ اى از جانب شيطان بديشان رسد خدا را به ياد آورند و بناگاه بصیر و بينا شوند. (اعراف، آیه ۲۰۱)

از نظر قرآن کسانی که اهل ذکر هستند و دایم در نماز و تقرب جویی هستند و در هر کاری «وجه الله» را در نظر داشته و متوجه و ملتفت به خدا هستند، هرگز تحت تاثیر هواهای نفسانی قرار نگرفته و دل هایشان غافل نخواهد شد. این روشی مراقبت از نفس است که در قرآن بیان شده است. خداوند می فرماید: وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَلَا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَكَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا ؛ و با كسانى كه پروردگارشان را صبح و شام مى‏ خوانند و وجه الله و خشنودى او را مى‏ خواهند، استقامت و شكيبايى پيشه كن و دو ديده‏ ات را از آنان برمگير كه زيور زندگى دنيا را بخواهى و از آن كسی اطاعت مکن كه قلبش را از ياد خود غافل ساخته‏ ايم و از هوس خود پيروى كرده و اساس كارش بر زياده‏ روى است.(کهف، آیه ۲۸)

هم چنین در جایی دیگر می فرماید: وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِينَ إِنَّ الَّذِينَ عِنْدَ رَبِّكَ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَيُسَبِّحُونَهُ وَلَهُ يَسْجُدُونَ؛ و در دل خويش پروردگارت را بامدادان و شامگاهان با تضرع و ترس بى‏صداى بلند ياد كن و از غافلان مباش! به يقين كسانى كه نزد پروردگار تو هستند از پرستش او تكبر نمى ‏ورزند و او را به پاكى مى‏ ستايند و براى او سجده مى كنند (اعراف، آیات 205 و ۲۰۶﴾

البته روش خاص ملا حسينقلي همداني در پرورش اخلاقي شاگردانش، عبارت از التزام در مراقبه و اهتمام ورزيدن در مراتب آن است. اين روش را ايشان در مقابل روش هاي ديگر سلوک که شايد مهمترين آن ها طريقه ي نفي خواطر بوده، تعليم داده است. ايشان معتقد است که اذکار و اوراد به تنهايي و بدون التزام به مراقبه نفس نه تنها ثمره اي براي سالک ندارد، بلکه موجب دوري از مسير حقيقي طريقت اخلاقي نيز مي شود.

آخوند همداني مراتب مراقبه را چنين بر مي شمارد: اول درجه مراقبه اين است که سالک از محرمات اجتناب کرده و تمامي واجبات را اتيان کند و در اين دو امر به هيچ وجه مسامحه نورزد. دوم درجه آن است که مراقبه را شديد کرده و سعي کند هرچه مي کند براي رضاي خدا باشد و از اموري که لهو و لعب ناميده مي شود اجتناب نمايد و چون در اين امر اهتمام ورزد براي او تمکن پيدا مي شود که ديگر خود را نباخته و اين خودداري در او به سر حد ملکه برسد. سوم درجه آن است که پروردگار جهان را پيوسته ناظر خود بداند و اذعان و اعتراف کند که خداي متعال در همه جا حاضر و ناظر همه مخلوقات است.

البته مراقبه در تمام حالات و در همه اوقات بايد رعايت شود. چهارم درجه، مرتبه اي است از اين عالي تر و کامل تر و آن اين است که سالک خداي را حاضر و ناظر ببيند و به طور اجمال مشاهده جمال الهي نمايد. رسول اکرم (ص) وصيتي به ابوذر غفاري دارد که اشاره به اين دو مرتبه اخير است. مي فرمايد: «خدا را چنان عبادت کن گويي تو او را مي بيني و اگر نمي تواني او را ببيني او را چنان عبادت کن که بداني او تو را مي بيند.»

به عقيده آخوند همداني التزام مطلق به شريعت الهي نمي تواند انسان را به قرب حق تعالي عروج دهد، بلکه اين التزام بايد همراه با محبت و ايمان به ائمه اطهار(ع) نيز باشد؛ چرا که به تعبير وي اگر التزام به نزدن شارب و نخوردن گوشت باشد، ولي محبت و ايمان به اهل بيت رسول اکرم (ص) نباشد، ثمره اي جز دوري از خداوند نخواهد داشت؛ اما براي اهتمام ورزيدن جدي در اطاعت از شرع مقدس، نخستين گام، ترک معصيت است که تنها راه نجات انسان و رسيدن به غايت اعلاي او است.

لذا مراقبت تام از همه اعضا و جوارح به خصوص زبان و چشم و گوش و ممانعت آن ها از افتادن در معاصي، وظيفه اصلي سالک است؛ چرا که اين اعضا و جوارح، الطاف و هداياي ارزشمند الهي هستند؛ و از اين رو، بايد دائماً معطر به عطر تقوي و پرهيزکاري باشند. به عقيده آخوند همداني تا زماني که اين اعضا و جوارح از معاصي پاک نشوند، نمي توان در شرح احوال قلب سخن گفت، لذا به تعبير خود ايشان،«بشتاب بشتاب به سوي توبه راستين، سپس بشتاب بشتاب به سوي کوشش و مراقبه.»

بر اساس مباني عرفاني و اخلاقي مکتب آخوند همداني، نبايد بدون مراقبه به ذکر و فکر و نفي خواطر مشغول شد؛ چرا که اگر هم ذکر و فکر براي سالک، حال ايجاد کند، آن حال دوامي نخواهد داشت. بنابراين ذکر و نفي خواطر بايد همراه با مراقبه نفس باشد تا مفيد فايده افتد.

طريق و روش خاص آخوند ملا حسينقلي همداني در سلوک عرفاني و اخلاقي، طريقه اي است که به عقيده بسياري از ره پويان حقيقت از طرق خاصه و منحصر به فردي به شمار مي رود که بزرگان نامداري در آن گام برداشته و بر عمق و غناي آن افزوده اند. (حسيني طهراني، محمد حسين، 1361، رساله لب اللباب در سير و سلوک اولي الالباب، حکمت، تهران، ص 151 تا 153.)

از نظر قرآن، آن چه که انسان را به مقام محبت الهی می رساند و انسان را محبوب و حبیب الله می کند، اطاعت از حبیب الله(آل عمران، آیات 31 و 32) و مودت اهل بیت عصمت و طهارت (ع) است(شوری، آیه 23) که به عنوان اولو الامر و اولیای الهی و امامان و پیشوایان دین و دنیا است؛ زیرا این مودت اجر رسالتی است که آثار و برکات آن به خود شخص باز می گردد؛ زیرا بستری است برای وصول به حبیب الله و محبوبیت در نزد خدا. (نساء، آیه 59؛ مائده، آیات 3 و 55 و آیات دیگر)

در ضمن در جهاد اکبر نفس، مقابله با خواهش های نفسانی از شهوت و غضب، گام نخست است؛ چرا که گام نهایی خسوف شعاع قمر عقل تحت شعاع شمس قلب است، به طوری که با دیدن دیگری نیازی به دانستن نباشد، یا دانستن سایه دیدن باشد؛ چنان که ماه شب چهارده و بدر در هنگامه روز تحت شعاع نورانیت آفتاب خورشید به چشم نیاید و نیاز به آن نور نیست. پس مراقبت نفس باید تا جایی باشد که انسان از جدال عقل و نفس به جدال قلب و عقل برود و قلب او بر عقل او چیره باشد نه بر عکس.

شاید داستان دیدار ابوسعید ابوالخیر با ابن سینا که در کتاب اسرارالتوحید آمده بیانگر این دو مرتبه از جهاد اکبر باشد. در اسرار التوحید محمد بن منور آمده است: خواجه بوعلی سینا با شیخ در خانه شد و در خانه فراز کردند و سه شبانه روز با یکدیگر بودند و به خلوت سخن می‌گفتند که کس ندانست و نیز به نزدیک ایشان در نیامد، مگر کسی که اجازت دادند و جز به نماز جماعت بیرون نیامدند. بعد از سه شبانه روز خواجه بوعلی برفت. شاگردان از خواجه بوعلی پرسیدند: که شیخ را چگونه یافتی؟ گفت: هر چه من می‌دانم، او می‌بیند؛ و متصوفه و مریدان شیخ چون به نزدیک شیخ درآمدند، از شیخ پرسیدند: که ای شیخ! بوعلی را چون یافتی؟ گفت: هر چه ما می‌بینیم، او می‌داند.

آثار و نتايج مراقبه

مراقبه در همه مراحل سلوک لازم و ضروري است؛ اما هر مرحله ای از مراحل مراقبت نفس، مراقبه خاص خود دارد؛ چنان که مراقبت در مراحل بالاتر سخت تر و مشکل تر است مراحل آغازین آن است؛ البته هر چه سالک منازل گوناگون را طي کرده و به سوي کمال پیش مي رود، به طور طبیعی مراقبه اش دقيق تر و عميق تر خواهد شد؛ چنان که آثار و نتايج مراقبه نيز در مراحل مختلف متفاوت است. در کتب عرفانی و سیر و سلوکی با توجه به مراتب و منازل مراقبت، آثار متفاوت، متعدد و متنوعی برای آن بیان کرده اند که از جمله آثار اصلي آن مي توان به پيدايش عشق، تضعيف حجاب ها، کشف عوالم و شهود اشاره کرد.

در اثر مراقبه شديد و اهتمام به آن آثار حب و عشق در ضمير سالک هويدا مي شود؛ زيرا عشق به جمال و کمال علي الاطلاق فطري بشر بوده و با نهاد او خمير شده و در ذات او به وديعت گذارده شده است؛ ليکن علاقه به کثرات و حب به ماديات حجابهاي در برابر کشش و عشق فطري نفس انسانی مي شوند و نمي گذارند که پرتو عشق ازلي در نفس ظاهر شود.

برخی از سالکان می گویند به واسطه ي مراقبه کم کم حجاب ها ضعيف شده تا بالاخره از ميان رود و آن عشق و حب فطري ظهور نموده، ضمير انسان را به آن مبدأ جمال و کمال رهبري مي کند. اين مراقبه در اصطلاح عرفا تعبير به«مي» شده است. چون سالک در امر مراقبه مواظبت نمود، حق تعالي از باب مهر و عطوفت انواري را بر او به عنوان طلايع ظاهر مي گرداند، در ابتداي امر اين انوار مانند برق ظاهر گشته ناگهان پنهان مي شوند، اين انوار کم کم قوت يافته مانند ستاره ي ريز و درخشان مي گردند و سپس نيز قوت يافته به صورت ماه و بعداً به صورت خورشيد پديد مي آيند و گاهي مانند چراغي که افروخته باشند و يا قنديلي نمايان مي شوند، اين انوار از قبيل موجودات برزخيه هستند.

هنگامي که مراقبت سالک قوي تر گشت، اين انوار نيز قوي تر شده، سالک تمام آسمان و زمين و شرق و غرب را يکپارچه روشن مي بيند، اين نور، نور نفس است که هنگام عبور از عالم برزخ هويدا مي شود. در مراحل اوليه عبور که تجليات نفس شروع مي شود سالک نفس خود را به صورت مادي مشاهده مي کند و به عبارت ديگر چه بسا ملاحظه مي کند که خودش در برابر خودش ايستاده است. اين مرحله ابتداي تجرد نفسي است. (همان، ص 32 تا 34.)

برخی از عارفان نیز گفته اند در اثر مراقبه تام و اهتمام شديد به آن، چهار عالم بر سالک به تدريج کشف خواهد شد. این عوالم چهار گانه عبارتند از:

عالم اول: توحيد افعال است؛ يعني در ابتدا او درک مي کند که همه اعمالي که با اعضا و جوارح انجام مي دهد، همه مستند به نفس خودش است و سپس مي فهمد که نفس او قائم به ذات حق است و دريچه فيض و رحمت او، پس همه افعالي که در جهان خارج تحقق مي يابد به ذات مقدس حق استناد دارد.

عالم دوم: توحيد صفات است که عبارت از اين است که سالک آنچه را با حواس خود درک و مشاهده مي کند، همه را مستند به خدا مي يابد.

عالم سوم: توحيد در اسماء است که عبارت از اين است که صفات را قائم به ذات درک کند، مثلاً عالميت، قادريت، سمعيت، و بصيرت خود را در خدا دانسته و در مي يابد که در همه عوالم قادر، عالم، سميع ، بصير و حيّ فقط خداوند جل جلاله است.

عالم چهارم: توحيد در ذات است که به واسطه تجليات ذاتي بر سالک مکشوف مي شود؛ يعني درک مي کند که ذاتي که همه افعال و صفات و اسما به آن مستند است، ذات واحد است. در اين مرحله توجه و مشهودش فقط ذات است و فقط خدا را مي شناسد و بس.

سالک در هر يک از عوالم چهارگانه فوق مقداري از اثر وجودي خود را از دست مي دهد تا بالاخره اصل وجود و هستي خود را گم مي کند. در عالم اول که به مقام فناي در فعل مي رسد مي فهمد که فعل از او سر نمي زند؛ بلکه از خداست در اينجا تمام آثار فعلي خود را از دست مي دهد.

در عالم دوم چون به تجلي صفاتي مي فهمد که علم و قدرت و ساير صفات انحصاراً اختصاص به ذات حق سبحانه تعالي دارد. در اينجا صفات خود را از دست مي دهد و آن ها را گم مي کند و ديگر در خود نمي يابد و در عالم سوم چون تجلي اسمايي مي شود، ادراک مي کند که عالم و قادر اوست جل و جلاله، در اينجا، اسماء خود را گم مي کند و ديگر در خود نمي يابد. در عالم چهارم که تجلي ذاتي است وجود خود را گم مي کند و ذات خود را از دست مي دهد و ديگر ابداً خود را نمي يابد و ذات، ذات مقدس حضرت خداوند است.

اين مرحله از شهود يعني تجلي ذاتي را عرفا تعبير به«عنقا» و«سيمرغ» مي نمايند چه او موجودي است که هرگز صيد احدي نخواهد شد. سيمرغ آن ذات بحت و وجود صرف است که از آن به«عالم عمي» و«کنز مخفي» و«غيب الغيوب» و«ذات ما لا اسم له و لا رسم له» تعبير مي کنند. (همان، ص 160 تا 164.)

چنان که گفته شد يکي از مهمترين نتايج مراقبه کشف و شهود است. ملا عبدالصمد همداني در اين مورد چنين مي گويد: «و نيز بدان که حاصل مراقبه اينست که بنده بداند که خداي متعال ناظر اوست و بر آنچه ضمير او پنهان مي دارد آگاه است و اينست سِرّ قوي خداي متعال که: «آيا نمي داند که خداوند مي بيند؟» پس مراقبه دهليز و راهرو مشاهده است و حقيقت مشاهده فناي شهود بنده در عظمت مشهود اوست، و هر کس به حريم اين مقام گام نهد به کبريت احمر (کيمياي ناب) دست يابد و مزه آزادگي را در تخلص به حقيقت بندگي مي چشد، پس هر که را ربوبيت به بندگي خود درآورد به آزادگي محض ظفر يافته است، پس در آن هنگام از بند اغيار رها شده و دايره جمعيت را دور مي زند و سر«هر چيز تباه شدني است مگر وجه او» برايش روشن مي شود. (همداني، عبدالصمد، 1381، بحرالمعارف، ترجمه حسين استاد ولي، حکمت، ص 284.) البته در رابطه تقدمي و تاخري، مراقبه و شهود هر دو مي توانند در شرايطي مقدم بر يکديگر و يا موخر از هم باشند، گاه بعد از طي منازل و مقامات سلوک، سالک به کشف و شهود دست مي يابد و گاه کشفي براي او روي مي دهد و سپس مراقبه و سلوک را پي مي گيرد، اين بحث همان بحث مجذوب سالک و سالک مجذوب در متون عرفاني است.

مراقبه آثار فرعي فراواني نيز دارد. مجذوب عليشاه مواردي را چنين بر مي شمارد که بازشدن درهاي رحمت وصال براي ابد، بسته شدن در فراق براي هميشه، رفع ظلمات حکومت نفس اماره با لطف و رحمت الهي، تصرف در ملک و ملکوت، اشراف بر خواطر، دوام جمعيت خاطر، دوام قبول و پذيرش دل ها از او، نيز از نتايج مراقبه است.(مجذوب عليشاه، محمد جعفر، 1383، مراه الحق، تصحيح و مقدمه حامد ناجي اصفهاني، حقيقت، تهران، ص 194 تا 196.)

ثبات و قرار، دوري از معاصي به ظاهر، احتراز از مهالک و خطرات هوي به دل، آگاهي بر حقايق از آثار و نتايج مراقبه است.

مولوي در مثنوي معنوي به زيبايي ضمن ابياتي، رهايي از حيطه ي زمان و مکان معرفت، بازشدن چشم باطني انسان، بريدن از قيد محسوسات، پالايش روح و مانند آن ها را از آثار مراقبه بر مي شمارد. (مولوي، مثنوي شريف، ترجمه عبدالباقي گولپينارلي، دفتر سوم، ابيات 2072 تا 2076 دفتر 4، ابيات 2460 تا 2461 و بيت 2467، دفتر 2 ابيات 158 تا 160.)

در قوائم الانوار و طوالع الاسرار نيز باز شدن ديده دل، دريافت حقيقت، مشاهده، تميز حق از باطل، دفع حيرت، يقين و مانند آن ها به عنوان ثمرات مراقبه ذکر شده است. (الذهبي الشيرازي، ابي القاسم، فوائم الانوار و طوالع الاسرار (ديوان ذهبي)، نسخه خطي، ص 160 تا 164.)

به هر حال، سالک باید از اوّلین قدم که در راه می‌گذارد تا آخرین قدم، مراقب خود باشد تا از شروط شرعی بیرون نرود و خلاف شرط عمل نکند.

با توجه به تفاوت منازل و نیز آثار هر منزل سالک در مراحل اولیه نوعی مراقبه‌ و در مراحل دیگر انواع دیگری را در پیش می گیرد تا آثار آن خودنمایی کند؛ هر چه رو به کمال رود و طیّ منازل و مراحل می‌کند، مراقبه او دقیق‌تر و عمیق‌تر خواهد شد، به‌طوری که آن درجات از مراقبه را اگر بر سالک مبتدی تحمیل کنند از عهده آن بر نخواهد آمده و یکباره بار سلوک را به زمین می‌گذارد یا سوخته و هلاک می‌شود؛ ولی رفته‌ رفته در اثر مراقبه در درجات اولیه و تقویت در سلوک، می‌تواند مراتب عالی از مراقبه را در مراحل بعدی به جای آورد؛ در این حالات، بسیاری از مباحات در منازل اوّلیّ بر او حرام و ممنوع می‌شود.

در اثر مراقبه شدید و اهتمام به آن، آثار حبّ و عشق در ضمیر سالک هویدا می‌شود؛ زیرا عشق به جمال و کمال علی الاطلاق، فطری بشر بوده و با نَهادِ او خمیر شده و در ذات او به ودیعت گذارده شده است؛ لیکن علاقه به کثرات و حبّ به مادّیات، حجاب‌های عشق فطری می‌شود و نمی‌گذارد که این پرتو ازلی ظاهر شود.

به واسطه مراقبه، کم‌کم حجاب‌ها ضعیف شده تا بالاخره از میان می‌روند و آن عشق و حبّ فطری ظهور نموده و ضمیر انسان را به آن مبدأ جمال و کمال رهبری می‌کند. از این مراقبه در اصطلاح عرفاء تعبیر به «می» شده است.

به پیر میکده گفتم که چیست راه نجات     بخواست جام «می» و گفت راز پوشیدن

راه خلوتگه خاصّم بنما تا پس ازین         «می» خورم با تو و دیگر غم دنیا نخورم

چون سالک در امر مراقبه مواظبت نمود، حق‌تعالی از باب مهر و عطوفت اَنواری را بر او به عنوان طلایع ظاهر می‌گرداند. در ابتدای امر این انوار مانند برق ظاهر گشته، ناگهان پنهان می‌شوند، این انوار کم کم قوّت یافته و مانند ستارة ریز درخشان می‌ شوند؛ سپس نیز قوّت یافته به صورت ماه و بعداً به صورت خورشید پدید می‌آیند و گاهی مانند چراغی که افروخته باشند و یا قندیلی نمایان می‌شوند، این انوار در اصطلاح عرفاء «نوم عرفانی» نامیده می‌شوند؛ این انوار از قبیل موجودات برزخیه هستند.

ولی هنگامی‌که از این مراتب مراقبت سالک قوی‌تر گشت و رعایت مراقبه را کاملاً بنمود این انوار قوی‌تر شده و سالک تمام آسمان، زمین، شرق و غرب را یکپارچه روشن می‌بیند، این نور، نور نفس است که هنگام عبور از عالم برزخ هویدا می‌شود؛ سالک نفس خود را به‌صورت مادّی مشاهده می‌کند؛ به‌عبارت‌دیگر، چه‌بسا می‌بیند که خودش در برابر خودش ایستاده است. این لحظه، مرحله ابتدای تجرّد نفسی است؛ البتّه مانع از دوام و استمرار این حال، همانا اشتغالات به تدابیر بدن و حصول تمامیت این مراتب بعد از ترک تدبیر بدن است.(نگاه کنید: رساله لب الباب، حسینی طهرانی)

شیوه های عملی مراقب نفس

عرفان نظری تنها مقدمه ای برای ذی مقدمه ای به نام عرفان عملی است؛ از این روست که در آیات قرآنی تعلیم برای تزکیه مطرح است.(بقره، آیات 129 و 151؛ آل عمران، آیه 164؛ جمعه، آیه 2) البته میان عرفان نظری و عملی آمیختگی است؛ چنان که میان تعلیم و تزکیه این گونه است؛ زیرا هر علمی باید عملی را با خود همراه داشته باشد؛ چنان که هر عملی دریچه ای به سوی علمی دیگر است. خداوند عبادت را برای تقوا قرار داده است(بقره، آیه 21)؛ اما خدا همین تقوا را برای کسب علم قرار داده و فرموده است: وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ؛ و تقوای الهی پیشه کنید تا خدا افزون بر چیزهای دیگر شما را تعلیم دهد.(بقره، آیه 282)

البته تقوای الهی دارای مراتبی است. خدا در قرآن می فرماید: لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِيمَا طَعِمُوا إِذَا مَا اتَّقَوْا وَآمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَآمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَأَحْسَنُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ؛ بر كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده‏ اند، گناهى در آنچه قبلا خورده‏ اند نيست در صورتى كه تقوا پيشه كنند و ايمان بياورند و كارهاى شايسته كنند سپس تقوا پيشه كنند و ايمان بياورند آنگاه تقوا پيشه كنند و احسان نمايند و خدا نيكوكاران را دوست مى دارد.(مائده، آیه ۹۳)

مراتب ایمان و تقوای الهی بر اساس این آیه سه مرتبه است؛ چنان که نتیجه آن یقینی است که آن نیز سه گانه علم الیقین، عین الیقین(تکاثر، آیات 5 و 7) و حق الیقین(واقعه، آیه 95) است. بنابراین باید گفت که مراتب مراقبت نیز سه گانه است که شامل موارد زیر است:

1. مراقبت در سطح تقوای عام: در این مرتبه شخص باید واجبات را انجام داده و محرمات را ترک کند؛
2. مراقبت در سطح تقوای خاص: در این مرتبه از مراقبت شخص باید افزون بر عمل به واجبات به مستحبات نیز عمل کند؛ چنان که افزون بر ترک محرمات باید از مکروهات اجتناب کند؛
3. مراقبت در سطح تقوای اخص: در این مرتبه از مراقبت شخص افزون بر انجام واجبات و مستحبات و هم چنین ترک محرمات و مکروهات باید از برخی از مباحات نیز پرهیز کرده و به اقل آن اکتفا کند. در ماه رمضان که دوره کوتاه مدت یکماهه برای تمرین در این سطح از مراقبت است، انسان از مباحاتی چون شهوت غذایی و جنسی و مانند آن پرهیز می کند. البته سکوت و خاموشی و مانند آن ها نیز از جمله مباحاتی است که انسان باید آن را کاهش دهد و مراقب باشد تا کم گو و گزیده گو باشد.

پس مهم‌ترين مسأله در مرحله مراقبه اين است كه سالك بر انجام واجبات و ترك محرّمات و سپس تقوای خاص و اخص توجه داشته باشد و مراقبت نمايد تا مراتب تقوا از ملكه و مقوّم آن برايش حاصل شود و در پرتو آن، انجام واجبات و مستحبات و ترك محرمات، مکروهات و گناهان برايش به صورت عادت درآيد و اين‌گونه نباشد كه براى ترك هر گناهى نياز به تأمل و تصميم‌گيرى داشته باشد.

بی گمان براى طى سير عرفانى و مراحل سير و سلوك، اين مرتبه از مراقبه یعنی مرتبه تقوای عامل در قالب انجام واجبات و ترك محرّمات، امرى حياتى و ضرورى است. انسان تا زمانى كه به گناه مبتلا است، هر سعى و كوششى در راه عبادت خداوند چندان تأثيرى برايش در پى نخواهد داشت؛ چرا که گناه اعمال نيك انسان و آثار آن را از بين مى‌برد و انجام عبادت و اعمال صالح به همراه ارتكاب معاصى، استخر و بشکه سوراخى است كه هرچه در آن آب بريزند از آن سوراخ بيرون مى‌ريزد و در نهايت چيزى باقى نمى‌ماند. گناهان و صفات رذيله گوهر ايمان را زايل و اعمال نيك را محو و نابود مى‌كنند. به عنوان نمونه، حسد به عنوان یک صفت زشت اخلاقی چیزی از ایمان به جا نمی گذارد و انسان هر چه می اندوزد را به آتش می دهد. امام باقر و صادق علیهما السلام می فرمایند: اِنَّ الْحَسَدَ يَأْكُلُ الاْيمانَ كَما تَأْكُلُ النّارُ الْحَطَبَ؛ همانا حسد ايمان را مى خورد و از بين مى برد، همان گونه كه آتش هيزم را مى خورد و نابود مى سازد. (بحار‌الانوار، ج 73، ص 244، باب 131، روايت 2) حضرت پیامبر(ص) می فرماید: إِيَّاكُمْ وَ الْحَسَدَ فَإِنَّهُ يَأْكُلُ الْحَسَنَاتِ كَمَا تَأْكُلُ النَّارُ الْحَطَب‏؛ از حسادت بپرهيزيد، زيرا حسد نيكى ها را مى خورد چنان كه آتش هيزم را مى خورد.(جامع الأخبار، شعیری، ص 159.)

گناهان دیگری چون غیبت نیز این گونه مانع در سر راه اعمال عبادی دیگر انسان هستند. پیامبر(ص) می فرماید: مَنِ اغْتابَ امْرَأً مُسْلِماً بَطَلَ صَوْمُهُ وَ نَقَضَ وُضُوءُهُ؛ هر كس مسلمانى را غيبت كند روزه اش باطل خواهد شد و وضويش از بين خواهد رفت.( همان، ج 75، ص 247، باب 66، روايت 10.) در جایی دیگر آمده است: مَنِ اغْتابَ مُسْلِماً اَوْ مُسْلِمَةً لَمْ يُقْبَلْ لَهُ صَلاتُهُ وَلا صِيامُهُ اَرْبَعينَ يَوْماً وَلَيْلَةً؛ هر كس مرد يا زن مسلمانى را غيبت كند نماز و روزه‌اش تا چهل روز قبول نمى‌شود.( همان، ج 75، ص 258، باب 66، روايت 53.)

البته در مورد غيبت و برخى گناهان ديگر كه اين قبيل تعبيرات وارد شده كه عباداتش قبول نمى‌شود، بايد توجه داشت كه با آن عمل اسقاط تكليف مى‌شود و آن عبادت نياز به قضا ندارد؛ ولى مورد قبول واقع نمى‌شود و اثر و فايده مطلوب براى انسان نخواهد داشت؛ زیرا در صحت عبادت اخلاص شرط است و در قبولی آن نه تنها تقوا شرط است، بلکه باید شخص متقین باشد و در زمان انجام عمل و نسبت به اعمال دیگر نیز تقوای الهی داشته باشد. خدا درباره شرط قبولی اعمال بر این نکته توجه می دهد که قبولی اعمال به این است که تقوای الهی ملکه و مقوم ذاتی شخص شده باشد: قَالَ إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ؛ گفت: خدا جز از متقین قبول نمی کند و نمی پذیرد.(مائده، آیه 27)

به هر حال، پس از آن‌كه ملكه تقوا در اين حد حاصل شد نوبت به مرتبه‌اى بالاتر از مراتب مراقبه مى‌رسد. پس سالک اگر مرتبه تقوای عام را گذراند، گام در وادی تقوای خاص می گذارد، پس اگر تاكنون مراقب انجام واجبات و ترك محرّمات بود؛ ولى در اين مرتبه سعى بر اين است كه از ارتكاب «مشتبهات» نيز پرهيز كند؛ پس هم به مستحبات توجه دارد و هم از مکروهات می گذرد و هم به سراغ مشتبهات نمی رود و در موارد مشکوک سعی می کند تا احتیاط کند؛ البته این احتیاط نسبت به مسایل فردی و شخصی است؛ زیرا اجتماع را نمی توان با احتیاط مدیریت و اداره کرد؛ بلکه حوزه احتیاط حوزه اعمال شخصی و فردی است نه اجتماعی.

این که گفته شد تا شخص از مشتبهات پرهیز کند؛ یعنی از كارهايى اجتناب کند كه انسان يقين به گناه بودن آن‌ها ندارد، ولى شبهه گناه بودن در مورد آن‌ها وجود دارد؛ براى مثال، پيش از ارتكاب يك كار دليلى بر گناه بودن آن در دست نداريم، اما اين احتمال مى‌رود كه پس از ارتكاب آن متوجه شويم كارمان درست نبوده است. كسى كه به دنبال جلب رضايت صد‌در‌صد و اطاعت كامل خداوند است تلاش مى‌كند كه از اين‌گونه امور نيز اجتناب ورزد.

پس مرحله دوم از مراقبت آن است که انسان تقوای خاص داشته باشد، تقوای خاص این که است که انسان به انجام واجبات و ترك محرّمات، در کنار عمل به مستحبات و اجتناب از مکروهات و مشتبهات اشتغال داشته باشد. در این مرحله سالك مقدارى از مستحبات را هم انجام دهد و برخى از مكروهات را نيز ترك كند تا کم کم هر آن چه از مستحبات در توانش است انجام دهد و اگر بتواند همه مکروهات را کنار گذارد؛ چرا که باب مستحبات بسيار وسيع است و اگر انسان تمام شبانه‌روز را هم به انجام مستحبات مشغول باشد باز هم از عهده انجام همه آن‌ها بر نمى‌آيد. با اين حال سالک می تواند به مستحباتى كه مزاحمتى با كارهاى واجب ندارد، در عين پرداختن به واجبات آن‌ها را نيز انجام دهد. براى مثال، خواندن نماز در اول وقت از بزرگ‌ترين مستحبات و عملى است كه بسيار مورد تأكيد قرار گرفته است و غالباً مزاحمتى با تكاليف واجب ندارد. خواندن نماز در اول وقت، زمانى بيش از خواندن آن در وسط يا آخر وقت نياز ندارد. از اين رو، انسان مى‌تواند سعى كند كه نمازهاى واجبش را در اول وقت بخواند تا ضمن انجام واجب، به مستحبى بسيار مهم و پر فايده نيز عمل كرده باشد. نماز اول وقت در برخى روايات بالاترين و برترين اعمال دانسته شده است: سَأَلَ مُعاوِيَةُ بْنُ وَهَب اَباعَبْدِالله(عليه السلام) عَنْ اَفْضَلِ ما يَتَقَرَّبُ بِهِ الْعِبادُ اِلى رَبّهِمْ فَقالَ ما اَعْلَمُ شَيْئاً بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ اَفْضَلَ مِنْ هذِهِ الصَّلوةِ اَلا تَرى اَنَّ الْعَبْدَ الصّالِحَ عيسَى بْنَ مَرْيَمَ قالَ «وَ اَوْصاني بِالصَّلوةِ» وَ سُئِلَ النَّبِي(صلى الله عليه وآله) عَنْ اَفْضلِ الاَعْمالِ قالَ الصَّلوةُ لاَوَّلِ وَقْتِها؛ معاوية بن وهب از امام صادق(عليه السلام) در مورد بالاترين چيزى كه بندگان به وسيله آن به پروردگارشان نزديك مى شوند سؤال كرد. امام صادق(عليه السلام) فرمود: من پس از معرفت خداوند چيزى را نمى‌شناسم كه بالاتر از همين نماز باشد. آيا نمى‌بينى كه بنده شايسته خداوند، عيسى بن مريم(عليه السلام) گفت: «و پروردگارم مرا به نماز سفارش كرده است»، و از پيامبر(صلى الله عليه وآله) در مورد برترين اعمال سؤال شد، آن حضرت فرمود: نماز اول وقت.( بحار‌الانوار، ج 82، ص 225، باب 1، روايت 50.)

از ديگر مستحباتى كه وقت اضافى نمى‌خواهد حضور قلب در نماز است. اين مستحبى است كه اگر رعايت شود، در عين حال كه نياز به هيچ فرصتى علاوه بر خود نماز ندارد كيفيت آن را صد چندان مى‌كند. مستحب بسيار مهم و تأثيرگذار ديگر كه آن نيز فرصت اضافه‌اى نمى‌طلبد، رعايت ادب در حضور پدر و مادر است. برخى از بزرگان تا پدر و مادرشان اجازه نمى‌دادند در حضور آن‌ها نمى‌نشستند.

در هر صورت، غير از اين‌گونه مستحبات، مستحباتى هم هستند كه پرداختن به آن‌ها فرصتى جداگانه و اختصاصى مى‌طلبد. بسيار مناسب است كه انسان با مربى و استاد اخلاقى با تجربه و آگاه و مورد اعتماد درباره انتخاب اين‌گونه مستحبات مشورت كند تا از ميان آن‌ها آنچه را كه مناسب حال او است انجام دهد. نوافل يوميه، به خصوص نافله شب، تلاوت قرآن، دعاهاى مختلف صبح و شام و تعقيبات نماز، اذكار مختلف، به ويژه تسبيحات اربعه و ذكر شريف «لا اله الا الله» و امثال آنها، همه مستحباتى مهمّ و پر فايده هستند، ولى ممكن است به تناسب حال و وضعيت و شرايط افراد، برخى از آن‌ها اولويت و رجحان داشته باشند.

در اين ميان آنچه مهم است و در روايات اسلامى نيز بر آن تأكيد شده اين است كه اگر يك برنامه عبادى را براى خود معيّن كرديم بر آن مداومت داشته باشيم كه در غير اين صورت، آن اثرى را كه مى‌بايد داشته باشد نخواهد داشت. در كتاب شريف «اصول كافى» بابى به همين امر اختصاص يافته و رواياتى درباره آن نقل شده است.

از امام باقر(ع) روایت است که فرمود: قالَ اَحَبُّ الاَعْمالِ اِلَى اللهِ عَزَّ وَجَلَّ ما داوَمَ عَلَيْهِ الْعَبْدُ وَ اِنْ قَلَّ؛ محبوب‌ترين اعمال نزد خداى متعال آن عملى است كه بنده بر آن عمل مداومت داشته باشد، گرچه آن عمل كم باشد.( اصول كافى، ج 2، باب استواء العمل والمداومة عليه، روايت 2.)

امام صادق(ع) نیز فرمود: قالَ كانَ عَلَىُّ بْنُ الْحُسَيْن(عليهما السلام) يَقُولُ اِنّي لاَُحِبُّ اَنْ اُداوِمَ عَلَى الْعَمَلِ وَ اِنْ قَلَّ؛ امام سجّاد(عليه السلام) مى فرمود: هر آينه من دوست مى دارم كه بر عمل مداومت داشته باشم، گرچه (آن عمل) كم باشد.(همان، روایت 4)

آن حضرت (ع) می فرماید اِذا كانَ الرَّجُلُ عَلى عَمَل فَلْيَدُمْ عَلَيْهِ سَنَةً ثُمَّ يَتَحَوَّلُ عَنْهُ اِنْ‌شاءَ اِلى غَيْرِهِ…؛ هنگامى كه آدمى به انجام عملى مبادرت مىورزد پس بايد يك سال بر آن مداومت ورزد و آن‌گاه اگر خواست آن را رها كند و به سراغ عملى ديگر برود.(همان، روایت 1)

انسان باید در سلوک صبور و بلکه حلیم باشد و عزم و همت عالی داشته باشد تا عادتی جایگزین عادتی شود و امری نیک به شکل ملکه و بلکه مقوم ذات او در آید. پس همان طوری که در برنامه های اسلامی از سبک به سنگین، از آسان به سخت انتقال می یابد، انسان باید از تقوای عام به تقوای خاص و سپس تقوای اخص برود تا این گونه حق تقوا را به تمام و کمال ادا کند: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، آن گونه حق تقوای الهی است آن را حد نهایی آن پیشه کنید.(ال عمران، آیه 102) نشانه ملكه شدن هم اين است كه اگر روزی به حسب اتفاق آن عمل از او فوت گردد، ناراحت شود. از رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل شده است كه فرموده‌اند: «عمل خير براى مؤمن عادتى خاص مى‌آورد، به گونه‌اى كه اگر يك روز آن عمل را انجام ندهد ناراحت مى‌شود و گويا چيزى را گم كرده يا گناهى مرتكب شده است».

انسان اگر این شیوه را تا آخر آن ادامه دهد و صبوری کند، در نهایت به جایی می رسد که صفات الهی مقوم ذاتی او می شود و در این حالت که حق تقاته و مرتبه سوم تقوای الهی یعنی تقوای اخص است، انسان در مقام اکرام چنان خواهد شد که مظهر اکرم الاکرمین می شود و نه تنها به تعلیم می پردازد بلکه در مظهریت ربوبیت به تزکیه تصرفی می پردازد؛ چنان که در حدیث قدسی آمده است: يَا ابْنَ آدَمَ أَنَا غَنيٌّ لاَ أَفْتَقِرُ أَطِعْني فيما أَمَرْتُكَ أَجْعَلْكَ غَنِيّاً لاتَفْتَقِرُ، يَا ابْنَ‌آدَمَ أَنَا حَىٌّ لاأَمُوتُ أَطِعْني فيما أَمَرْتُكَ أَجْعَلُكَ حَيّاً لا تَمُوتُ؛ يَا ابْنَ‌آدَمَ أَنا أَقُولُ لِلشَّيْءِ كُنْ فَيَكُونُ أَطِعْني فيما أَمَرْتُكَ أَجْعَلُكَ تَقُولُ لِلشَّيْءِ كُنْ فَيَكُونُ؛ اى فرزند آدم! من بى‌نيازى هستم كه نيازمند نمى‌شوم؛ مرا در آنچه بدان امر كرده‌ام اطاعت كن تا تو را بى‌نيازى كنم كه نيازمند نشوى. اى فرزند آدم! من زنده‌اى هستم كه نمى‌ميرم، مرا در آنچه امر كرده‌ام اطاعت كن تا تو را زنده‌اى قرار دهم كه فنا نشوى. اى فرزند آدم! من چون چيزى را بخواهم، به آن مى‌گويم: باش! پس موجود مى‌شود؛ مرا در آنچه امر كرده‌ام اطاعت كن تا تو را چنين سازم كه هر چه را بخواهى، بگويى: باش! پس موجود شود.( عدة الداعى، ص 291.)

البته برخی علماء اخلاق و عرفان عملی برای «مراقبه» سه حالت بیان کرده اند که شامل موارد زیر است:

1- حالت حضور: شخص چون خدا را حاضر و ناظر در همه جا مى بيند، كمتر به دام هواى نفس مى افتدپس اول حالتی که به سالک دست می دهد آن است که بواسطه معرفت و یقین بر این که خداوند مطلع بر ضمیر بنده است، این حال پیش مى آید که فکر بد و شیطانى به قلب او راه پیدا نمى کند و چون خدا را حاضر و ناظر در همه جا مى بیند کمتر به دام هواى نفس مى افتد. از این روست که در تعریف مراقبت برخی گفته است: «المُراقَبَهُ اِستِدامَهُ علمِ العَبدِ باطّلاع الرّبِ فى جمیع اَحْوالِه؛ مراقبت به معنای استمرار و دوام علم بنده است به اینکه پروردگار از تمام احوال بنده مطلع است. » به تعبیر قرآن، خدا را عالم به آشکار و نهان و بلکه خفیات و اخفی دانسته و او را از خود به خود نزدیک تر می داند.(انفال، آیه 24)

حاصل آنکه حال اول مراقبت، آن است که حسن بن على دامغانى گفته است: «علیکم بحفظ السرائر فانّه مطّلعٌ على الضمائر»؛ بر شما است حفظ پنهانی‌ها؛ زیرا خداآگاه بر ضمائر و مکنونات است.

2- حالت انقطاع الی الله: كائنات را فراموش می کند و چنان از خود مراقبت می کند كه جز خدا هيچ چيز در ذهن و فكر او نیست؛ در این حالت سالک مراقبت آن است که کائنات را فراموش کند، به طورى که وجود و عدم دنیا براى او یکسان باشد و چنان مراقب باشد که جز خداهیچ چیز در ذهن و فکر او نباشد. خداوند می فرماید: فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ؛ پس از هر چیزی به سوی خدا بگریزید.(ذاریات، آیه 50)

3- حالت عزت ولایی: از خدا مى خواهند كه متولى امر آنها باشد و به فضل خويش آنها را مصداق «و هو يتولّى الصالحين» فرمايد. بی گمان حال سوم، حال بزرگان اهل مراقبت است که از خدا مى خواهند که آنها را در حال مراقبت رعایت فرماید، یعنى خداوند متولى امر آنها باشد و به فضل خویش آنها را مصداق «وَ هُوَ یَتَوَلَّى الصَّالِحِینَ؛ و او صالحان را سرپرستى مى کند »( اعراف، آیه 196) فرماید. سالک باید در این مقام طورى باشد که خود از میان برخیزد و بین او و خداهیچ حجابى باقى نماند. به یکى از عرفا گفتند: که مى گوئى حجاب سه است: نفس و خلق و دنیا. گفت: این سه، حجاب عام است، حجاب خاص، سه است: دید طاعت و دید ثواب و دید کرامت، مقصود این است که در این مقام در بی خودى باید به مقامى برسد که خود به مراقبت خود واقف نباشد و به تعبیر دیگر عمل خود را نبیند و نظر به ثواب و کرامت نکند، که دیدن علت غرور و علّت انحطاط است.(نگاه کنید: گردآوری از کتاب: اخلاق اسلامى در نهج البلاغه، مكارم شيرازى، ناصر، تهيه و تنظيم: اكبر خادم الذاكرين‏، نسل جوان‏، قم‏، 1385 شمسی، چاپ: اول‏، ج 2، ص 294.)

3.محاسبه نفس

پس از مشارطه با نفس و التزام و تعهد به خود و خدا برای انجام کارهای نیک و صالح و ترک کارهای بد و طالح، انسان به مراقبت می پردازد تا بر اساس آن تعهدات عمل کند. پس از آن به بررسی و ارزیابی می رسد و انسان باید ببیند تا چه اندازه به تعهدات و شروط عمل کرده و التزام عملی داشته است. در حقیقت محاسبه نفس، مقام قیامت صغرای هر کسی است. وقتی انسان به بستر می رود، پیش از آن که خواب او را برباید، باید بنگرد تا چه اندازه به تعهدات خود پای بند بوده و بر اساس شرط عمل کرده است. همان طوری که با مرگ، به تعبیر روایات «قامت قیامته؛ قیامت شخصی هر کسی بر پا می شود و انسان اعمالش را در عالم مثال منفصل و عالم برزخ متمثل می بیند»، هم چنین باید هنگام خواب که نوعی مرگ است، قیامتی را برای خود برقرار کند و به محاسبه بپردازد.

به سخن دیگر، قيامت دوگونه است: 1. قيامت صغرى؛ 2. قیامت كبرى؛ قیامت صغری با فرا رسيدن مرگ آدمى آغاز مى‏گردد. در حديث آمده است: «مَنْ ماتَ فَقَدْ قامَتْ قِيامَتُهُ‏؛ هركس بميرد، قيامتش برپا مى‏شود.»(بحارالانوار، ج 58، ص‏7 ) همین که انسان می میرد به تعبیر قرآن کشف الغطاء می شود(ق، آیه 22) و انسان ملکوت مثالی اعمال خویش را می یابد؛ چنان که در قیامت کبری انسان ملکوت تجسم اخروی اعمال را می بیند. پیامبر گرامی اسلام (ص) می فرماید: فَإِنَّ أَحَدَكُمْ إِذَا مَاتَ فَقَدْ قَامَتْ قِيَامَتُهُ يَرَى مَا لَهُ مِنْ خَيْرٍ أَوْ شَر؛ هرگاه يكى از شما بميرد، قيامتش برپا مى ‏شود و خوبى‏ ها و بدى ‏هاى خود را مى‏ بيند.(ارشاد القلوب، دیلمی، ج 1 ، ص 18)

مقصود از این قیامت هنگام مرگ همان قيامت صغرى است. قیامت صغرای هر کسی از لحظه مرگ با ورود به عالم برزخ آغاز و تا تبدیل آسمان و زمین(ابراهیم، آیه 48) و بر پایی قیامت کبری و حضور در محشر ادامه می یابد. خداوند درباره عالم برزخ و استمرار آن می فرماید: وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ؛ پیشاپیش آنان برزخی است که تا روزی که برانگیخته می شوند.﴿مومنون، آیه 100﴾

انسان بیدار، انسانی است که بر خلاف دیگران که خواب هستند اینان بیدارند، و این گونه نیست که با مرگ تازه بیدار شوند. در حقیقت آنان به این حدیث عمل کرده اند که پیامبر(ص) فرموده است: مُوتُوا قَبل أنْ تَمُوتُوا؛ پيش از آن‏كه به اجل طبيعى بميريد، به مرگ ارادى خود را بميرانيد.(بحارالانوار، ج‏66، ص‏317.)

آيات و احاديثى كه در اين زمينه آمده، هشدارى است براى كسانى‏كه در بستر طبيعت غنوده‏اند؛ شايد از خواب گران برخيزند و به فكر آخرت باشند.

از نظر قرآن، انسان ها هر روز هنگام خواب می میرند و خداوند روان و نفس آدمی را به تمام کمال می گیرد و توفی انجام می شود؛ سپس کسانی که اجل آنان سر رسیده باشد، نفوس آنان بازگردانده نمی شود، اما باقی مردم روانشان به تنشان باز گردانده می شود. خداوند می فرماید: اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضَى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الْأُخْرَى إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ؛ خدا روان مردم را هنگام مرگشان به تمامى باز مى‏ ستاند و نيز روانى را كه در موقع خوابش نمرده است، قبض مى ‏كند. پس آن نفسى را كه مرگ را بر او واجب كرده ، نگاه مى دارد؛ و آن ديگر نفسها را تا هنگامى معين به سوى زندگى دنيا و ابدان آنان بازپس مى‏ فرستد. قطعا در اين امر براى مردمى كه مى‏ انديشند، نشانه‏ هايى از قدرت خدا است. (زمر، آیه ۴۲)

پس هنگامه خواب را باید هنگام مرگ و به نوعی قیامت صغرای هر شخص نیز دانست؛ از این روست که در برزخ صعودی تمثل اعمالش را می بیند، چنان که در برزخ نزولی در هنگامه ارجاع نفس به بدن، اعمال متمثل آینده اش را در قالب رویا می بیند.

ازهمین روست که پيامبر(ص) مرگ را همانند خواب دانسته و فرموده است: اِنَّ الرّائِدَ لايَكذِبُ اهلَهُ وَالَّذى بَعَثَنى بِالحَقِّ نَبِيّاً كَما تَنومُونَ تَمُوتُونَ وَكَما تَستَيْقِذُونَ تُبعَثونَ؛ بى‏گمان رائد و سرپرست اطلاعات و عملیات و پیشتاز در صحنه جنگ ، به اهل و قومش دروغ نمى‏گويد. سوگند به آن‏كه مرا مبعوث‏كرد، همان‏گونه كه مى‏خوابيد، مى‏ميريد؛ و همان طور كه بيدار مى‏شويد، برانگيخته خواهيد شد.(بحارالانوار، ج‏7، ص‏47.)

به هر حال، انسان باید خواب را به عنوان زمانه مرگ خویش بداند و بر این باور باشد که خوابش چیزی جز مرگ نیست. پس همان اندازه که امید به بازگشت نفس به بدن را دارد باید نسبت به این بازگشت ناامید باشد؛ چرا که ممکن است که هنگام مرگ اجلش برسد و بازگشتی نباشد. بر همین اساس، آدم باید قبل از آن که قیامت شخصی او برپا شود و مرگ طبیعی به سراغ او برود، برای خود قیامت شخصی ایجاد کرده و مرگ اختیاری را در نظر آرد و به حساب و کتاب اعمال خویش تا هنگامه خواب بپردازد؛ چنان که پيامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) در اهمیت و ارزش محاسبه نفس می فرماید: حَاسِبُوا أَنْفُسَكُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا وَ زِنُوهَا قَبْلَ أَنْ تُوزَنُوا وَ تَجَهَّزُوا لِلْعَرْضِ الْأَكْبَر؛ پيش از آنكه به حساب شما برسند خود به حساب خويش برسيد، و قبل از آنكه مورد سنجش قرار گيريد خويشتن را بسنجيد، و خود را براى رستاخیز بزرگ آماده كنيد.( وسائل الشيعة، شیخ حر عاملی، ج ‏۱۶، ص ۹۹ ؛ بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج ‏۶۷، ص ۷۳.)

از نظر قرآن هر کسی به چهل سالگی رسید به نوعی ثبات می رسد که دیگر قابلیت تغییر در وی بسیار کاهش می یابد؛ زیرا اگر نقش در کودکی نقش بر سنگ خارا (بحارالانوار، ج1، ص 224)، و در نوجوانی بر سنگ معمولی و در جوانی بر خشت است؛ در میانسالی این نقش بر آب است که ماندگاری ندارد؛ یعنی تغییرات بسیار سطحی و غیر عمیق است و به روان و ذات شخص نفوذ نمی کند.

پیامبر(ص) می فرماید: مثل الّذي يتعلّم العلم في صغره كالنّقش على الحجر و مثل الّذي يتعلّم العلم في كبره كالّذي يكتب على الماء؛ كه در كوچكى علم آموزد چون نقش بر سنگ است، حكايت كسى كه در بزرگى علم آموزد چون كسى است كه بر آب نويسد.(نهج الفصاحه، حدیث 2725)

بنابراین، اگر کسی بخواهد تغییرات مثبت ملکه ساز و بلکه مقوم ساز در ذات خویش داشته باشد باید پیش از میانسالی این کار را انجام دهد تا پایا و مانا باشد؛ زیرا چهل سالگی زمانی بلوغ و کمال شدت و استحکام یابی هر چیزی است: حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً(احقاف، آیه 15) پس باید زودتر اقدام کرد تا موفقیتی در تغییرات مثبت به دست آورد. کسی که خیرش قبل از چهل سالگی تثبیت نشود، باید گفت که شرش گریبانگیر او خواهد شد و تغییر یا شدنی نیست یا سخت شدنی است. پيامبر صلى الله عليه و آله می فرماید: اِذا بَلَغَ الرَّجُلُ اَربَعينَ سَنَةً وَ لَم يَغلِب خَيرُهُ شَرَّهُ قَبَّلَ الشَّيطانُ بَينَ عَينَيهِ وَ قالَ: هذا وَجهٌ لا يُفلِحُ؛ هرگاه انسان چهل ساله شود و خوبيش بيشتر از بديش نشود، شيطان بر پيشانى او بوسه مى‏ زند و مى‏ گويد: اين چهره ‏اى است كه روى رستگارى را نمى‏ بيند.(مشكاة الأنوار، ص 169)

بنابراین، باید پیش از رسیدن به این مرحله سنی به مشارطه و مراقبه پرداخت و بستر تزکیه نفس را فراهم آورد.

به هر حال محاسبه نفس، باید هر روز به ویژه هنگام خواب انجام شود تا دانسته شود چه اندازه در عمل به شرط موفق بوده و تا کجا کار پیش رفته یا با مشکل یا شکست مواجه شده است. از همین روست که محاسبه سومين گامى است كه علماى اخلاق براى رهروان اين راه ذكر كرده اند. منظور از محاسبه نفس اين است كه هر كس در پايان هر روز و سپس هفته، ماه و سال به محاسبه كارهاى خويشتن بپردازد، و عملكرد خود را در زمينه خوبيها و بديها، اطاعت و عصيان، خدا پرستى و هوا پرستى دقيقاً مورد محاسبه قرار دهد و ترازنامه و بيلان کاری را برای خود تنظيم كند.

اگر در آيات و روایات از روز محاسبه یاد شده است که در قیامت کبری تحقق می یابد؛ هر انسانی باید در قیامت صغری خود در هنگام خواب که نوعی مرگ است، به این محاسبه اقدام کند. اگر روز را خداوند برای اعمال قرار داده است، شب را برای محاسبه و مواخذه نفس قرار داده است؛ چنان که امیرمومنان امام علی(ع) دنیا را زمان عمل و آخرت را زمان محاسبه دانسته و فرموده است: وَ إِنَّ الْيَوْمَ عَمَلٌ وَ لَا حِسَابَ وَ غَداً حِسَابٌ وَ لَا عَمَلَ؛ امروز زمان عمل است نه حساب؛ و فردا زمان حساب است نه عمل.(شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 2، باب 42، ص 318)

پس زمانی را برای حسابرسی اعمال باید گذاشت و آن چه را شرط کرده و در طول روز مراقبت نموده است، در هنگام خواب بسنجد و ارزیابی کند.

قرآن مجيد از حساب دقيق روز قيامت خبر داده است؛ زیرا هر عملی در برزخ متمثل می شود و در آخرت متجسم به طوری که دیگر نیازی به حسابرسی به شکل ظاهری و معمولی نیست؛ بلکه خود تجسم اعمال می گوید تا چه اندازه در مسیر حق بوده یا از آن دور بوده است. از همین روست که یکی از نام هاى روز قيامت، «يوم الحساب» است.(ص، آیه 26؛ ابراهیم، آیه 41؛ غافر، آیات 17 و 27)

روشن است محاسبه چه در امر دین باشد یا دنیا یکى از دو فایده مهم را دارد: اگر صورتحساب، سود کلانى را نشان دهد، دلیل بر صحّت عمل و درستى راه و لزوم تعقیب آن است؛ و هر گاه زیان مهمّى را نشان دهد دلیل بر وجود بحران و خطر و احتمالاً افراد مغرض و دزد و خاین و یا خطا کار و ناآگاه در تجارتخانه اوست که باید هر چه زودتر براى اصلاح آن وضع کوشید.

خداوند دنیا را دوره کوتاهی همانند عصر یک روز می داند که انسان در آخرین دوره زمانی هستی به دنیا آمده تا در این عصر با شرایط مساعد و مناسبی که فراهم آمده، به کارهایی بپردازد که او را از خسران ابدی نجات دهد. مهم ترین سرمایه هر کسی همان عمر او است که در عصر هستی در دنیا زندگی می کند. تنها کسانی از زیان ابدی رهایی می یابند که چهار عمل اصلی ایمان و عمل صالح و تواصی به حق و تواصی به صبر را نسبت به دیگران داشته باشند.(عصر، آیات 1 تا 3) پس باید هر روز و هر شب بنگریم تا چه اندازه به این چهارگانه عمل کرده و موفقیتی در این زمینه کسب کرده ایم.

میزان در سنجش همان حقیقت وجودی است؛ زیرا مراد ترازوی اعتباری نیست، بلکه ترازوی حقیقی است. همان طوری که امام علی(ع) میزان الاعمال است، هر کسی باید به صفت امام(ع) سنجش شود تا معلوم شود تا چه اندازه به حقیقت الهی نزدیک شده و از کمبودها و نقص ها دور شده است. اگر خداوند هر چیزی را به عدالت خلق کرده و عدل هر چیزی وضعیت مناسب و خلقتی آن چیز است، پس انسان باید خود را به گونه ای سازد که مناسب حقیقت اوست؛ ازآن جایی که مقدر انسان، خلافت است، پس باید انسان مظهر همه اسمای الهی باشد که نیاز خلافت به آن است.

به سخن دیگر؛ خدا می فرماید: «وَ کُلُّ شَىْء عَنُدَهُ بِمِقْدار؛ و هر چیز نزد او خدا مقدار معینى دارد.»( رعد، آيه 8) پس مقدار هر چیزی همان میزان عدالتی آن چیز است که باید ملاحظه شود. خدا هم چنین در جایی دیگر مى فرماید: «وَ اِنْ مِنْ شَىْء اِلاّ عِنْدَنا خَزایـِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ اِلاّ بِقَدَر مَعْلُوْم»؛ و خزاین همه چیز فقط نزد ما است و ما جز به اندازه معیّن آن را نازل نمى کنیم.( حجر، آيه 21)

انسان باید قوانین حاکم بر جان و جهان و جامعه را بشناسد تا بتواند قسط و سهم هر چیزی را بر اساس میزان عدالت ادا کرده و ظلم نکند. قوانین در حقیقت بیانگر جنبه قسطی و عدالتی آن چیز را بیان می کند. از همین روست که مخالفت با قوانین و سنت های الهی در تکوین و نیز تشریع خلاف عدل و به عنوان ظلم شناخته می شود. اگر کسی بخواهد محاسبه ای داشته باشد، باید این موازین و معیارها را بشناسد و مطابق آن عمل کند.

همان طوری که خداوند مثقال ذره و غبارهای از خیر و شر را در ترازوی اعمال می گذارد و می سنجد(زلزال، آیات 7 و 8)؛ چنان که در قرآن آمده است: یا بُنَىَّ اِنَّها اِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّه مِنْ خَرْدَل فَتَکُنْ فى صَخْرَه اَو فِى السَّمواتِ اَو فِى الاَرْضِ یَاتِ بِهَا اللّهُ اِنَّ اللّهَ لَطیفٌ خَبیرٌ»؛ پسرم! اگر به اندازه سنگینى دانه خردلى کار نیک یا بد باشد و در دل سنگى یا در گوشه اى از آسمانها و زمین قرار گیرد، خداوند آن را در قیامت براى حساب مى آورد؛ خداوند دقیق و آگاه است!( لقمان، آيه 16)؛ هم چنین هر سالک طریقت شریعت به سوی حقیقت باید این گونه باشد و مثقال های از خیر و شر را در ترازوی بگذارد و بیند تا چه اندازه از شر دور شده و به خیر گرایش یافته است. محاسبه باید نسبت به همه امور باشد، حال آن چه آشکار و هویدا بوده یا کارهای زشتی که خود آن را نهان کرده و حتی دوست ندارد به ذهن آید و در روانش خطور کند. باید خودش را در جای خدا قرار داده و به محاسبه نفس بر اساس مشارطه بپردازد. پس همانند خدا در باره خود عمل کند. خدا مى فـرماید: «وَ اِنْ تُبْدُوا ما فى اَنْفُسِکُمْ اَو تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللّهُ»؛ اگر آنچه را در دل دارید آشکار کنید یا پنهان نمایید، خداوند شما را بر طبق آن محاسبه مى کند.( بقره، آيه 284)

کسانی که از مسیر خدا دور می شوند به محاسبه نمی پردازند ؛ زیرا قیامت و روز حساب را فراموش کرده اند. خدا می فرماید: «اِنَّ الَّـذینَ یَضِلـُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ لَهُـمْ عَذابٌ شَدیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ»؛ کسانـى کـه از راه خدامنحرف مى شوند، به خاطر فراموش کـردن روز حساب عـذاب شدیدى دارنـد!.( ص، آيه 26)

از آن جایی که در قیامت حسابرسی به سبب تجسم اعمال است، دیگر نیازی به بررسی و ارزیابی بیرونی نیست. پس مساله حساب در قیامت به قدرى روشن و آشکار است که انسان را در آنجا حسابرس خودش مى سازند؛ زیرا اگر انسان فرشته یا انسان حیوان یا انسان گیاه یا انسان جماد شده خودش بیانگر وضعیت اعمالی اوست؛ چرا که حضور اعمال در قیامت در نزد آدمی حضوری شهودی و نفسی است و شخص در ذات خود آن را می یابد نه در بیرون از ذات. از این روست که به خود شخص گفته می شود: «اِقْرَءْ کِتابَکَ کَفى بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسیباً؛ در آن روز به انسان گفته مى شود: نامه اعمالت را بخوان، کافى است که امروز خود حسابگر خود باشى!. » (اسراء، آيه 14)

از آن جایی که تجسم اعمال در ذات و درون آدمی رخ می دهد انسان نمی تواند از آن فرار کند. خدا می فرماید: يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ ؛ روزى كه هر كسى آنچه كار نيك به جاى آورده و آنچه بدى مرتكب شده حاضر شده مى يابد و آرزو مى ‏كند كاش ميان او و آن كارهاى بد فاصله‏ اى دور بود و خداوند شما را از خود مى‏ ترساند و در عين حال خدا به بندگان خود مهربان است. (آل عمران، آیه ۳۰)

در جایی دیگر نیز می فرماید: وَوُضِعَ الْكِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ وَيَقُولُونَ يَا وَيْلَتَنَا مَالِ هَذَا الْكِتَابِ لَا يُغَادِرُ صَغِيرَةً وَلَا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا وَلَا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدًا ؛ و كارنامه عمل شما در ميان نهاده مى ‏شود، آنگاه بزهكاران را از آنچه در آن است بيمناك مى ‏بينى و مى‏ گويند: اى واى بر ما اين چه نامه‏ اى است كه هيچ كار كوچك و بزرگى را فرو نگذاشته، جز اينكه همه را به حساب آورده است و آنچه را انجام داده‏ اند حاضر يابند و پروردگار تو به هيچ كس ستم روا نمى دارد .(کهف، آیه ۴۹)

وقتی عمل در ذات انسان شکل تجسمی می یابد، راه فراری نیست و هیچ ظلم و ستمی روا نمی شود؛ زیرا تجسم ملکوتی هر عملی در روان آدمی ثبت شده است و این تغییرات در درون آدمی به اعمال خود اوست نه در بیرون.

در دنیا نیز باید این گونه کار کرد تا عملی به شکل ملکه بلکه مقوم ذات در آید و انسان آن را با تمام وجود حس کند؛ از این روست که در باره مومنان به این نکته توجه می دهد که آنان نه تنها قیام به قسط می کنند، بلکه قیام آنان به این قسط و عدالت قسطی جزو ملکه بلکه مقوم ذات آنان شده است. از همین روست که از آن به «قوامین بالقسط» تعبیر می کند.(نساء، آیه 135؛ مائده، آیه 8)

این حساب و کتاب باید بر اساس شروط شرعی در همین دنیا باشد تا اگر مشکلی است آن را برطرف کند و اگر نیاز به تقویت و استحکام دارد، تحکیم و استواری یابد. از همین روست که در روایات بر محاسبه نفس بسیار تاکید می شود. پیامبر(ص) می فرماید: «حاسِبُوا اَنْفُسَکُمْ قَبْلَ اَنْ تُحاسَبُوا وَ زِنُوها قَبْلَ اَنْ تُوزَنُوا وَ تَجَهّزُوا لِلْعَرْضِ الاَکْبَرِ»؛ خویشتن را محاسبه کنید پیش از آن که به حساب شما برسند و خویش را وزن کنید قبل از آن که شما را وزن کنند! و ارزش خود را تعیین کنید پیش از آن که ارزش شما را تعیین نمایند و آماده شوید براى عرضه بزرگ روز قیامت!( بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق ، مصحح: جمعى از محققان‏، دار إحياء التراث العربي‏، بيروت‏، چاپ دوم، 1403 ق‏، ج 67، ص 73، باب 45)

هم چنین آن حضرت(ص) خطاب به ابوذرمى فرماید: یَا أَبَا ذَرٍّ حَاسِبْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبَ فَإِنَّهُ أَهْوَنُ لِحِسَابِکَ غَداً وَ زِنْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ تُوزَنَ وَ تَجَهَّزْ لِلْعَرْضِ الْأَکْبَرِ یَوْمَ تُعْرَضُ لَا تَخْفَى عَلَى اللَّهِ خَافِیَةٌ إِلَى أَنْ قَالَ یَا أَبَا ذَرٍّ لَا یَکُونُ الرَّجُلُ مِنَ الْمُتَّقِینَ حَتَّى یُحَاسِبَ نَفْسَهُ أَشَدَّ مِنْ مُحَاسَبَةِ الشَّرِیکِ شَرِیکَهُ فَیَعْلَمَ مِنْ أَیْنَ مَطْعَمُهُ وَ مِنْ أَیْنَ مَشْرَبُهُ وَ مِنْ أَیْنَ مَلْبَسُهُ أَ مِنْ حَلَالٍ أَوْ مِنْ حَرَامٍ یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ لَمْ یُبَالِ مِنْ أَیْنَ اکْتَسَبَ الْمَالَ لَمْ یُبَالِ اللَّهُ مِنْ أَیْنَ أَدْخَلَهُ النَّارَ». ؛ اى ابوذر! به حساب خویش برس، پیش از آن که به حساب تو برسند، چرا که این کار براى حساب فرداى قیامتتو آسانتر است، و خود را وزن کن پیش از آن که تو را وزن کنند!.( الأمالي، طوسى، محمد بن الحسن‏، دار الثقافة، قم‏، چاپ اول‏، 1414 ق‏، ص 534، مجلس يوم الجمعة الرابع من المحرم سنة سبع و خمسين و أربعمائة؛ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج ‏16، ص 98، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، 1409ق.)

امیرمومنان على(علیه السلام) نیز می فرماید: «ما اَحَقَّ لِلاِنسانِ اَنْ تَکُونَ لَهُ ساعَهٌ لایَشْغَلُهُ شاغِلٌ یُحاسِبُ فِیْها نَفْسَهُ، فَیَنْظُرَ فیمَا اکْتَسَبَ لَها وَ عَلَیْها فى لَیْلِها وَ نَهارِها»؛ چقدر شایسته است که انسان ساعتى براى خود داشته باشد، که هیچ چیز او را به خود مشغول نسازد و در این ساعت، محاسبه خویش کند و بنگرد چه کارى به سود خود انجام داده و چه کارى به زیان خود، در آن شب و در آن روز.( مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل‏، نورى، حسين بن محمد تقى‏، محقق ، مصحح: مؤسسة آل البيت(عليهم السلام‏)، مؤسسة آل البيت(عليهم السلام)، قم‏، چاپ اول‏، 1408 ق‏، ج 12، ص 154، باب 95)

هم چنین امام صادق(علیه السلام) مى فرماید:«حَقٌّ عَلى کُلِّ مُسْلِم یَعْرِفُنا، اَنْ یُعْرِضَ عَمَلَهُ فى کُلِّ یَوْم وَ لَیْلَه عَلى نَفْسِهِ، فَیَکوُنُ مُحاسِبَ نَفْسِهِ، فَاِن رَاى حَسَنَهً اسْتَزادَ مِنْها وَ اِنْ راى سَیِّـیَهً اِستَغْـفَرَ مِنْها لِیَلاّ یُخْزى یَوْمَ الْقِیامَهِ»؛ بر هر مسلمانى که معرفت ما را دارد لازم است که اعمال خود را در هر روز و شب، بر خویشتن عرضه بدارد، و حسابگر نفس خود باشد؛ اگر حسنه اى مشاهده کرد براى افزودن آن کوشش کند، و اگر سیّیه اى ملاحظه نمود از آن استغفارنماید، مبادا روز قیامترسوا گردد!.( تحف العقول‏، ابن شعبه حرانى، حسن بن على‏،محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، جامعه مدرسين‏، قم‏، چاپ دوم، ‏1404 / 1363 ق‏، ص 301)

امام کاظم(علیه السلام) نیز فرموده است: «یاهِشامُ لَیْسَ مِنّا مَنْ لَمْ یُحاسَبْ نَفْسَهُ فى کُلِّ یَومِ فَاِنْ عَمِلَ حَسَنَهً اسْتَزادَ مِنْهُ وَ اِنْ عَمِلَ سَیِّیاً اِسْتَغْـفَرَ اللّهَ مِنْهُ وَ تابَ»؛ کسى که هر روز به حساب خویش نرسد از ما نیست، اگر کار خوبى انجام داده از خداتوفیق فزونى طلبد و خدارا بر آن سپاس گوید و اگر عمل بدى انجام داده استغفارکند و به سوى خدابرگردد و توبه کند!.( مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل‏، نورى،ص 153، 95 باب وجوب محاسبة النفس كل يوم)

محاسبه نفس باید خیلی سخت باشد و دقت نظر بالایی را می طلبد تا مو را از ماست بیرون کشد. در روایت است: «لایَکُونُ الْعَبْدُ مُوْمِناً حَتّى یُحاسِبَ نَفْسَهُ اَشَدَّ مِنْ مُحاسَبَهِ الشَّریـکِ شَریْـکَهُ، وَ السَیِّدِ عَبْدَهُ؛ انسان هرگز اهل ایمان نخواهد شد مگر این که در حسابرسى خویش سختگیر باشد؛ حتّى سختگیرتر از حساب شریک نسبت به شریکش و مولى نسبت به غلامش!.( محاسبة النفس‏، ابن طاووس، على بن موسى، محقق ، مصحح: شهيد ثانى، زين الدين بن على، و كفعمى، ابراهيم بن على‏، انتشارات مرتضوى‏، تهران‏، چاپ چهارم‏، 1376 ش‏، ص 14؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق ، مصحح: جمعى از محققان‏، دار إحياء التراث العربي‏، بيروت‏، چاپ دوم، 1403 ق‏، ج 67، ص 72، باب 45 مراتب النفس، ح 22؛ نگاه کنید: اخلاق در قرآن‏، آيت الله العظمى ناصر مكارم شيرازى، مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، قم، چاپ اول، 1377 ه. ش‏، ج 1، ص 253.)

کیفیت و چگونگی محاسبه نفس

چنان که گفته شد، انسان باید هر شب را همانند یوم الحساب به شمار آورد و به محاسبه اعمال پیش از خوابیدن اقدام کند تا این گونه به حدیث : حاسبوا قبل ان تحاسبوا عمل کرده باشد؛ پس چون روز به شب و هنگام خواب رسيد، پيش از خواب چند دقيقه اى اعمال خود را به حساب كشيده و خوب و بد آنها را بسنجد و ببیند تا چه اندازه بر اساس مشارطه عمل کرده و مراقبت او در طول روز چه ثمراتی داشته است. نتيجه اين محاسبه آن است كه اگر عمل بدى ديد يا خود را تنبيه كرده استغفار و توبه نمايد و اگر عمل نيك وخوبى ديد از خدا زيادت طلبيده و سپاسگزارى نموده و شکر خدا نماید که توفیق عمل خوب را به او عنایت فرموده است.

نراقی از علمای اخلاق می گوید: محاسبه؛ ضدّ فراموشى و غفلت است، و آن این است که انسان در هر شبانه روز وقتى را معیّن نماید که در آن وقت به حساب نفس خود برسد، و طاعات و نافرمانی خود را بررسی نماید. پس اگر نفسش ‌را مقصر یافت آن‌را مورد سرزنش قرار دهد و گرنه پروردگارش را شکر و سپاس گوید.(ر. ک: نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، ج 2، ص 269، اسماعیلیان، قم، 1379ش.)

پس هر شب قبل از خواب لازم است که انسان مروری بر شرطی که در ابتدای روز با خود و خداوند کرده و نحوه مراقبه روز داشته باشد، به این صورت که آیا مراقبه خوبی برای ترک عمل داشته یا خیر، و این که چند مرتبه مرتکب آن عمل شده و چقدر در عمل به آن موفق بوده است. پس چقدر خوب است که انسان ساعتى براى خود داشته باشد، که هیچ چیز او را به خود مشغول نسازد و در این ساعت محاسبه خویش کند و ببیند چه کارى به سود خود انجام داده و چه کارى به زیان خود، در آن شب و در آن روز .

برخی در کیفیت محاسبه نفس و چگونگی گفته اند که انسان شب هنگام با خود خلوت کند و اعمال و کردار خود را به تصویر کشد، ابتدا حساب واجبات را از او بخواهد، اگر همه آنها را درست و به جا انجام داده باشد او را دعا کند و شکر خدا به جا آورد و او را ترغیب بر مثل آن نماید؛ و اگر چیزى از آنها را ترک نموده باشد، از او قضاى آن‌را مطالبه کند و اگر نقصانى در آداب و شرایط آنها باشد آن‌را به نافله و امثال آن جبران کند. بعد از آن، حساب معاصى را بررسی کند، اگر معصیتى مرتکب نشده باشد شکر خدا را و اگر مرتکب شده باشد در مقام نکوهش وسرزنش نفس برآید، و آن‌را به عذاب افکند و زجر کند و تلافى آن‌را از او بخواهد.

نتیجه آن‌که: این همه تأکید نسبت به محاسبه‏ نفس‏ در آیات و احادیث، براى آن است که مردم از خواب غفلت بیدار شوند و براى زندگى سراى دیگر که سراى جاودانى است، توشه‏اى بر چینند و زادى بردارند و تا فرصت از دست نرفته، عمل خیرى براى خود ذخیره کنند.( ر. ک: نراقی، ملا احمد، معراج السعادة، ص 548، انتشارات امین و رشیدی، تهران، بی‌تا.)

از نکات مهم عرفانی در محاسبه این است که اگر سالک در عمل به مشارطه و مراقبه موفق بود باید این توفیق را حتما از ناحیه‌ خداوند سبحان ببیند و بداند و بابت حسن انجام مراقبه شکر زبانی و قلبی داشته باشد، و اگر در عمل به مشارطه و مراقبه موفق نبود باید استغفار کرده و قلبا بابت این عدم توفیق نادم و ناراحت باشد. این شکر و استغفار مهم و دارای اثر است.

امام صادق(ع) می فرماید: لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ‏ یُحَاسِبْ‏ نَفْسَهُ‏ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَإِنْ عَمِلَ خَیْراً [حَسَناً] اسْتَزَادَ اللَّهَ مِنْهُ وَ حَمِدَ اللَّهَ عَلَیْهِ وَ إِنْ عَمِلَ شَرّاً اسْتَغْفَرَ اللَّهَ مِنْهُ وَ تَابَ إِلَیْهِ؛ از ما نیست کسی که هر روز به محاسبه نفس نپردازد. پس اگر خیری را انجام داد از خداوند فزونی خواهد و حمد و سپاس خدا گوید و اگر کار بدی کرد از خدا استغفار کرده و توبه نماید.». (کوفى اهوازى، حسین بن سعید، الزهد، محقق، مصحح، عرفانیان یزدى، غلامرضا، ص، 78، المطبعة العلمیة، قم، چاپ دوم، 1402 ق.)

در اين كه چگونه بايد نفس را «محاسبه» كرد و خويشتن را پاى حساب حاضر نمود و مورد باز خواست قرار داد، بهترين طريق همان است كه در حديثى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) نقل شده كه بعد از نقل حديث پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) كه فرمود: «اَكْيَسُ الكَيِّسينَ مَنْ حاسَبَ نَفْسَهُ؛ عاقل ترين مردم كسى است كه به محاسبه خويش پردازد» مردى از آن حضرت پرسيد: «يا اَميرَالْمُؤمِنينَ وَ كَيْفَ يُحاسِبُ الرَّجُلُ نَفْسَهَ؛اى اميرمؤمنان! انسان چگونه نفس خويش را محاسبه كند؟»

امام ضمن بيان مشروحى چنين فرمود: «هنگامى كه صبح را به شام مى رساند، نفس خويش را مخاطب ساخته چنين گويد: اى نفس! امروز بر تو گذشت و تا ابد باز نمى گردد،و خداوند از تو درباره آن سؤال مى كند كه در چه راه آن را سپرى كردى؟ چه عملى در آن انجام دادى؟ آيا به ياد خدا بودى، و حمد او را به جا آوردى؟ آيا حق برادر مؤمن را ادا كردى؟ آيا غم و اندوهى از دل او زدودى؟ و در غياب او زن و فرزندش را حفظ كردى؟ آيا حقّ بازماندگانش را بعد از مرگ او ادا كردى؟ آيا با استفاده از آبروى خويش، جلو غيبت برادر مؤمن را گرفتى؟ آيا مسلمانى را يارى نمودى؟ راستى چه كار (مثبتى) امروز انجام دادى؟! سپس آنچه را كه انجام داده به ياد مى آورد، اگر به خاطرش آمد كه عمل خيرى از او سر زده، حمد خداوند متعال و تكبير او را به خاطر توفيقى كه به او عنايت كرده به جا مى آورد، و اگر معصيت و تقصيرى به خاطرش آمد، از خداوند متعال آمرزش مى طلبد و تصميم برترك آن در آينده مى گيرد، و آثار آن را از نفس خويش با تجديد صلوات بر محمّد و آل پاكش، و عرضه بيعت با اميرمؤمنان(عليه السلام) برخويشتن و قبول آن و اعاده لعن بر دشمنان و مانعان از حقوقش، محو مى كند؛ هنگامى كه اين محاسبه (جامع و كامل) را انجام داد، خداوند مى فرمايد: «من به خاطر دوستى تو با دوستانم و دشمنيت با دشمنانم (و محاسبه جامعى كه با نفس خويش داشتى) در مورد گناهانت به تو سختگيرى نمى كنم و تو را مشمول عفو خود خواهم ساخت!» .( بحارالانوار، ج 89، ص 250.)

نتایج و آثار محاسبه نفس بسیار است. امام على(علیه السلام) فرموده است: «مَنْ حاسَبَ نَفْسَهُ وَقَفَ عَلى عیب هاهِ وَأَحاطَ بِذُنُوبِهِ وَاسْتَقالَ الذُّنُوبَ وَاَصْلَحَ الْعیب ها؛ کسى که محاسبه نفس خویش کند بر عیب هاى خویش واقف مى شود، و از گناهانش باخبر مى گردد و از گناه توبه مى کند، و خود را اصلاح مى نماید».( غرر الحکم به نقل از میزان الحکمه، ج 2، ص 409.)

هم چنین می فرماید: «مَنْ حاسَبَ نَفْسَهُ سَعَدَ؛ کسى که به محاسبه خویشتن بپردازد، سعادتمند مى شود».( مستدرک الوسائل، ج 12، ص 154.)

هم چنین در جایی دیگر می فرماید: «ثَمَرَةُ الْمُحاسَبَةِ إصْلاحُ النَّفْسِ؛ نتیجه حسابرسى، اصلاح خویشتن است».( غرر الحکم، ص 362.)

شرایط محاسبه نفس

سوم: شرایط محاسبه نفس چیست؟ چند شرط را که علماى علم اخلاق بیان کردند ذکر مى کنیم:

1. در حساب کردن باید سخت گیر باشیم و کوچک ترین چیز را حساب کنیم از کوچکى گناه باید بترسیم، چرا که کسى که نافرمانى او را مى کنیم بسیار بزرگ است.
2. کنجکاوانه محاسبه کنیم و چیزى را از قلم نیندازیم حتى یک حرف و سخن بیجا که گفتیم در حسابمان بیاوریم.
3. محاسبه باید مستمر باشد و در طول سال انجام بگیرد.
4. بعد از حساب کردن باید نتیجه آن را بگیریم و ترتیب اثر بدهیم.
5. اگر دچار خلاف و اشتباه شد استغفار کند و عملاً جبران نماید. اگر آبروى مسلمانى را ریخته و مال کسى را از بین برد رضایت و حلالیت بطلبد.

این تقسیم بندى مضمون حدیثى است از امام صادق(علیه السلام) که در ادامه حضرت در جواب سؤال کننده اى که پرسید انسان مقامش بالاتر است یا فرشته؟ حضرت فرمود: «فَمَنْ غَلَبَ عَقْلُهُ شَهْوَتَهُ فَهُوَ خَیْرٌ مِنَ المَلائِکَةِ وَ مَنْ غَلَبَ شَهْوَتُهُ عَقْلَهُ فَهُوَ شَرٌّ مِن البَهائِمِ؛ اگر انسان عقلش بر شهوتش غلبه پیدا کند و در زندگى در حال پیشرفت باشد از فرشته بالاتر است، و اگر شهوتش بر عقلش غلبه پیدا کند از حیوان هم پست تر است».( وسائل الشیعه، ج 11، ص 164.)

استفاده اى که از این حدیث مى کنیم این است که زندگى فقط به درد گروه اوّل مى خورد چون به هدف تکامل که همان اصلاح نفس و قرب به خدا باشد نزدیک مى شوند. حال باید خود را محاسبه کنیم ببینیم که از کدام گروه هستیم اگر دیدیم بر سرمایه اخلاق ما اضافه مى شود از گروه اوّل هستیم اگر زیاد و کم نشد از گروه دوم هستیم و اگر از سرمایه اخلاقى ما کم شد از گروه سوم هستیم.

علماى علم اخلاق گام چهارمى را که براى تهذیب نفس ذکر مى کنند، محاسبه است، و منظور از محاسبه این است که هر کس در پایان هر سال یا ماه یا هفته یا روز به محاسبه کارهاى خویش بپردازد، و عملکرد خود را در زمینه خوبى ها و بدى ها دقیقاً مورد محاسبه قرار دهد؛ مانند یک تاجر که در پایان هر روز یا هفته یا ماه به حسابرسى تجارتخانه خود مى پردازد. محاسبه چه در امور دین و چه دنیا یکى از دو فایده را دارد: اگر صورت حساب او سود کلانى را نشان داد، دلیل بر صحت عمل است و اگر زیان زیادى را نشان داد دلیل بر نادرست بودن عمل است که باید آن را اصلاح کند. خویشتن را محاسبه کنید قبل از آنکه به حساب شما برسند و خویش را وزن کنید قبل از آنکه شما را وزن کنند و آماده شوید براى عرضه بزرگ.

باید توجّه داشت که همه چیز در دنیا و آخرت داراى حساب است، چگونه انسان مى تواند از حساب خویش در این جهان غافل باشد در حالى که او باید فرداى قیامت به حساب خود برسد و اگر بخواهیم بار ما در قیامت سبک باشد باید در این جهان به حساب خود رسیدگى کنیم.

بعضی از بزرگان علم اخلاق در توضیح حقیقت محاسبه، چنین گفته اند که مانند محاسبه با شریک است که درباره سرمایه و سود و زیان بیندیشد، اگر سودی حاصل شده، سهم خود را از شریک بگیرد و تشکر کند و اگر خسرانی حاصل گشته او را ضامن بشمرد و وادار به جبران در آینده کند.

سرمایه مهم انسان یعنی عمر که در اختیار نفس اوست نیز همین گونه است؛ سود آن کارهای خیر، و خسران آن گناهان است؛ و موسم تجارت تمام طول روز، و شریک او در معامله، نفس اماره است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «لا تزول قدما عبد یوم القیامة حتی یسئل عن اربع: عن عمره فی ما افناه و عن شبابه فی ما ابلاه، و عن ماله من این اکتسبه و فی ما انفقه وعن حبنا اهل البیت؛ در روز قیامت هیچ انسانی قدم از قدم بر نمی دارد تا از چهار چیز سؤال شود: از عمرش که در چه راهی آن را سپری نموده، و از جوانی اش که در چه راهی آن را کهنه کرده، و از مالش که از کجا به دست آورده و در چه راهی مصرف نموده، و از محبت ما اهل بیت(ع) که آیا حق آن را ادا کرده یا نه؟ » (خصال صدوق، صفحه 253.)

نخست درباره فرائض مطالبه کند، اگر انجام یافته خدا را شکر گوید، و خویشتن را به ادامه این راه ترغیب کند، و اگر فریضه ای از دست رفته، قضای آن را مطالبه کند، و اگر انجام یافته ولی بطوری ناقص بوده، وادار به جبران از طریق نوافل کند، و اگر معصیتی مرتکب شده، او را باز خواست کند و جبران آن را بطلبد؛ درست همان گونه که تاجر با شریکش محاسبه می کند، که حتی جزئی ترین امور، و کمترین مبلغ را در حساب فرو گذاری نمی کند، تا در معامله مغبون نگردد؛ بخصوص که انسان در برابر نفس اماره قرار گرفته که خدعه گر است و نیرنگباز، و مکار و افسونگر … !

در واقع کاری را که فرشتگان الهی در قیامت با او انجام می دهند او در دنیا با خویشتن انجام دهد؛ و حتی به هنگام محاسبه، افکاری که در مغز او خطور کرده، و قیام و قعود و خوردن آشامیدن و خواب و سکوت را مورد محاسبه قرار دهد، و مثلا سؤال کند چرا فلانجا اکت شدی؟ و چرا در فلان مورد تکلم نمودی … و سزاوار است انسان محاسبه نفس خویشتن را روز به روز، و ساعت به ساعت انجام دهد وگرنه رشته کار از دست او بیرون می رود ؛ هرگاه انسان برای هر معصیتی که در طول عمر انجام می دهد، سنگی در حیاط خانه خود بیندازد، بزودی حیاط خانه او پر می شود؛ عیب کار اینجاست که انسان در حفظ و حساب معاصی سهل انگاری می کند ولی دو فرشته ای که مامور حفظ اعمال او هستند همه را ثبت و ضبط می کنند؛ و بالاتر از همه، خداوند همه را احصاء می فرماید؛ همان گونه که قرآن می گوید: «احصاه الله و نسوه؛ خداوند حساب آنها را نگه داشته و آنان فراموشش کرده اند! » (سوره مجادله، آیه 6؛ محجة البیضاء، ج 8، ص 167)

در حديثي از اميرمؤمنان علي عليه السلام مي خوانيم كه فرمود: «ما احق للانسان ان تكون له ساعة لايشغله شاغل يحاسب فيها نفسه، فينظر فيما اكتسب لها و عليها في ليلها و نهارها؛ چقدر شايسته است كه انسان ساعتي براي خود داشته باشد، كه هيچ چيز او را به خود مشغول نسازد و در اين ساعت، محاسبه خويش كند و بنگرد چه كاري به سود خود انجام داده و چه كاري به زيان خود، در آن شب و در آن روز» .( مستدرك الوسائل، جلد 12، صفحه 154.)

در اين حديث به وضوح مساله محاسبه در هر روز، آن هم در ساعتي كه فراغت بطور كامل حاصل باشد، آمده است و اين امر از شايسته ترين اموربراي انسان شمرده شده است.

امام صادق عليه السلام مي فرمايد:«حق علي كل مسلم يعرفنا، ان يعرض عمله في كل يوم و ليله علي نفسه، فيكون محاسب نفسه، فان رأي حسنه استزاد منها و ان راي سي-ئه استغفر منها لئلا يخزي يوم القيامه؛ بر هر مسلماني كه معرفت ما را دارد لازم است كه اعمال خود را در هر روز و شب، بر خويشتن عرضه بدارد، و حسابگر نفس خود باشد، اگر حسنه اي مشاهده كرد براي افزودن آن كوشش كند، و اگر سيئه اي ملاحظه نمود از آن استغفار نمايد، مبادا روز قيامت رسوا گردد!» (تحف العقول، صفحه 221.)

امام كاظم عليه السلام فرمود: «يا هشام ليس منا من لم يحاسب نفسه في كل يوم فان عمل حسنه استزاد منه و ان عمل سيئا استغفر الله منه و تاب؛ كسي كه هر روز به حساب خويش نرسد از ما نيست، اگر كار خوبي انجام داده از خدا توفيق فزوني طلبد (و خدا را بر آن سپاس گويد)و اگر عمل بدي انجام داده استغفار كند و به سوي خدا برگردد و توبه كند!» .( مستدرك الوسائل، جلد 12، صفحه 153.)

در اين روايات به فلسفه و حكمت اين كار نيز به روشني اشاره شده است كه اين كار مي تواند مايه فزوني حسنات، و جلوگيري از سيئات و جبران آنها گردد، و از سقوط انسان در گرداب هلاكت و غرق شدن در درياي غفلت و بي خبري جلوگيري كند.

پيغمبراكرم صلي الله عليه و آله و سلم درباره سخت گیری در هنگام محاسبه می فرماید: «لايكون العبد مؤمنا حتي يحاسب نفسه اشد من محاسبه الشريك شريكه، و السيد عبده ؛ انسان هرگز اهل ايمان نخواهد شد مگر اين كه در حسابرسي خويش سختگير باشد، حتي سختگيرتر از حساب شريك نسبت به شريكش و مولي نسبت به غلامش!» . (محاسبه النفس سيد بن طاووس، صفحه 14 ؛ بحارالانوار، جلد67، صفحه 72، حديث 22.)

بزرگان، دستورالعمل‌های گوناگونی برای محاسبه نفس و اعمال بیان کرده اند که برخی از آن ها عبارتند از:

1. استمداد از خدا؛ زیرا بدون توفیق الهی و یاری او نمی توان به تزکیه نفس دست یافت؛ زیرا تزکیه نفس تنها به دست اوست. خدا از ما خواسته در هر کاری تنها از او استعانت بجوییم. باید بدانیم که خدا در هر چیزی و بر هر چیزی شاهد است و ناظر کارهای ما و مشهود در چیزی است. قرآن مجید می‌فرماید:إِنَّ اللهَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ؛ به درستی که خدا بر همه چیز گواه است. (حج، آیه 17)

عالم خود ساخته و پرهیزگار، سید بن طاووس در این باره چنین می‌نگارد: هنگام محاسبه، با عقل و دل خویش، خدای آگاه به نهان و نیز دو فرشتة نگهبان خویش را حاظر و ناظر ببین و چون شریکی که از جزئیات کارهای شریکش آگاه است و اهل سهل‌انگاری و گذشت نیست، به حساب خود برس. و نیز آگاه باش که اعضا و جوارحت از تو نزد خدا شکایت می‌کنند که آنها را در مسیری که خدا تعیین کرده به کار نگرفته‌ای، تو نیز با آنها مقابله به مثل نما و از آنها به درگاه خدا گله کن و با تضرع وزاری بگو: رَبَّنَا ظَلَمْنَا أنْفُسَنَا وَ إِن لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ؛ پروردگارا ما بر خویشتن ستم کردیم و اگر بر ما نبخشایی و بر ما رحم نکنی، مسلّماً از زیانکاران خواهیم بود. (اعراف، آیه 23) و نیز بگو: لاَّ إِلهَ إِلَّا أنتَ سُبْحَانَکَ إِنِّی کُنتُ مِنَ الظَّالِمِینَ؛ معبودی جز تو نیست، منزهی تو، راستی که من ستمکاران بودم. (انبیاء، آیه 87)

خداوندا من تو را خواندم و به تو امید بستم، اگر من روی آورده و توجه نموده‌ای، رحم فرما و دعایم را مستجاب کن و امیدواری‌ام را تصدیق فرما و اگر هنگام گفتگوی من با مقام ارجمند خویش از من روی گردانیده‌ای، با رحمت بی‌منتهای خویش برمن رحم آور.( فلاح الساحل، سیدبن طاوس، ص 216-220.)

2. محاسبه واجبات: نخستین گام در محاسبه، حسابرسی به واجبات الهی اعم از فردی و اجتماعی است. دانشمند اخلاق، ملامهدی نراقی در این باره می‌نویسد: باید نخست حساب واجبات را از نفس کشید؛ زیرا واجبات به منزلة سرمایة اصلی آدمی است؛ اگر به خوبی ادا شده سپاسگزار خدا باشد و آمادگی خود را حفظ کند و اگر به جای نیاورده، آنها را قضا کند و اگر با کاستی انجام داده، با انجام مستحبات، آنها را تکمیل کند.( جامع السعادت، نراقی، ج3، ص 99.)
3. محاسبه گناهان؛ پس از واجبات؛ نوبت حسابرسی از گناهان است. مؤمن باید در پایان هر روز به افکار و اخلاق و اعمال روزانة خویش نیک بنگرد و اگر گناهی د آن مشاهده کرد، خویشتن را پس از سرزنش، تنبیه و معاقبه نماید و بسان تاجری که از شریکش حساب می‌کشد، خود را به دادن تاوان ملزم کند. او باید بر نفس خویش سخت بگیرد؛ زیرا نفس بسیار حیله‌گر و شیاد است؛ چنان که قرآن می‌فرماید: وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّي إِنَّ رَبِّي غَفُورٌ رَّحِيمٌ ؛ نفس، قطعاً به بدی امر می‌کند مگر کسی را که خدا رحم کند. (یوسف، آیه 53)

وظیفة واجب و فوری در برابر هر گناه – خواه صغیره باشد خواه کبیر- توبه و اظهار پشیمانی در درگاه ایزدی است؛ زیرا به تعبیر امیرمؤمنان علی (علیه‌السلام): اَلذُنوبُ الدّاءُ وَالدَّواءُ الْاِسْتِغْفارُ وَالشِّفاءُ اَنْ لا تَعُودَ.؛ گناهان، بیماری و طلب آمرزش دواست و درمان، آن است که به گناه بازنگردی.( شرح غررالحکم، ج2، ص 72.)

4. حساب حق الناس؛ شخصی از امیرمؤمنان(علیه‌السلام) پرسید: انسان چگونه به حساب خود رسیدگی کند؟ آن حضرت (علیه‌السلام) فرمود: اینکه آدمی در پایان روز به نفس خود بگوید: ای نفس! امروز نیز گذشت و هرگز باز نمی‌گردد اما خدا تو را بازخواست خواهد کرد که آن را درچه کاری گذرانده‌اند؟ آیا خدا را به یاد داشته و ثنایش گفته‌ای؟ آیا نیاز مؤمنی را برآورده‌ای و به فریاد کسی رسیده‌ای؟ آیا پس از غیبت کردن مؤمن جلوگیری نموده‌ای؟ آیا به کمک مسلمانی شتافته‌ای؟ در مجموع این روز چه کرده‌ای؟ پس اگر به یاد آورد که نیک عمل کرده، حمد وسپاس خدای گوید بر توفیقی که یافته است و اگر متوجه شد که گناه یا کوتاهی کرده است، از خدا طلب آمرزش کند و درصدد جبران آن برآید و مصمم شود که تکرار نکند.( التحفة السنّیه، ص 200.)
5. نگاشتن حساب‌ها؛ مرحوم ملامهدی نراقی در این باره می‌نویسد: لازم است برنفس خویش سخت بگیرد زیرا او بسیار حیله گر و شیاد است؛ نخست باید او را در برابر سخنانی که در طول روز بر زبان آورده بازخواست کند. دوم او را در برابر همة کارها و حالات روزانه به حساب بکشد مانند: نگاه کردن، نشست و برخاست، خورد و خوراک، سکوت و خاطرات، اندیشه و اخلاقیات.

اگر نفس از عهده پاسخگویی به همه مطالبات شرعی و عرفی برآمد، حساب آن روز او تصفیه شده است و اگر نتوانست پاسخگو باشد باید در روزهای آینده بدهی‌هایش را بپردازد. این بدهی‌ها باید در صفحة دل یا کاغذ مکتوب شود تا فراموش نگردد و زمان استیفای آن سپری نشود.( جامع السعادات، ج3، ص 100.)

6. دستورالعمل جامع؛ عالمان ربّانی برای خود و رهروان راه سعادت دستورالعمل‌ها و کتاب‌های فراوانی نگاشته‌اند؛ از جمله مرحوم ملامحسن فیض کاشانی، برای محاسبه، دستورالعمل کاملی ارائه داده و تأکید کرده است که مؤمن باید پیوسته بر امور بیست و پنج گانه زیر مواظبت کند و حساب آنها را مد نظر داشته باشد: 1. نمازهای روزانه، 2.نماز جمعه، عید و آیات، 3.نمازهای نافله، 4. روزه ماه رمضان، 5. روزه‌های مستحبی، 6. پرداخت (خمس و) زکات، 7. انفاق و حق معلوم غیرزکات، 8. حج واجب، 9. زیارت مرقد مقدس پیامبر و امامان معصوم، 10. ادای حقوق برادران دینی و برآوردن نیاز آنان، 11. جبران آنچه از آنها باقی مانده، 12. زدودن اخلاق ناپسند و آراستگی به اخلاق نیکو، 13. ترک محرمات، 14. ترک شبهات، 15. وارد نشدن در کارهای بیهوده، 16. کم خوردن، کم خفتن، کم گفتن، 17. تلاوت آیاتی از قرآن در روز، 18. ذکر و دعا، 19. هم نشینی با علما و پرسش از آنان، 20. خوش‌رفتاری با مردم، 21. راستی در سخن و کردار، 22. توکل بر خدا، 23. صبر بر بی‌وفایی خویشان و بستگان، 24. امر به معروف و نهی از منکر، 25. تقسیم اوقات شبانه‌روز و گفتن ذکر در ساعات آن.(خلاصه از کتاب زادالسالک، ملامحسن فیض کاشانی.)

کارکردهای محاسبه نفس

محاسبه نفس به عنوان گام در خودسازی امری بسیار حیاتی است؛ زیرا با ارزیابی عملکرد بر اساس مشارطه است که می توان از میزان موفقیت یا حتی عدم موفقیت در عمل به شرط آگاه شد. در کتب روایی و اخلاق اسلامی کارکردهایی برای محاسبه نفس بیان شده که توجه به آن می تواند در گرایش و نیز تاکید و اهتمام بر آن مفید باشد.

البته در این جا وقتی ما از محاسبه نفس و کارکردهای آن سخن به میان می آوریم، مراد محاسبه نفس به شکل کلی و محاسبه نفس بر اساس مشارطه است. بنابراین، محاسبه کارکردهای خود را در دو حوزه نشان می دهد.

برخی از کارکردهای محاسبه بدین قرار است:

1. وقوف و آگاهی بر کاستی‌ها: اصولا وقتی انسان به حساب خود رسیدگی کند، اگر عیب و ایرادی در کارهایش باشد، برایش آشکار می‌شود. امیر مؤمنان(علیه‌السلام) درباره این کارکرد و تاثیر محاسبه نفس می فرماید: مَنْ حاسَبَ نَفْسَهُ وَقَفَ عَلی عُیُوبِهِ؛ هرکس به حساب خود برسد، بر عیب‌های خویش آگاهی یابد.( شرح غررالحکم، ج5، ص 399.) کسانی که به خودسازی بر اساس نظام خاص مشارطه اقدام می کنند، نیاز بیش تری به محاسبه نفس بر اساس مشارطه دارند تا دریابند به چه میزانی در انجام شرط موفق بوده اند. پس اگر هر انسانی بخواهد نسبت به خود و موقعیت و وضعیت کنونی خویش آگاهی یابد، لازم است تا محاسبه نفس داشته باشد و عیوب و کاستی های خود را از این طریق به دست آورد و برای برطرف کردن آن تلاش کند. این عیب و کاستی، امکان دارد عیوب ظاهری و باطنی یا مادی و معنوی یا دنیوی و اخروی یا فردی و اجتماعی یا خرد وکلان و مانند آن ها باشد. پس از تنوع و تعدد بسیاری برخوردار است و باید با توجه به این تعدد و تنوع برنامه ریزی و اقدامات مفید و سازنده ای را به کار گرفت تا آن ها را برطرف کرده و به یک کمالی در آن حوزه دست یافت. به هرحال، پس با محاسبه نفس هر شخصی در می یابد از چه عیوب و نواقصی برخوردار است. شناسایی عوامل و علل ایجادی آن و یا شیوه ها و روش های برطرف کردن هر عیب و نقصی پس از آگاهی نسبت به آن عیب و نقص خواهد بود. با چنین روشی، برای فرد مشخص می‌شود که کجای کار او عیب دارد؟ آن گاه دنبال علل و عوامل و راه درمان خواهد رفت؛ اما اگر به ارزیابی خود نپردازد و محاسبه نفسی نداشته باشد، به طور طبیعی از چنین دستاوردی محروم خواهد ماند. البته کسی که در مسیر خودسازی قرار گرفته و با خود مشارطه دارد، نه تنها نسبت به عیوب و نواقص خود آگاهی یافته و برای خود شرط گذاشته تا آن را برطرف کند، اینک با محاسبه بر آن است تا دریابد که به چه میزان به شرط عمل کرده و چه علل و عواملی به عنوان مقوم توانسته در تحقق شرط او را یاری دهد یا مانعی بر سر راه عمل به شرط بوده است. از آن چه بیان شد می توان گفت که دو نوع محاسبه وجود دارد: یکم محاسبه کلی نفس که بر هر انسانی لازم و ضروری است؛ دوم محاسبه بر اساس مشارطه که مربوط به شرط یا شروطی است که تزکیه کننده با خود شرط کرده است. این محاسبه هر شب نسبت به شرطی صورت می گیرد که شخص خود را موظف و متعهد به انجام آن کرده است.
2. اصلاح خویشتن: از دیگر کارکردهای محاسبه کلی نفس، اصلاح گری پس از شناخت عیب و نقص است؛ چرا انسان عاقل نسبت به نقص گریزش و به کمال گرایش دارد؛ پس وقتی شخص به عیب خویش آگاه شد، به طور طبیعی نسبت به آن حساس می‌شود و اگر وجدان بیداری داشته باشد تلاش می‌کند آن عیب را از خود دور سازد و به کمالی دست یابد که نقیض آن نقص است. امام علی(علیه‌السلام) درباره این کارکرد محاسبه نفس و تاثیر مثبت آن می فرماید: ثّمّرّةُ الْمُحاسَبَةِ صَلاَحُ النَّفْسِ؛ میوه محاسبه، اصلاح خویش است.(شرح غررالحکم ، ج3، ص334.) همان گونه که آدمی با ایستادن روبه‌روی آینه، سر و وضع ظاهری خود را مرتب می‌کند، محاسبه نیز چون آینه این فرصت را به او می‌دهد که اعمال و رفتار و اخلاق خویش را سامان دهد؛ اگر بداخلاق، بدزبان و بدحساب است، یا اگر اهل گناه خاصی است، و یا به واجب و فریضه ای چون نماز و روزه اهتمام نمی‌ورزد، یا اگر بی نظم و بی‌انضباط است پس از آگاهی نسبت به آن به طور طبیعی به سبب نقص گریزی ذاتی نفس انسانی و گرایش به کمال، تلاش می کند تا این عیوب را برطرف کرده و خود را اصلاح نماید. کسی که با خود مشارطه کرده و شرط گذاشته تا عیبی را که شناخته است برطرف کند، در هنگام محاسبه در می یابد چه میزان توانسته به اصلاح گری خود بپردازد و بر اساس شرط عمل کند و تا چه میزان برای موفقیت راه دارد و یا موانعی که در سر اجرای شرط با آن مواجه شده چه بوده است تا بتواند آن را برطرف کند. در حقیقت درنگ و تانی در خویشتن و اعمال روزانه به انسان کمک می کند تا پس از شناخت عیوب و نقص و یا علل و موانع تحقق کمال، به اصلاح امور بپردازد و موانع در سر راه اجرای شرط را برطرف کند و عوامل ایجادی را تقویت کند. این گونه است که می تواند به اصلاح نفس خویش بپردازد و موفقیت های بزرگی را کسب کند.
3. کسب کمال: از دیگر کارکردها و آثار برجسته محاسبه چه به شکل کلی یا نسبت به شرط، تشدید گرایش به کمال در انسان است؛ زیرا تا انسان در نیابد که نقص و عیبی دارد؛ هیچ تلاشی برای تغییر خویشتن نمی کند؛ بارها دیده شده کسانی که خود دچار نقص و عیبی هستند، چون نسبت به آن شناختی ندارند یا آن را عیب و نقص نمی شمارند، هیچ تلاشی برای تغییر انجام نمی دهد. بنابراین، محاسبه نفس موجب می شود تا نسبت به نقص و عیب خویش آگاهی یابد و به طوری طبیعی برای دست یابی به کمال و رهایی از عیب و نقص تلاش می کند. کسانی که به محاسبه و اعمال خویش رسیدگی می‌کنند و حساب و کتاب خود را به دست می‌آوردند، خواه‌ناخواه، راه‌های سقوط و صعود را بهتر می‌شناسد و در نتیجه راه کمال را می‌پیمایند و از گمراهی و سقوط می‌رهند. به سخن دیگر، محاسبه نوعی سنجش و مقایسه میان دو یا چند چیز است. این مقایسه می طلبد تا انسان نسبت به ابعاد موضوع تحقیق و تفحص کند و ضد و نقیض آن را به دست آورد و با مراتب و درجات تشکیکی آن آشنا شود. چنین شناختی موجب می شود تا نه تنها نسبت به اصل عیب و نقص خویش آگاهی یابد، بلکه مراتب کمالی آن را نیز بشناسد و برای رسیدن به نقطه تمامیت آن کمال تلاش و برنامه ریزی داشته باشد. وقتی انسان به مشارطه اقدام می کند در می یابد در مسیر کسب کمالی یا رهایی از نقص و عیبی چه موانعی وجود دارد و یا چه عواملی دخیل است که بدان توجه نکرده است. از نظر قرآن، درمان پس از آگاهی از عیب و نقص و نیز خواستن برای رهایی از آن شدنی است. البته بسیاری از مردم چنان گرفتار زندگی مادی دنیوی هستند که نسبت به هدف زندگی خویش غافل هستند. همین غفلت موجب می شود تا اصولا نقص و عیبی را در خود نبیند و بیدار نشوند. پس نه تنها محاسبه کلی نفس نداشته گرایشی به مشارطه و محاسبه نسبت به شرط نیز ندارند. به تعبیر قرآن، گویا زمان آن نرسیده که قلوب آنان بیدار شود و در مسیر شدن های کمالی قرار گیرند. خدا می فرماید: أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذینَ آمَنُوا أن تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکُرِ اللهِ؛ آیا، هنگام آن نرسیده که مؤمنان دلهایشان به یاد خدا نرم شود؟(حدید، آیه 16)
4. سعادت: خوشبختی احساسی درونی و باطنی است؛ ولی این احساس برخاسته از یک حقیقت است نه آن که امری موهوم باشد. بر این اساس کسی احساس سعادت و خوشبختی می کند که عوامل و علل آن را دارا باشد؛ اما کسی که عوامل واقعی خوشبختی را ندارد، هر چند که احساس خوشبختی کند، این احساس خوشبختی ناپایدار و بلکه به سبب بی بنیادی شقاوت آمیز و موجب بدبختی همیشگی می شود. پس انسان باید دنبال خوشبختی و سعادت حقیقی از طریق کسب عوامل و علل ایجادی آن باشد. از نظر آموزه های وحیانی اسلام، سعادت واقعی در گرو رضایت الهی به انجام عبادت تقوایی است؛ زیرا این عبادت تقوایی نواقص انسانی را برطرف کرده و کمالاتی را در انسان ایجاد می کند که برآیند آن احساس خوشبختی واقعی و سعادت حقیقی است. کسی که به محاسبه نفس به شکل کلی یا بر اساس مشارطه عمل می کند به سبب اقدامات اصلاحی پس از آن، در مسیر رهایی از نقص و کسب کمالاتی قرار می گیرد که خوشبختی واقعی را رقم می زند. به سخن دیگر ، آن کس که به کاستی‌هایش آگاه شود و آنها را اصلاح نماید، به نیک بختی نیز نایل خواهد شد. امیرمؤمنان(علیه‌السلام) به این کارکرد محاسبه نفس اشاره داشته و می فرماید: مَنْ حاسَبَ نَفْسَه سَعِدَ؛ هرکس خود را محاسبه کند، خوشبخت و سعادتمند خواهد شد. (شرح غررالحکم، ج5، ص183.)
5. حسابرسی آسان در روز رستاخیز: از نظر آموزه های قرآنی، چهره و هویت اخروی انسان، همان چیزی است که افکار و رفتار انسان در دنیا می سازد. بنابراین، انسان با هر فکر و عملی هویتی را می سازد که در آخرت از آن پرده نمایی می شود و اگر انسانی چشم بصیرت داشت در همین دنیا می توانست این شکل و شمایل ملکوتی شخص را ببیند که بهشتی یا دوزخی یعنی کمالی یا غیر کمالی با هزاران نقص و عیب است. از همین روست که محاسبه در قیامت یک محاسبه مانند حساب و کتاب های دفتر کل نیست که در دنیا انجام می گیرد؛ زیرا انسان با هر فکر و عمل گویی نقاط سپید و سیاهی را رسم می کند که وقتی اجل آمد این تصویر تمثلی و تجسمی به پایان می رسد و از آن رونمایی می شود. اگر انسان هر روز خودش را محاسبه کند و بنگرد بر اساس شرط به سمت کمال رفته یا نرفته می تواند از وضعیت اخروی و چهره و هویت ملکوتی آن سرایی خود آگاه شود. پس انسان پیش از آن که در دادگاه عدل الهی در قیامت حاضر شود و چهره اخروی از اعمال و افکار خویش را بنگرد، هر روز به این چهره در آینه رفتار بنگرد و به محاسبه بپردازد. از همین روست که در رسول خدا (صلى الله علیه وآله) مى فرمایند: حَاسِبُوا أَنْفُسَكُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا وَ زِنُوهَا قَبْلَ أَنْ تُوزَنُوا وَ تَجَهَّزُوا لِلْعَرْضِ الْأَكْبَر؛ پيش از آنكه به حساب شما برسند خود به حساب خويش برسيد؛ و قبل از آنكه مورد سنجش قرار گيريد خويشتن را بسنجيد؛ و خود را براى رستاخیز بزرگ آماده كنيد.».( وسائل الشيعة، شیخ حر عاملی، ج ‏۱۶، ص ۹۹ ؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 67، ص 73) اصولا کسی که محاسبه نفس می کند و سپس بر اساس آن به مشارطه و مراقبه و محاسبه نسبت به انجام شرط و اصلاح آن می پردازد به طور طبیعی محاسبه روز قیامت او آسان و کوتاه خواهد بود؛ زیرا قیامت روز تجسم اعمال و افکاری است که در دنیا انجام داده است. پس کسی که خودسازی کرده و به اصلاح خویش بر اساس برنامه الهی شریعت اسلام پرداخته است، در قیامت محاسبه ای آسانی خواهد داشت؛ زیرا خود را چنان که خدا خواسته اصلاح کرده و ساخته است. خدا در قرآن مجید می فرماید: فَأَمَّا مَنْ أوتِی کِتَابَهُ بِیَمِیِنِه فَسَوُفَ یُحَاسَبُ حِسَاباً یَسیراً ؛ اما کسی که کارنامه‌اش به دست راستش داده شود، پس به زودی، به گونه‌ای آسان محاسبه می‌شود.(انشقاق، آیات 7-8) کسی که نامه اعمالش را به دست راست می دهند، در حقیقت هماره محاسبه نفس داشته و به اصلاح خویش بر اساس اسلام پرداخته است؛ بنابراین محاسبه در قیامت او آسان و کوتاه خواهد بود.

بدیهی است کسی که در این دنیا به طور مرتب، خویشتن را ارزیابی کند، در واقع به تصفیه حساب خود می‌پردازند، اعمال واجب قضا شده را جبران می‌کند، از گناهان توبه می‌نماید، حق الناس را بر می‌گرداند و در مسیر آموزه های وحیانی اسلام قرار دارد، چنین کارهایی سبب رضایت الهی و ساخت انسانی الهی می شود که به طور طبیعی آسانی محاسبه در رستاخیز را نیز به دنبال خواهد داشت؛ ولی اگر شخص اهل محاسبه نباشد، در قیامت با چهره ای ظاهر می شود که جز نقص و عیب نیست و در آن جا با حسابی سخت مواجه می شود. به عنوان نمونه امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرماید: مَنْ بَهَتَ مُؤْمِناً أَوْ مُؤْمِنَةً بِمَا لَيْسَ فِيهِ بَعَثَهُ اللَّهُ فِي طِينَةِ خَبَالٍ حَتَّي يَخْرُجَ مِمَّا قَالَ قُلْتُ وَمَا طِينَةُ الْخَبَالِ قَالَ صَدِيدٌ يَخْرُجُ مِنْ فُرُوجِ المُومِسَاتِ» يعنِي الزَّواني؛ کسي که به مردي مؤمن يا زني مؤمنه تهمت بزند، و آنچه از زشتي و گناه در او نيست براو ببندد، خدا در قيامت او را در «طينة خبال» برمي‌انگيزد، تا آنچه را گفته ثابت کند. راوي مي‌گويد که به حضرت گفتم: «طينة خبال» چيست؟ حضرت فرمود: چرک و خوني که از بدن زنان زناکار خارج مي‌شود! (جامع احاديث الشيعه، ج20، ص544.) اميرمؤمنان (عليه السلام) از رسول خدا (صلّي الله عليه وآله) روايت مي‌کند: «مَنْ بَهَتَ مُؤْمِناً أَوْ مُؤْمِنَةً أَوْ قَالَ فِيهِ مَا لَيْسَ فِيهِ أَقَامَهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَي تَلٍّ مِنْ نَارٍ حَتَّي يَخْرُجَ مِمَّا قَالَ فِيه»؛ کسي که به مرد و زن مؤمني تهمت بزند، و از آنچه در او نيست، سخن بگويد، خدا او را در قيامت در تلّي از آتش نگه مي‌دارد تا آنچه را دربارة مؤمن و مؤمنه گفته ثابت کند». (جامع احاديث الشيعه، ج20، ص546.)

6. افزایش حسنات و آمرزش گناهان: محاسبه نفس و خودارزیابی، سبب می‌شود که مؤمن از گناهان و خطاهای گذشته توبه کرده، به جبران بدی‌ها همت گمارد تا در جرگه توبه‌کنندگان قرار گیرد. این گونه محاسبه نفس که همراه با توبه و اصلاح گری است موجب می شود تا شخص محبوب خداوند شود؛ چنان که خداوند درباره توابین اصلاح گر می فرماید: إِنَّ اللهَ یُحِبُّ التَّوابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ؛ خداوند، توبه کنندگان را دوست دارد. (بقره، آیه 222) بر اساس آیات قرآنی محاسبه نفس همراه با توبه و اصلاح گری و انجام کارهای نیک بر اساس آموزه های وحیانی نه تنها وضعیت را بهبود می بخشد بلکه بدی و زشتی های اعمال گذشته و آثار آن را می زداید. خدا در این باره می فرماید: إِنّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذِلکَ ذِکْرَی لِلذَّاکِرِینَ؛ همانا خوبی‌ها، بدی‌ها را از بین می‌برند. (هود، آیه 114) هم چنین، محاسبه و توبه واقعی همراه اصلاح گری سبب می‌شود مؤمن، مورد عنایت الهی قرار گیرد و به سبب لطف خداوند، حتی سیئات و گناهان او نیز به حسنه تبدیل شدند. به این ترتیب مؤمن توبه کار پاداشی دوسویه دریافت می‌کند؛ مَن تَآبَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صَالِحاً فَأُولئِکَ یُبَدِّلُ اللهُ سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَکَآنَ اللهُ غَفُوراً رَحِیماً ؛ هرکس توبه کند و ایمان آورد و کار شایسته انجام دهد، خداوند بدی‌هایش را به نیکی تبدیل کند و خدا همواره آمرزندة مهربان است.(فرقان، آیه 70)

کسی که مشارطه دارد باید به این موضوع نیز توجه و اهتمام داشته باشد؛ زیرا هر گامی که در راه اصلاح گری بر می دارد، زشتی آثار گذشته را از میان می برد و وضعیت او را روز به روز بهتر از دیروز می سازد.

پس محاسبه نفس به دو شکل کلی و جزیی یعنی نسبت به محاسبه شروطی که گذاشته دارای آثار و کارکردهای مفید و سازنده ای است که بخشی از آن در این جا به توجه به حوصله مقاله بیان شده است.

مولوی در باره محاسبه نفس و آثار آن می سراید:

چون قیامت پیش حق صف‌ها زده

در حساب و در مناجات آمده

ایستاده پیش یزدان اشک‌ریز

بر مثال راست خیز رستخیز

حق همگی گوید چه آوردی مرا

اندر این مهلت که دادم من تو را

عمر خود را در چه پایان برده‌ای

قوت و قوّت درچه فانی کرده‌ای

گوهر دیده کجا فرسوده‌ای

پنج حس را کجا پالوده‌ای

چشم و گوش و هوش و گوهرهای عرش

خرج کردی چه خریدی تو زفرش

نعمتت دادم بگو شکرت چه بود

دادمت سرمایه هین! بنمای سود

معاتبه و معاقبه نفس

بی گمان محاسبه و سنجش دقیق از اجرای مفاد شرط گام مثبتی است، ولی نمی توان آن را پایان کار دانست؛ زیرا اگر در محاسبه دانسته شود که خلاف شرط عمل شد یا شرط به طور تمام کمال اجرایی نشد، اگر معاتبه و سرزنش یا معاقبه و کیفری در میان نباشد، تمام فرایند با اختلال مواجه می شود و نتیجه دلخواه به دست نمی آید. البته معاتبه و معاقبه برای این انجام می شود که شخص التزام عملی داشته باشد و ضامن اجرایی برای عمل به مشارطه فراهم آید. هم چنین هدف اصلی از معاتبه و معاقبه آن است تا شخص به اصلاح امور پرداخته و موانع را بردارد و عوامل اجرایی شرط را به شکل مطلوبی فراهم آورد. پس حتی توبه و استغفار باید همراه با اصلاح گری همراه باشد.

خدا در قرآن لزوم اصلاح گری نسبت به اعمال زشت و بد گذشته پس از توبه و استغفار می فرماید: إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَبَيَّنُوا فَأُولَئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّحِيمُ؛ مگر كسانى كه توبه كردند و خود و کار خویش را اصلاح نمودند و حقيقت را آشكار كردند. پس بر آنان خواهم بخشود؛ و من توبه‏ پذير مهربانم. (بقره، آیه ۱۶۰)

در جایی دیگر نیز می فرماید: ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ عَمِلُوا السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِيمٌ ؛ با اين همه پروردگار تو نسبت به كسانى كه به نادانى مرتكب گناه شده سپس توبه كرده و به صلاح آمده‏ اند، البته پروردگارت پس از آن آمرزنده مهربان است. (نحل، آیه ۱۱۹)

هم چنین در جایی دیگر فرموده است: إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَأَخْلَصُوا دِينَهُمْ لِلَّهِ فَأُولَئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ وَسَوْفَ يُؤْتِ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ أَجْرًا عَظِيمًا ؛ مگر كسانى كه توبه كردند و عمل خود را اصلاح نمودند و به خدا تمسك جستند و دين خود را براى خدا خالص گردانيدند كه در نتيجه آنان با مؤمنان خواهند بود و به زودى خدا مؤمنان را پاداشى بزرگ خواهد بخشيد. (نساء، آیه ۱۴۶)

پس باید در مسیر تزکیه نفس به این گام و مرتبه نهایی توجه یافت و پس از گام «محاسبه » به «معاتبه و معاقبه و اصلاح امر» پرداخت و با سرزنش و مجازات نفس است در برابر خطاها و خلافهايي كه از او سرزده است، اجازه نداد که بی پرداخت هزینه خلاف شرط عمل کردن از آن عبور کند و بی خیال مشارطه و خلاف آن شود؛ زيرا اگر انسان حساب كند، و در مقابل كارهاي خلاف، هيچ واكنشي نشان ندهد، نتيجه معكوس خواهد شد و به تعبير ديگر، باعث جرات و جسارت نفس می شود. شکی نیست که مهم ترین عامل در افزایش جرایم از سوی انسان همان تجری نفس است؛ زیرا وقتی انسان در آغاز گام در راه خطا گذاشت، با ترس و هراس همراه است، اما وقتی مجازات، سرزنش و نکوهشی نمی بیند، گستاخ شده و جرات می یابد تا نه تنها آن عمل زشت را تکرار کند، بلکه با شدت و قوت بیش تری به این امر زشت اقدام کند. سرزنش و نکوهش و مجازات به میزان مناسب با فعل زشت و خلاف کاری به نفس می فهماند که پیروی از هواهای نفسانی هزینه گزافی دارد که می بایست آن را پرداخت کند و در حقیقت لذت گناه و زشتکاری را بر کام نفس تلخ می کند و همین تلخی است که در قالب پاسبان و امر بازدارنده از تکرار عمل می کند. پس مجازات و کیفر می بایست به تناسب باشد تا نفس با سنجش ارزش اندک لذت و بهای سنگین مجازات و کیفر، مخالفت را با صرفه ندانسته و حاضر نشود به خلاف رو آورد. اگر مجازات و کیفر به تناسب خلاف نباشد، نفس حاضر است تا مجازات اندک و سست و کم هزینه را بپذیرد و به خلاف عمل کند.

هم چنین مجازات باید افزون بر تناسب با جرم و خلاف شرط عمل کردن، بستر بازدارنده و اصلاح گری باشد تا نفس هوس تکرار و مخالفت با شرط را نکند.

سالک و تزکیه کننده باید همانند کارفرما که كارمندان و كارگران خود را پاي حساب حاضر مي كند و به حساب تخلفها و نادرستيهايي آنان رسیدگی و مجازات و کیفرهایی در صورت تخلف تعیین می کند و واکنشی مناسب نسبت به آن نشان می دهد، باید این گونه به حساب و کتاب دقیق از نفس پرداخته و نسبت به شرط اهتمام ورزد و اجازه هیچ گونه تخلفی را ندهد و اگر تخلفی دید مجازات و کیفر نماید.

باید یاد آور شد که انسان اگر مطابق «نفس ملهمه» عمل کند(شمس، آیات 7 تا 10) و بر اساس فطرت سالم و سلیم و اسلام مطابق با آن رفتار نماید(روم، آیه 30)، مستقیم به سمت و سوی نفس مطمئنه می رود و به مقام راضیه مرضیه دست می یابد و از جنات مادی و معنوی اخروی و رضوان الهی بهره می شود و در جنت فعل و صفات و ذات ظاهر در می آید هر چند از جنت ذات مستاثر و مطلق یا صفات عین ذات دور باشد؛ زیرا مقامی که در آیات 27 تا 30 سوره فجر بیان شده است، جنت ذات ظاهر است.

اما اگر انسان مطابق نفس ملهمه و فطرت الهی خویش عمل نکند و گرفتار خطا و گناه شود، به طور طبیعی پیش از دفن و دسیسه کامل فطرت و نفس الهی، «نفس لوامه» وارد می شود و نسبت به «نفس مسوله» واکنش نشان می دهد و اجازه نمی دهد تا تسویل گری نفس بنیاد فطرت را به طور کامل از میان ببرد. در حقیقت نفس لوامه زمانی ظهور و بروز می کند که رفتار آدمی خلاف نفس ملهمه باشد. همین مساله نسبت به شرطی که انسان می گذارد نیز بروز و ظهور می کند و نفس لوامه به عنوان نفس سرزنشگر به عتاب می پردازد و خواهان مجازات می شود.

بی گمان در فرآیند سیر و سلوک الهی، نفس لوامه و سرزنشگر نقش بسیار مهم و اساسی را ایفا می کند؛ زیرا همانند قاضی و حاکم است. پس اگر مخالفتی را دید نسبت به آن واکنش نشان می دهد و مجازاتی را متناسب با خلاف مطرح می کند. از این روست که خدا در قرآن نسبت به اهمیت نفس «لوّامه » با سوگند تاکید می کند و ارزش و جایگاه بلند و با اهمیت آن را در سازه زندگی سالم انسان یاد آور شده و می فرمايد: وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ ؛ و سوگند به نفس لوامه و وجدان بيدار و ملامتگر. (قیامت، آیه 2)

بی گمان نقش اصلی نفس لوامه به عنوان وجدان بيدار انسانی بسیار با اهمیت است؛ زیرا نفس لوامه همانند پاسبانی مراقب است تا رفتارهای آدمی را بر اساس شاخص های الهی نفس ملهمه سنجش کند و در صورت یافتن رفتار مخالف به مواخذه پردازد. پس نفس لوامه صاحبش را به هنگام ارتكاب كار خلاف ملامت و سرزنش مي كند. این سرزنش و ملامت در حقیقت، خود نوعي معاقبه و مجازات خويشتن است.

البته روشن است كه معاقبه و مجازات خويشتن در برابر كارهاي خلافي كه از انسان سرزده سلسله مراتبي دارد كه از ملامت شروع مي شود، سپس به مراحل شديدتر مانند محروم كردن خويشتن از بعضي لذائذ زندگي در يك مدت معين منتهي مي شود.

در قرآن مجيد به نمونه جالبي از اين موضوع در مورد سه نفر از متخلفان جنگ تبوك اشاره شده است كه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم پس از بازگشت از جنگ، به مسلمانان دستور داد كه با آنها ترك رابطه كنند تا آنجا كه زمين با آن همه وسعتش بر آنها تنگ شده آنها در مقام توبه بر آمدند، و به مجازات خويش پرداختند، به اين صورت كه خودشان نيز يكديگر را ترك گفتند و در انزواي كامل به ادامه توبه مشغول شدند، پس از مدتي خداوند توبه آنها را پذيرفت، و اين آيه را نازل فرمود: وَعَلَى الثَّلَاثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا حَتَّى إِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَضَاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَظَنُّوا أَنْ لَا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَيْهِ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ؛ و نيز بر آن سه تن كه بر جاى مانده بودند و قبول توبه آنان به تعويق افتاد تا آنجا كه زمين با همه فراخى‏ اش بر آنان تنگ گرديد و از خود به تنگ آمدند و دانستند كه پناهى از خدا جز به سوى او نيست پس خدا به آنان توفيق توبه داد تا توبه كنند بى ترديد خدا همان توبه‏ پذير مهربان است. (توبه، آيه 118)

ممكن است جمله «و ضاقت عليهم انفسهم؛ نفس آنها بر آنها نيز تنگ شد»، اشاره به همان مساله «معاقبه نفس» باشد كه آنان براي مجازات خويشتن يكديگر را ترك گفتند و در انزواي مطلق فرو رفتند، و اينجا بود كه خداوند توبه آنان را پذيرفت.

بسیاری از مردم به شکل نوسانی عمل و رفتار می کنند به طوری که نمی توان آنان را در قالب سیاه یا سپید دسته بندی کرد بلکه در زمینه خاکستری عمل می کنند. از این روست که خوب و بد در زندگی آنان آمیخته است. خدا در باره این افراد انسانی می فرماید: وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحًا وَآخَرَ سَيِّئًا عَسَى اللَّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ؛ و ديگرانى هستند كه به گناهان خود اعتراف كرده و كار شايسته را با كارى ديگر كه بد است درآميخته‏ اند، اميد است‏ خدا توبه آنان را بپذيرد كه خدا آمرزنده مهربان است. (توبه، آیه ۱۰۲)

در شان نزول این آیه داستاني درباره «ابولبابه انصاري » نقل شده است که می تواند برای فهم مطلب مفید باشد. او از ياران پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم بود، ولي بر اثر سستي، از شركت در جنگ تبوك خودداري كرد، سپس سخت پشيمان و ناراحت شد. پس به مسجد پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم آمد و خود را به يكي از ستونهاي مسجد النبي بست كه امروز به «ستون ابولبابه »، يا «ستون توبه » معروف است. وی سوگند ياد كرد كه خود را بازنكند، مگر اين كه پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم بيايد و گره را بگشايد که به معنای پذیرش و قبولی توبه او از سوی خدا است؛ زیرا پیامبر(ص) جز به فرمان الهی کاری را انجام نمی دهد. او مدتي بر اين حال ماند تا آیه فوق نازل شد و قبولي توبه او را اعلام كرد.

روشن است كه جمله «خلطوا عملا صالحا و آخر سيئا ؛ اعمال صالح و ناصالحي را به هم آميختند» و اقدام ابولبابه، نوعي «معاقبه » و مجازات خويشتن در برابر كار خلاف بود، و نشان مي دهد كه اين مرحله از سير و سلوك در عصر پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم و در ميان ياران او نيز وجود داشته است.

امير مؤمنان علي عليه السلام در اوصاف برجسته متقين و پرهيزكاران يكي از اوصاف آنان را معاتبه و معاقبه نفس دانسته و مي فرمايد: «ان استصعبت عليه نفسه في ما تكره لم يعطها سؤلها في ما تحب؛ هرگاه نفس او در انجام وظايفي كه خوش ندارد، سركشي كند و به راه گناه برود، او هم از آنچه دوست دارد محرومش مي سازد و از اين طريق نفس سركش را مجازات مي كند». (نهج البلاغه، خطبه 193)

پس سالک باید در برابر سركشي نفس، گاه آنچه مورد علاقه او از خواب و خوراك و استراحت است، از نفس دريغ دارد تا از اين طريق نفس سرکش مجازات شده و ديگر به راه عصيان و نافرماني حق نرود.

آن حضرت(ع) در جایی دیگر در باره مجازات و کیفر نفس سرکش می فرماید: إذا صَعُبَت علَيكَ نَفسُكَ فاصعُبْ لَها تَذِلَّ لكَ ، و خادِعْ نفسَكَ عن نفسِكَ تَنْقَدْ لَكَ ؛ هرگاه نفْس تو در برابرت سركشى كرد، تو نيز در برابر او سركشى كن، تا رام تو شود و نفْس خود را درباره خودت فريب بده، تا فرمانبردار تو شود.( غرر الحكم : 4107.)

هم چنین آن حضرت می فرماید: مَن ذَمَّ نفسَهُ أصلَحَها ، مَن مَدَحَ نَفسَهُ ذَبَحَها ؛ هر كه نفْس خود را نكوهش كند آن را اصلاح گردانَد و هر كه نفس خويشتن را بستايد آن را بكُشد.( غرر الحكم : 9103 و 9104.)

هم چنین امیرمومنان(ع) فرموده است: دَواءُ النَّفسِ الصَّومُ عنِ الهَوى، و الحِميَةُ عن لَذّاتِ الدُّنيا ؛ داروى نفْس، روزه و خويشتن دارى از هوس است و پرهيز كردن از لذّت هاى دنيا.( غرر الحكم : 5153.)

بنابراین، نفس سرکش که بر خلاف شرط عمل کرده و به تعهدات خود پای بند نبوده است، باید مجازات شود و بهترین مجازات آن است که نفس را از اموری که دوست دارد، محروم کرد. مثلا اگر میوه ای دوست می دارد او را از آن محروم ساخت یا مثلا با بر هندوانه شیرین نمک ریخت تا کام نفس سرکش تلخ شود و این گونه مجازات گردد.

اگر انسان در برطرف کردن عیب و نقص شتاب نکند و اجازه دهد تا خلاف شرط عمل کند و مجازاتی نشود، زیان خواهد کرد. سالک طریق الی الله باید برای رسیدن به مقصد و مقصود معاتبه و معاقبه نفس سرکش و خلافکار را در دستور قرار دهد تا این گونه بتواند سیر کمالی را تحقق بخشد. امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: أرجَى النّاسِ صَلاحا مَن إذا وَقَفَ على مَساويهِ سارَعَ إلَى التَّحَوُّلِ عَنها ؛ اميدوارترين مردم به اصلاح نفْس كسى است كه هرگاه بر بدى هاى خود آگاه شود، در برطرف ساختن آنها شتاب ورزد.( غرر الحكم : 3344.)

از آن جایی که مخالفت نفس با شرط به سبب آن است که خلاف هواها و خواسته های اوست، پس باید او را مجازات کرد و لذت ترک شرط را بر کام نفس تلخ و زهر مار کرد. پس بر خلاف گرایش او باید گریزش داشت و آن چه را می پسندد ترک کرد و گرایشی به آن نداشت تا این گونه نفس بداند که مدیریت و مهار امور در دست هواهای نفسانی و خواسته های او نیست. امام علی(ع) می فرماید: أقبِلْ على نَفسِكَ بالإدبارِ عَنها؛ با پشت كردن به نفس امّاره خود، به نفس فاضله و ناطقه انسانىِ خويشتن روى كن.(غرر الحكم : 2434.)

باید توجه داشت که باید نسبت به نفس سخت گیری کرد تا گرایش به هواها و خواسته های پست نیابد؛ نفس بدون معاتبه و معاقبه و سخت گیری تن به کاری نمی دهد. امیرمومنان امام علی(ع) به شریح بن هانى هنگامى كه او را به سردارى سپاهِ عازم شام گماشت، در سفارشی می نویسد: اعلَمْ أنّكَ إن لَم تَردَعْ (تَرتَدِعْ) نَفسَكَ عن كَثيرٍ مِمّا تُحِبُّ ـ مَخافَةَ مَكروهٍ ـ سَمَت بِكَ الأهواءُ إلى كَثيرٍ مِن الضَّرَرِ ، فكُن لنَفسِكَ مانِعا رادِعا و لنَزوَتِكَ عندَ الحَفيظَةِ واقِما قامِعا ؛ بدان كه اگر از افتادن در ورطه امور ناخوشايند پروا نداشته باشى و نفْس خود را از بسيارى امور دل خواهش باز ندارى هوس ها تو را به سوى زيان هاى فراوانى خواهد كشاند. پس، در برابر نفْس خود عاملى بازدارنده باش و هنگام خشم، جلوى برآشفتگى خود را بگير و آن را درهم شكن.(نهج البلاغة ، نامه 56 .)

در جایی دیگر نیز درباره سخت گیری نسبت به نفس و خواسته هایش می فرماید: إذا رَغِبتَ في صَلاحِ نَفسِكَ فعلَيكَ بالاقتِصادِ و القُنوعِ و التَّقلُّلِ ؛ امام على عليه السلام : اگر خواهان خودسازى هستى، بايد صرفه جويى و قناعت و كم خواهى را پيشه كنى.(غرر الحكم : 4172.)

از نظر آن حضرت(ع) این سخت گیری باید با قناعت به داشته ها همراه باشد تا طمع و حرص از او دور شود. ایشان می فرماید: أعوَنُ شَيءٍ على صَلاحِ النَّفسِ القَناعَةُ ؛ كمك كننده ترين عامل در راه خودسازى، قناعت است.( غرر الحكم : 3191.)

در حقیقت در میان مجاهدت ها و جهادها سخت ترین همین جهاد نفس است که مبارزه با خواسته ها و زیادی خواهی نفس است. امام علی(ع) می فرماید: صَلاحُ النَّفسِ مُجاهَدَةُ الهَوى؛ صلاح و خودسازى نفس در گرو مبارزه با هواى نفْس است.(غرر الحكم : 5805)

پس در طریق مجاهدت نفس باید علیه خواسته ها و نیز مخالفت های نفس حرکت کرد و مطابق آن رفتار نکرد. این گونه است که می توان موفقیت را برای خود رقم زد. امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: لا تَترُكِ الاجتِهادَ في إصلاحِ نَفسِكَ ، فإنّهُ لا يُعينُكَ إلاّ الجِدُّ؛ از جهاد و تلاش و كوشش در راه خودسازى دست برمدار؛ زيرا در اين راه چيزى جز جدّيت، تو را كمك نمى كند.(غرر الحكم : 10365.)

به هر حال، همان طوری که باید مجاهدت کرد و تلاش نمود تا بر اساس شرط عمل و رفتار کرد و مراقب بود تا نفس رفتاری خلاف آن شرط در پیش نگیرد هم چنین باید او را در صورت تخلف و خلاف کاری مجازات و از برخی از لذت های حلال محروم کرد تا خودسری نکرده و سرکشی نداشته باشد و دوباره در روز دیگر به خلاف شرط عمل و رفتار نکند. معاتبه و مجازات باید به عنوان تنبیه و نیز عامل بازدارنده عمل کند.

در حالات صحابه پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم و علماي بزرگ و مؤمنان پاكدل، نمونه هاي فراواني از اين مطلب ديده مي شود كه آنها به هنگام ارتكاب گناهي، خويشتن را در معرض معاقبه و مجازات قرار مي دادند، و هر كدام به نوعي براي عدم تكرار گناه در آينده اقدام مي نمودند.

1در حالات ياران پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم آمده است كه يكي از اصحاب به نام «ثعلبه » كه از طايفه انصار بود با «سعيد بن عبدالرحمن » ا مهاجران پيمان برادري داشت، در يكي از غزوات «سعيد» به همراهي پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم به ميدان جهاد شتافت، و «ثعلبه» در مدينه ماند و به دوست خود اطمينان داد كه مشكلات خانواده او را حل مي كند و از همين رو هر روز براي آنها آب و هيزم مي آورد و در حل مشكلاتشان مي كوشيد.

روزي زن «سعيد» درباره ي مطلبي از پشت پرده با ثعلبه سخن مي گفت، هواي نفس بر او چيره شد، پرده را كنار زد، همين كه چشمش به همسر زيباي سعيد افتاد دل از دست بداد و گام پيش نهاد و دست دراز كرد كه … ، ولي همسر سعيد فرياد زد، ثعلبه چه مي كني؟ آيا روا است برادر مجاهدت در راه خدا مشغول جهاد باشد و تو در خانه او نسبت به همسرش قصد خلاف داشته باشي؟!

اين سخن، ثعلبه را تكان داد، گوئي از خوابي عميق برخاسته بود، فريادي كشيد و از خانه بيرون رفت و سر به كوه و صحرا گذاشت، و به گريه زاري مشغول شد و مي گفت: «الهي انت المعروف بالغفران و انا الموصوف بالعصيان؛ خدايا تو معروف به آمرزش و من موصوف به گناهم!».

به اين ترتيب او خود را در محروميت و تنگنا براي مجازات خويشتن نسبت به خطايي كه از او سرزده بود قرار داد، سرانجام طي داستان مفصل خدمت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم رسيد و به پيشگاه آن حضرت توبه خويش را عرضه نمود، و آيه 135 سوره آل عمران در حق او نازل شد، و توبه اش مقبول درگاه الهي افتاد: وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَلَمْ يُصِرُّوا عَلَى مَا فَعَلُوا وَهُمْ يَعْلَمُونَ ؛ و آنهایی كه وقتي مرتكب عمل زشتي شوند، يا به خود ستم كنند، به ياد خدا مي افتند و براي گناهان خود طلب آمرزش مي كنند و كيست جز خدا كه گناهان را ببخشد و بر گناه اصرار نمي ورزند، با اين كه مي دانند!». (نگاه کنید: خزينه الجواهر، ص 320 ؛ تفسير كبير فخررازي، ج9، ص 9).

هم چنین در حالات فقيه بزرگ عالم شيعه، مرحوم آيت الله بروجردي (قدس سره الشريف) نقل شده كه هرگاه عصباني مي شد، و احيانا به بعضي طلاب درس خود پرخاش مي كرد، با اين كه اين پرخاش همانند پرخاش پدر نسبت به فرزندش بود، بلافاصله از همين پرخاش مختصر، پشيمان شده و در مقام عذرخواهي و جبران بر مي آمد، و طبق نذري كه داشت، فرداي آن روز را براي جبران اين كار روزه مي گرفت و به اين ترتيب، خود را در برابر اين كار كوچك معاقبه مي فرمود.

يكي از علماي بزرگ اخلاق نیز نقل مي كرد كه يكي از آقايان اهل منبر مي گفت: من در آغاز منبرم سلام بر امام حسين عليه السلام مي كنم و جواب مي شنوم، اگر جواب نشنوم منبر نمي روم! اين حالت روحاني از آنجا براي من پيدا شد كه روزي وارد مجلس مهمي شدم و واعظ معروفي را بر منبر ديدم، اين خيال در دل من پيدا شد كه بعد از او سخنراني جالبي كنم و او را بشكنم! به خاطر اين خيال غلط تصميم گرفتم چهل روز به منبر نروم به دنبال اين كار (معاقبه خويشتن در مقابل يك فكر خطا و خيال باطل) اين نورانيت در قلب من پيدا شد كه پاسخ سلامم را به حضرت، مي شنوم.

داستان معروف علي بن يقطين و ابراهيم جمال نيز نمونه ديگري از این معاقبه نفس در صورت خلاف کاری است.

كوتاه سخن اين كه: مشارطه ، مراقبه و سپس محاسبه در صورتي اثر قاطع دارد، كه به دنبال آن «معاتبه» و «معاقبه » یعنی سرزنش و كيفرهاي مناسب، نسبت به نفس اماره و هوي و هوسهاي سركش را در پي داشته باشد وگرنه تاثير مشارطه و دیگر گام ها بسيار ضعيف خواهد بود.

البته اين بدان معنا نيست كه اعمال مرتاضان و بعضي از صوفيان منحرف را امضا كنيم، و بر داستانهايي كه نمونه آن در پاره اي از كلمات «غزالي » در «احياءالعلوم » صحه بگذاريم. پس نباید هم چون منحرفان در سیر و سلوک و انجام رياضت نفس يا جبران خطاهايي كه از او سرزده، دست به اعمال خشونت بار نسبت به خويشتن زد و مجازاتهاي خطرناك و ابلهانه اي نسبت به خود انجام دهد، بلكه منظور از «معاقبه » كارهايي مانند روزه گرفتن، تعطيل كردن برنامه هايي كه در معرض هوي و هوس است، و محروم ساختن خويشتن از پاره اي لذات مادي و امثال آنها.

به گفته مرحوم نراقي در معراج السعاده برای تنبیه نفس باید کارهای مشروعی انجام داد که شریعت آن را امضا کرده است. پس «اگر كار خلافي از او سرزد در مقام تنبيه خود بر آيد، مثلا، تن به عبادات سنگين و انفاق اموالي كه مورد علاقه اوست بدهد، اگر لقمه حرام يا مشتبهي خورده خويشتن را مقداري گرسنگي دهد، و اگر زبان به غيبت مسلماني گشوده، مدح او كند يا با سكوت، خود را تنبيه، يا با ذكر خدا آن را جبران نمايد. اگر شخص فقير و تنگدستي را كوچك شمرده و نسبت به او توهين كرده، مال فراواني را به او ببخشد، و همچنين نسبت به ساير معاصي و تقصيرات در مقام جبران برآيد» . (معراج السعاده، چاپ جديد، ص 703 با كمي تلخيص)

شیوه معاتبه و معاقبه

پس از گام سوم حساب کشی در پایان روز و هنگام خوابیدن بر اساس مشارطه، لازم است تا برای ایجاد فضای بازدارندگی از نفس و ایجاد ارهاب و ترس از عمل به خلاف شرط از سوی نفس، معاتبه و معاقبه انجام شود تا به عنوان ضمانت اجرایی عمل کند؛ زیرا شکی نیست که اگر ضمانت های اجرایی وجود نداشته باشد مانند هر پیمان و عهدی ممکن است شکسته شود و پیمان شکن به سبب فقدان معاتبه و معاقبه به خود جرات دهد تا به این روند ادامه داده و به همه دهن کژی کند چنان که این را می توان در سطح بین المللی نیز مشاهده کرد.

پس اگر چنان که رسول خدا (ص) فرموده است: لا یَکُونُ الْعَبْدُ مُؤْمِناً حَتّی یُحاسِبَ نَفْسَهُ اَشَدَّ مِنْ مُحاسَبَةِ الشَّریکِ شَریکَهُ؛ بنده مؤمن (واقعی) نیست تا اینکه از خود حساب بکشد، بیش از آنچه شریکی از شریکش حساب کشی می‌کند.( وسائل الشیعه، ج16، ص99.) این محاسبه می بایست با مواخذه در صورت تخلف همراه باشد.

پس در این مرحله شخص باید همه کارهای خرد و کلان خود را به طور دقیق وارسی کند، دخل و خرج مادی و معنوی خود را بسنجد؛ اگر سودی برده است خدا را بدان سپاس گوید و اگر زیانی در کسب معنویت و کمال دیده است، نه تنها برحال خود بگرید، بلکه باید بی‌درنگ خویشتن را سرزنش کند و به جبران آن بکوشد و اصلاح را در برنامه خود بگنجاند.

ممکن است با مسامحه و تساهل نسبت به خلافکاری نفس و عمل بر خلاف شرط نفس گستاخ شده و جرات یابد. بنابراین، تنبیه و مجازات باید پس از محاسبه و ارزیابی انجام شود. پس نباید در این مرحله «تسویف» و تاخیری رخ دهد؛ زیرا نفس اماره در درون و شیطان از بیرون بر آن می شوند تا نفس را از مجازات دور نگه دارند و اجازه سخت گیری و تنبیه ندهند.

هر گونه تاخیر و تسویف نسبت به مجازات نفس به معنای پاداش و تشویق آن است. باید دانست دشمنان درون و بیرون به او القا می‌کنند که خیلی بر خود سخت نگیرد؛ چرا که زمان برای جبران باقی است. پس اگر امروز نشد، فردا، و اگر این ماه نشد ماه آینده؛ تاخیر در تنبیه و معاقبه به معنای آن است که عمل زشت و خلافکاری به دست فراموشی سپرده شود و مرور زمان شامل حالش گردد. این در حالی است که خداوند دستور داده است تا انسان بی درنگ و به شتاب استغفار کند و از کرده خویش با توبه اصلاح امر پشیمانی را اظهار کند. خدا می فرماید: وَسَارِعُواْ إِلَی مَغْفِرَة مِّن رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ؛ برای نیل به آمرزش پروردگارتان و بهشت بشتابید.(آل عمران، آیع 133)

و امام صادق (علیه‌السلام) نیز نسبت به آثار و پیامدهای تاخیر می فرماید: تَأخیرُ التَّوبِةِ اِغْتِرارٌ وَ طُولُ التَّسْویفِ حَیْرَةٌ ؛ پس انداختن توبه، خود فریبی و امروز و فردا کردن طولانی، سرگردانی است. ( مستدرک الوسائل، نوری، ج12، ص124.)

باید نفس بداند اگر امروز بر او سخت گیری می شود، برای آسایش و آرامش و سعادت ابدی اوست؛ زیرا امروز می توان اشتباه و خطای را جبران کرد؛ اما فردایی می رسد که دیگر دیر است؛ پس اگر امروز حسابگر خویش نباشیم و به جبران خطا و اشتباه نپردازیم، هنگامی به حساب ما خواهند رسید که دیگر فرصت جبران نخواهیم داشت.

البته باید توجه داشت معاتبه و معاقبه نفس زمانی است که انسان در انجام مشارطه موفق نبوده و بر خلاف شرط عمل کرده است. پس شخص خویشتن را سرزنش می کند و مجازات های مناسبی در نظر می گیرد تا نفس فردا به تکرار خلاف امروز اقدام نکند و شرط را نادیده نگیرد. پس شخص باید خودش را سرزنش کند و از قوه‌ غضب خویش علیه خودش استفاده کند. هم چنین شخص باید مراقب باشد که این سرزنش موجب یأس و ناامیدی در او نشود؛ زیرا یاس و نومیدی بدترین مانع در راه خودسازی و تکزیه نفس است و موجب ترک تلاش و مجاهده شود. پس باید سرزنش و مجازات به گونه‌ای باید شد که اسباب بازدارندگی شود.

بی گمان این موعظه‌گر و سرزنش‌کننده درونی از موعظه بیرونی اثر بیشتری خواهد داشت؛ زیرا انسان نسبت به خود و درجه خلافکاری خویش بصیرت و آگاهی کامل داشته و می تواند معاتبه و معاقبه را با توجه به سطح و درجه در نظر گیرد. انسان نسبت به خویش نمی تواند بهانه جویی کند و عذرتراشی داشته باشد؛ اما نسبت به عتاب و عقاب بیرونی این گونه نیست.(قیامت، آیات 2 و 14 و 15)

معاتبه به این معناست که مومن سالک طریقت کمال، نسبت به انجام گناه و سهل‌انگاری در کسب معنویت و بی‌توجهی به انجام وظیفه‌ای که بر عهده داشته، خود را ملامت و سرزنش کند و نفس خود را مورد عتاب قرار دهد و گوید: «وای بر تو که مرا به زبونی و نابودی کشاندی، سرمایه‌ام را به هدر دادی، در زمره بدان قرارم دادی، اگر این راه را ادامه دهی در دنیا و آخرت سیاه بختم خواهد کرد و …»

بدون تردید معاتبه نفس، بستری را فراهم می آورد که شخص مورد عنایت الهی قرار گرفته و از امدادهای غیبی الهی برخوردار می شود؛ زیرا هر کسی گام به سوی خدا و خودسازی نفس بردارد و خود را به سوی خدا بدان نزدیک سازد، خدا چند گام به سوی او می آید. اصولا وقتی خداوند پیش از توبه انسان ، به سوی او باز می گردد و توبه و بازگشت خدا مقدم بر توبه انسان است، به طور طبیعی کسی که به سوی خدا می رود و با خود شرط می کند تا متاله و خدایی شود، خداوند به او مدد و یاری بیش تری را می رساند و توجه و اهتمام بیش تری دارد. امیر مؤمنان (علیه‌السلام) در این باره فرموده است: مَنُ کَانَ لَهُ مِنْ نَفْسِهِ زاجِرْ کانَ عَلَیُهِ مِنَ اللهِ حافِظً؛ هرکس خویشتن را از بدی باز دارد، خداوند نیز مراقبی براو می‌گمارد. (شرح غررالحکم، ج5، ص 404.)

اما اگر مؤمن در این سرا خود را مؤاخذه نکند و مورد عتاب قرار ندهد، در برزخ و قیامت مورد عذاب و مؤاخذه قرار می‌گیرد؛ قرآن مجید گفت‌وگوی فرشتگان عذاب و دوزخیان را چنین باز گو می‌کند: تَکَادُ تَمَیَّزُ مِنَ الْغَیُظِ کُلَّمَا ألْقِیَ فِیهَا فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ یَأْتِکُمْ نَذیرٌ قَالُوا بَلَی قَدْ جَاءنَا نَذِیرٌ فَکَذَّبْنَا وَ قُلْنَا مَا نَزَّلَ اللهُ مِن شَیءٍ إِنْ أنتُمْ إلَّا فِی ضَلالٍ کَبِیرٍ؛ هربار که گروهی در دوزخ افکنده شوند، نگهبانان آن پرسند: مگر شما را هشدار دهنده‌ای نیامد؟ گویند: چرا! هشدار دهنده آمده ولی ما او را تکذیب کردیم و گفتیم خدا چیزی فرو نفرستاده است.. (ملک، آیات 8-9)

پس از مشاهده آیات عذاب در قیامت آدمی خویشتن را ملامت می‌کند و حسرت می‌خورد که چرا بیشتر به وضعیت خود رسیدگی نکردم و از بدی‌ها بازنایستادم؛ چنان که در قرآن آمده است: أوْ تَقُولَ حِینَ تَرَی الْعَذَابَ لَوْ أَّنَّ لِی کَرّة فَأَکُونَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ؛ یا چون عذاب را ببیند، گوید: کاش مرا بازگشتی بود تا از نیکوکاران می‌شدم. (زمر، آیه 58) اما دیگر بسیار دیر شده است وحسرت‌ها و ندامت‌ها هیچ ثمری ندارد؛ چنان که خدا در جایی دیگر درباره این تاخیرها و تسویف ها تا زمان مرگ می فرماید: کَلَّا إِنَّهَا کَلِمَةٌ قُوَ قَائِلُهَآ؛ ولی به او می‌گویند چنین نیست! این سخنی است که او به زبان می‌گوید. (مؤمنون، آیه 100)

کسی که در مقام معاتبه و معاقبه یا حتی در اصل اساسی اصلاح نفس تاخیر و تسویف روا می دارد، همانند فرعونی است که ایمان آوری را با همه آگاهی و بصیرت به تاخیر می اندازد و هنگامه عذاب و حضور مرگ و چشیدن آن تازه به یاد ایمان آوری می افتد. چنین شخصی همانند فرعون مورد خطاب قرار خواهد گرفت: حَتَّى إِذَا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِيلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ. آلْآنَ وَقَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَكُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ؛ فرعون تا وقتى كه در شرف غرق شدن قرار گرفت، گفت: ايمان آوردم كه هيچ معبودى نيست جز آنكه فرزندان اسرائيل به او گرويده‏ اند و من از تسليم ‏شدگانم. اكنون در حالى كه پيش از اين نافرمانى میکردى و از تباهكاران بودى.(یونس، آیات 90 و 91)

از نظر قرآن، انسان باید نسبت به رفتارهای خویش مراقب باشد و اگر خلافی دید خود را مواخذه کرده و سرزنش کند. بی گمان عتاب نفس، ملامت کردن خویشتن یکی از بهترین شیوه های تربیت نفس است. پس انسان پیش از آن که دیر شود و زمانی انگشت حسرت به دندان بگزد که فرصتی برای جبران نیست(فرقان، آیه 27؛ زمر، آیه 56)، در همین دنیا به تغییر رفتار بپردازد.

البته تنها سرزنش قولی و ملامت نفس کفایت نمی کند، بلکه باید نفس را به سبب مخالفت با شرط و رفتاری خلاف آن مجازات و عقاب کند. از این روست که در مراتب تزکیه نفس، گام معاقبه نفس مطرح می شود تا اگر شخص در انجام برنامه موفق نبوده و مخالف شرط عمل کرد، جریمه‌ای برای نفس خودش در نظر گرفته و حتما جریمه را مانند قاضی اجرای حکم به اجرا در آورد و خویش را مجازات کند. این جریمه باعث تحمل سختی و فشاری به نفس می‌شود و در صورت تداوم این دستورالعمل و جریمه بر نفس اثر می‌کند و موجب ترک عادت و گناه می‌شود.

چنان که گفته شد باید دقت داشت که جریمه نفس حتما شرعی باشد و جریمه‌ که خلاف شرع باشد در امور اخلاقی و عرفانی مذموم است و موجب دوری از خدا و ظلمت دل می‌شود. بهترین نوع جریمه برای نفس پرداخت صدقات مالی و انفاق، تلاوت قرآن و ادعیه، زیارت، نمازهای مستحبی، روزه و دیگر مستحبات است که علاوه بر جریمه نفس، سبب نورانیت و صفای باطن می‌شود.

نکته مهم دیگر اینکه در جریمه نفس نباید دچار افراط و تفریط شد و جریمه نباید خیلی سنگین یا خیلی سبک باشد. اگر سنگین باشد بعد از یک الی دو مرتبه نفس تحمل نمی‌کند و به کل همه چیز را رها می‌کند و مانع ادامه این برنامه (مشارطه، مراقبه، محاسبه، معاتبه و معاقبه) می‌شود، و اگر جریمه خیلی سبک باشد، به نفس فشار و سختی وارد نمی‌شود و مجدد آن عمل بد و زشت را مرتکب شده و از انجام جریمه باکی ندارد. لذا حتما جریمه بگونه ای باشد که به نفس فشار وارد شود و خیلی سنگین هم نباشد.

تداوم این برنامه طی مدتی از چند هفته یا چند ماه بسته به کیفیت انجام برنامه، و همچنین عادت‌های بد انسان در نهایت نتیجه می‌دهد و موجب تغییر حال و عادات در انسان می‌شود.

به سخن دیگر، معاقبه نفس به معنای تنبیه خویش برای جبران زیان‌هاست؛ پس از معاتبه و سرزنش زبانی نفس امّاره، نوبت به تنبیه عملی او می‌رسد که خطاها و کمبودهای گذشته را جبران کند؛ اگر قمه حرام خورده، او را گرسنگی دهد یا به روزه‌ وادار کند، اگر نمازش ترک شده، آن را قضا نماید، اگر مال حرام یا شبهه‌ناک به دست آوده، آن را به صاحبش بازگرداند یا مبلغ‌ بیشتری در راه خدا هزینه کند، کمتر بخورد و بیاشامد و کمتر بخوابد و استراحت کند تا نفس تنبیه شود و به راه راست باز آید، البته نباید از محدوده شرعی خارج شود یا به افراط و تفریط گرفتار شود و از حد اعتدال خارج گردد. این کار نیز به نوبه خود مفید خواهد بود و روند محاسبه را تکمیل می‌کند.

اگر مؤمن، خود را در این سرا معاقبه نکند، در برزخ و رستاخیز معاقبه خواهد شد. معاقبه در این دنیا فرجامی خوش و اثری مفید دارد ولی معاقبه آن سرا بسیار دردناک و در دوزخ انجام می‌گیرد که توأم با خواری و زبونی است.

از پس مرگ، سرایی که تو بنشینی نیست

جز بنایی که عمل‌های تو دَرْ وِی بَنّاست

آن بنا کز عمل خیر، یکی کاخ بلند

و آن بنا کز عملی زشت، یکی غار بلاست

ترسمت فرصت توفیق به فردا ندهند

باری امروز کن آن توبه که طوق فرداست.

انسان با محاسبه و معاتبه نفس می تواند در مسیر درست قرار گیرد. همان طوری که تفکر یک ساعت به اندازه هفتاد سال عبادت بی تفکر می ارزد، محاسبه نفس این گونه است؛ زیرا کسی که مانند حر بن یزید ریاحی با یک ساعت تفکر خودش را از بدبختی و شقاوت ابدی نجات داد، هم چنین شخص با یک محاسبه و معاتبه نفس خویش را نجات می دهد. حسن بن جهم گوید: از حضرت رضا (ع)شنیدم که فرمود:مردی از بنی اسرائیل خداوند را چهل سال بندگی کرد آنگاه یک قربانی به محضر خدا نمود وقبول نشد آنگاه خطاب به نفس خود چنین گفت : ای نفس آنچه که به من رسیده نیست مگر از ناحیه تو و گناهی وجود ندارد مگر ازطرف تو. پس خداوند بزرگ به سوی او وحی فرستاد که این سرزنش و توبیخی که تو از نفس خود کردی از بندگی چهل ساله ات بالاتر و ارزشمندتر است. (نگاه کنید: جهادبانفس؛ شیخ حر عاملی)

امیرمومنان امام علی (علیه السلام) نیز می فرماید: ای اسیران دردست تمایلات نفسانی رغبت ومیل نفس را کوتاه کنید زیرا کسی که به دنیا دل بسته است جز صدای دندانهای حوادث دنیا چیزی دیگری او را بیم نخواهد داد. ای مردم از باطن خود عهده دار ادب کردن نفس خود شوید ونفس خود را ازدرنده خویی وحریص بودن برعادات دنیا جلوگیری نمایید.(همان)

پیامبر اسلام(علیه السلام) می فرماید: کسی که نفس خود را دشمن شمرد، به جای اینکه مردم را دشمن دارد خداوند او را از گرفتاری روز قیامت در امان دارد.(همان)

البته بسیاری از مردم طالب تقرب الی الله نیستند و با گام نهادن در مسیر تزکیه نفس و ریاضت نفس بر آن هستند تا در همین دنیا به قدرت ها و کرامت هایی دست یابند و مثلا چشم برزخی آنان باز شود و اهل بصیرت باشند یا بتوانند تصرفات در جان و جهان داشته باشند. این خود نوعی شهوت طلبی و دنیا دوستی است و هیچ ارتباطی به تقرب به خدا ندارد؛ زیرا شخص متاله و خدایی شدن را برای بهره های دنیوی می خواهد همان طوری که مرتاضان هندی غیر قایل به آخرت به ریاضت می پردازند تا به توانایی های خارق عادت دست یابند. از آن جایی که يكى از قوا و نيروهاى نفس، نيروى شهوت است ، اگر در كنترل عقل قرار نگيرد انسان را از راه سعادت واقعی دور كرده و او را به ورطه گمراهى مى كشاند. محبت كه از اثرات اين نيروست به مثابه شهوت اگر در راه صحيح خود نباشد ، موجب گمراهى انسان است. يكى از مواردى كه براى سالك لازم است كه ازآن مراقبت شديد به عمل بياورد مسأله دوستى دنيا وغيرخداست. دل اگرازعشق غيرخدا هم چون کسب قدرت خارق عادت و توانایی انجام کرامات پر شد، عواقبى چند به دنبال خود دارد که شامل موارد زیر است:

اول اين كه دل به غير صاحبخانه سپرده شده است. حق تعالى در سوره احزاب آيه 4 مى‏فرمايد : ما جعل الله لرجل من قلبين فى جوفه. اين آيه بدين معناست كه در يك ضمير، دو دوست نمى گنجد؛ بنابراين اگر دل از عشق غير حق لبريز شد، ديگر جايى براى محبت خدا باقى نمى ماند و اين خود بزرگترين خسران و زیان براى انسان است. ما در عمل نيز شاهد چنين حقيقتى هستيم. انسانهاى دنياطلب وآنانى كه تمام همت خود را براى رسيدن به مقاصد دنيوى صرف مى‏كنند، اغلب دراموراخروى خود دچار نقصان وكمبود بوده واز ياد خدا غافلند. البته خدا به عدالت خویش به این افراد به سبب ریاضت ایشان، مزد دنیوی را می دهد و در آخرت بهره ای نخواهند برد.(بقره، آیه 200)

دومين اثر سوء دنيا طلبى كه از عواقب مورد اول است، اين كه موقع مردن انسان دچار دو حالت وحشتناك و هراس آور مى‏شود؛ يا اين كه با بغض وكينه حق تعالى از دنيا مى‏رود؛ و يا اين كه با فريب شيطان از گفتن شهادتين عاجز مى‏گردد و اينها همه از اثرات دوستى و محبت غيرخداست.

امام خمینی در این باره مى‏فرمايند: آن كس كه مبتلا به حب نفس است و دنبال آن حب دنياست… درحال احتضار و كوچ بعضى از امور بر انسان ممكن است كشف شود و دريابد كه مامور خداوند او را از محبوب و معشوق خود جدا مى‏كند با غضب خدا و نفرت و دشمنى او كوچ كند و اين عاقبت حب نفس و دنياست.( صحيفه امام،ج‏16 ،ص 222.)

و سومين اثر بد و زشت دنیا طلبی حتی به شکل کرامت خواهی آن است که انسان دچار خطا و گناه شود. بر طبق حديث شريف «حب الدنيارأس كل خطيئه» انسان براى به دست آوردن بيشتر دنيا و طمع درآن مرتكب انواع گناهان شده تاجايى مي رسد كه از انجام هرگناهى هيچ باكى ندارد و اين بزرگترين عامل در سياهى قلب وتيرگى نفس است.

پس انسان باید بنگرد انگیزه تزکیه نفس و انجام مراقبات چیست؟ آیا تقرب الی الله است یا کسب کرامات و محبوبیت دنیوی؟ پس باید اول شخص با خودش مساله را حل و فصل کند و معلوم دارد انگیزه او کدام است؟ این یکی از مهم ترین نکات در آغاز و انجام سیر و سلوک و ریاضت شرعی اسلامی است. امام خمينى(ره) مى‏فرمايند: مراقبت و محاسبه نفس درتشخيص راه خودخواهى و خداخواهى ازجمله منازل سالكان است.(چهل حديث، حضرت امام خميني رحمه الله، ذيل حديث اول .)

از اين كلام اين نكته فهميده مى‏شود كه مراقبت هر يك از سالكان باتوجه به مدارج سلوكشان متفاوت است. سالك دراوايل سلوك چون به فكرآن است كه از گناه دورى كند، بالطبع مراقبه اش متضمن همين مطلب بوده وفراتر نمى رود؛ چون ازاين حد گذشت، مراقبه دقيق‏تر شده و به مرحله تشخيص خودخواهى از خداخواهى مى‏رسد. به عبارت ديگر، تميز ريا و اخلاص و اين كه كار براى نفس خود مى‏كند يا براى خدا و اين مرحله البته از مهمترين و دقيق‏ترين و خطرناكترين مراحل سلوك است. دراين مرحله بسيارى از سالكان به لحاظ آن كه عزم الهى نداشته و از ابتدا در پى هواى نفس بوده‏اند، دچار هلاكت معنوى و دور افتادگى از خدا مى‏شوند. پس كسى كه مى‏بيند به دنبال رسيدن به كرامات و امور خارق‏العاده است، بهتراست كه ازاول دراين راه قدم نگذارد و اگر گذاشت و به عواقب بدى رسيد، كسى غير خود را سرزنش نكند.(چهل حديث حضرت امام خميني (ره) ذيل حديث اول .)

روش تزکیه و مراحل تزکیه

گام اصلی تزکیه نفس در یک تقسیم بندی کلی به دو دسته علمی و عملی تقسیم می شود؛ زیرا در گام نخست آن چه مهم و اساسی است معرفت نسبت به مطلوب، مقصد و مقصودی و در گام دوم عمل برای نیل به آن است. از این روست که علم به عنوان مقدمه بر عمل مقدم می شود؛ هر چند که از نظر ارزشی همان کسب مقصود اصالت و اولویت تقدمی دارد. اصولا هماره علت غایی در تصور مقدم بر علل دیگر است؛ اما در مقام تحقق موخر است؛ زیرا انسان نخست تصور غایتی را می کند و سپس برای تحقق آن اقدام می کند. بر همین اساس در آیات قرآنی گاه به اعتبار مرتبت تقدمی، تعلیم بر تزکیه مقدم می شود و خدا می فرماید: رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ؛ پروردگارا در ميان آنان فرستاده‏ اى از خودشان برانگيز تا آيات تو را بر آنان بخواند و كتاب و حكمت به آنان بياموزد و پاكيزه‏ شان كند؛ زيرا كه تو خود شكست‏ ناپذير حكيمى. (بقره، آیه ۱۲۹)

و گاه دیگر غایت را مقدم داشته و می فرماید: كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ؛ همان طور كه در ميان شما فرستاده‏ اى از خودتان روانه كرديم كه آيات ما را بر شما مى‏ خواند و شما را پاك مى‏ گرداند و به شما كتاب و حكمت مى ‏آموزد و آنچه را نمى‏ دانستيد به شما ياد مى‏ دهد. (بقره، آیه ۱۵۱؛ آل عمران، آیه 164؛ جمعه، آیه 2)

بنابراین، در سیر و سلوک و تزکیه نفس باید معرفت و علم را بر عمل مقدم داشت؛ ولی همان طوری که خدا تنها در یک آیه تعلیم را بر تزکیه مقدم می دارد و در موارد دیگر تزکیه را به سبب غایت و ارزش ذاتی آن مقدم داشته ، هدف از علم و تعلیم و تعلم را باید کسب غایت و تزکیه نفس قرار دهیم، نه آن که به عرفان نظری بسنده کرده و از عرفان علمی بازمانیم. هدف عرفان نظر و عملی متاله و خدایی شدن است به این که انسان خود را مظهر همه اسما و صفات الهی در آورد و آن چه در ذات انسانی سرشته شده را با عبادت به فعلیت رساند و تجلی گاه اسما و صفات الهی شود.

از نظر قرآن کسب چنین منزلت و مقامی به شکل کامل و تمام تنها با شریعت اسلام شدنی است؛ از این روست که گفته شده، شریعت طریقت حقیقت است و هیچ راهی دیگر نمی تواند انسان را به این مقامات برساند و متاله کامل و خدایی تمام شود. بر همین اساس می فرماید: إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ؛ دین نزد خدا تنها اسلام است.(آل عمران، آیه 19) و سپس هر گونه دین دیگری را نفی می کند و آن را قابل نمی داند و می فرماید: وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ ؛ و هر كه جز اسلام دينى ديگر جويد هرگز از وى پذيرفته نشود و وى در آخرت از زيانكاران است.(آل عمران، آیه ۸۵)

البته این اسلام دارای شریعت و منهاج چندی است که از پیامبران به ویژه اولوا العزم آن را بیان کرده اند. خداوند می فرماید: لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا؛ برای هر پیامبری شریعت و روشی قرار دادیم.(مائده ، آیه 49) و در جایی دیگر می فرماید: شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ؛ از احكام دين آنچه را كه به نوح در باره آن سفارش كرد براى شما تشريع كرد و آنچه را به تو وحى كرديم و آنچه را كه در باره آن به ابراهيم و موسى و عيسى سفارش نموديم كه دين را برپا داريد و در آن تفرقه‏ اندازى مكنيد.(شوری، آیه 13)

از نظر آموزه های وحیانی اسلام، تنها راه خدایی شدن از عبادتی می گذرد که به تقوا می انجامد.(ذاریات، آیه 56؛ بقره، آیه 21) پس با عبادت است که انسان رنگ خدایی می گیرد و متاله می شود؛ چنان که خدا در قرآن در این باره می فرماید: صِبْغَةَ اللَّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ؛ اين است رنگ و نگارگرى الهى و كيست‏ خوش‏نگارتر از خدا و ما او را عبادت کنندکان و پرستندگانيم. (بقره، آیه ۱۳۸)

کسی که این سیر را در صراط مستقیم اسلام داشته باشد، به جایی می رسد که خدا او را همانند پیامبرش سیر می دهد و به اسراء می برد(اسراء، آیه 1؛ نجم، آیات 8 و 9) و معارج را یکی پس از دیگری طی می کند تا به مقام محمدی(ص) به «قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى»(نجم، آیه 9) از مقام تقرب الی الله دست یابد.

اصولا انسان باید معارج الهی را بشناسند و با درک و شناخت از آن معارج دست به سیر و سلوک زند تا به آن معارج در آید. خداوند درباره معارج خویش می فرماید: مِنَ اللَّهِ ذِي الْمَعَارِجِ؛ و همه از جانب خداوند صاحب معارج، درجات و مراتب است.(معارج، آیه ۳) پس همان طوری که فرشتگان و روح به معراج می روند(همان، آیه 4)، انسان می بایست این سیر عروجی را داشته باشد و این جز با عمل به شریعت اسلام که تنها طریقت کامل وصول به حقیقت و معارج است شدنی نیست.(آل عمران، آیه 84)

سیر و سلوک الی الله

سیر و سلوک گرچه با هم به کار برده می شود، ولی دارای دو معنا و مفهوم جداگانه ای است؛ زیرا سیر در لغت به معنای حرکت و سلوک به معنای روش و شیوه حرکت است. از همین روست که سیر را رابطه نهانی سالک با حق تعالی گفته اند، در حالی که سلوک را همان رفتار ظاهری سالک با خلق دانسته اند. عزیز الدین نسفی در « کتاب انسان کامل » می‌گوید: «بدان که سلوک عبارت از سیر است، و سیر الی الله باشد، و سیر فی الله باشد. سیر الی الله نهایت دارد، اما سیر فی الله نهایت ندارد، و سیر الی الله عبارت از آن است که سالک چندان سیر کند که از هستی خود نیست شود و به هستی خدا هست شود، و به خدا زنده و دانا و بینا و شنوا و گویا گردد. اگر چه سالک هرگز هیچ هستی نداشت، اما می‌پنداشت که مگر دارد آن پندار برخیزد و به یقین بداند که هستی خدا راست و بس. چون دانست و دید که هستی خدا راست، سیر الی الله تمام شد، اکنون ابتداء سیر فی الله است. سیر فی الله عبارت از آن است که سالک چون به هستی خدا هست شد، و به خدا زنده و دانا و بینا و گویا و شنوا گشت، چندان دیگر سیر کند که اشیاء را کما هی به تفصیل و تحقیق بداند و ببیند، چنان که هیچ چیزی در ملک و ملکوت و جبروت بر وی پوشیده نماند.»( الانسان الکامل، عزیز الدین نسفی، ص۱۲.)

ایشان در این عبارت تعریف و تقسیم «سیر» را نیز به شکل زیبایی بیان کردند. وی در جای دیگر از همین کتاب درباره مفهوم «سلوک» می‌گویند: «سلوک در لغت عرب عبارت از رفتن است علی الاطلاق، یعنی رونده شاید که در عالم ظاهر سفر کند، و شاید که در عالم باطن سیر کند؛ و به نزدیک اهل تصوف، سلوک عبارت از رفتن مخصوص است، و آن سیر الی الله و سیر فی الله است.» (همان، ص 84)

البته دکتر محسن جهانگیری در کتاب محیی الدین ابن عربی چهره برجسته عرفان اسلامی در این زمینه می‌گوید: «سیر در نظر ابن عربی نوعی انتقال است انتقال از منزل عبادتی به منزل عبادتی دیگر، از عمل مشروعی به عمل مشروع دیگر، از مقامی به مقام دیگر، از اسمی به اسمی دیگر، از تجلیی به تجلیی دیگر و از نفس به نفس دیگر. بنابراین سالک کسی است که در این منازل و اعمال و مقامات و اسماء و تجلیات و انفاس در حال انتقال است.»(محیی الدین ابن عربی چهره برجسته عرفان اسلامی، دکتر محسن جهانگیری، ص۶۰۹.)

البته کسانی که درباره تزکیه نفس و آداب و اعمال سیر و سلوک کتاب نوشته اند، برای سیر و سلوک مراتب و درجاتی را بیان می کند که گاه از آن به منزل و گاه مرتبه یا مقام یا مانند آن سخن گفته اند. البته به نظر می رسد که از نظر قرآن، هر کسی در هر درجه و مرتبه از سیر و سلوک قرار گیرد، همانند تقوا در سه صورت و شکل با هر درجه و مرتبه ای ارتباط برقرار می کند.

در مباحث ایمان و تقوا خداوند می فرماید: لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِيمَا طَعِمُوا إِذَا مَا اتَّقَوْا وَآمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَآمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَأَحْسَنُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ ؛ بر كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده‏ اند گناهى در آنچه قبلا خورده‏ اند نيست در صورتى كه تقوا پيشه كنند و ايمان بياورند و كارهاى شايسته كنند سپس تقوا پيشه كنند و ايمان بياورند آنگاه تقوا پيشه كنند و احسان نمايند و خدا نيكوكاران را دوست مى دارد. (مائده، آیه ۹۳)

در این آیه از سه صورت ایمان و تقوا سخن به میان آمده که شامل ایمان و تقوای عام، ایمان و تقوای خاص و ایمان و تقوای اخص است. اگر بخواهیم این سه مرتبه را تبیین درست تری داشته باشیم، مانند سه گانه حال، ملکه و مقام است. به این معنا که در مرتبه نخست ایمان و تقوا به شکل حالی می آید و می رود و از ثبات کامل برخوردار نیست؛ سپس به شکل ملکه از ماندگاری برخوردار شده و در نهایت مقوم و هویت ذاتی شخص می شود. اصولا انسان با هر چیزی از صفات این گونه برخوردی دارد؛ زیرا صفتی به سرعت مقام و مقوم ذات شخص نمی شود، بلکه اول حال سپس ملکه و در نهایت مقام و مقوم ذات شخص می شود.

انسان در سیر و سلوک الی الله و رسیدن به هر یک از معارج، منازل و مقامات و مراحلی را می پیماید که نخست با حال و سپس ملکه و در نهایت مقام خواهد بود. پس وقتی از منازل و مقامات یا مراحل سخن گفته می شود، زمانی است که شخص به صفت دست یافته که از حال و احوال دست کم به ملکه رسیده است. پس مقامات با حالات و احوال فرق دارد.

البته در تعریف و تعداد احوال، منازل و مقامات اختلاف بسیار است. برخی آن را هفت منزل و هفت شهر عشق دانسته و برخی تا هفتاد بلکه صد منزل دانسته اند؛ چنان که صد منزل خواجه عبدالله انصاری بیانگر این تعداد از منازل است. عز الدین محمود کاشانی در کتاب «مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة » به تعریف و تفسیر حال و مقام پرداخته و می‌نویسد: «مراد از حال نزدیک صوفیان واردی است غیبی که از عالم علوی گاه گاه به دل سالک فرود آید، و در آمد شد بود تا آنگاه که او را به کمند جذبه الهی از مقام ادنی به اعلی کشد. برهان طریقت جنید رحمة‌الله‌علیه گفته است: الحال نازلة تنزل بالقلب و لا تدوم.

و مراد از مقام، مرتبه‌ای است از مراتب سلوک که در تحت قدم سالک آید و محل استقامت او گردد و زوال نپذیرد. پس حال که نسبت به فوق دارد در تحت تصرف سالک نیاید، بلکه وجود سالک محل تصرف او بود، و مقام که نسبت به تحت دارد محل تصرف سالک بود. از این جهت صوفیان گفته‌اند: الاحوال مواهب و المقامات مکاسب. با آنکه هیچ مقام از مداخلت حالی خالی نبود و هیچ حال از مقارنت مقامی جدا نه؛

و منشا اختلاف اقوال مشایخ در احوال و مقامات، از اینجا است که یک چیز را بعضی حال خوانند و بعضی مقام، چه جمله مقامات در بدایت احوال باشند و در نهایت مقام شوند. پس جمله احوال محفوف بود به مکاسب و جمله ی مقامات محفوف به مواهب. و فرق آن است که در احوال مواهب ظاهر بود و مکاسب باطن. و در مقامات مکاسب ظاهر بود و مواهب باطن، و بعضی مشایخ خراسان گفته‌اند: الاحوال مواریث الاعمال؛ و از اینجا است قول علی بن ابی طالب علیه السلام: سلونی عن طرق السماوات فانی اعرف به من طرق الارض. یعنی طرق وصول به احوال که به جهت فوقیت نسبت به سماوات دارند از من پرسید.» (مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، عز الدین محمود کاشانی، ص۱۲۵.)

به هر حال درباره تعداد احوال و منازل اختلاف نظر بسیار است، چنان که برخی گویند: از تو تا خدا راه نیست، و منزل هم نیست، و اگر هست تویی خود را از میان بردار تا راه و منزل نماند. و به یقین بدان که هستی خدای را هست و بس. یک قدم بر نفس خود نه، دیگری بر کوی دوست هر چه بینی، دوست بین، با این و آنت کار نیست.

خاستگاه این نظر، همان آیات قرآنی است که می فرماید: «أَقْرَبُ إِلَيْنَا مِنْ حَبْلِ الْوَرِيد» یا می فرماید: يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ(انفال، آیه 24) از این روست که حضرت امام موسی کاظم علیه السلام می فرماید: «لَيْسَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلْقِهِ حِجَابٌ غَيْرُ خَلْقِهِ احْتَجَبَ بِغَيْرِ حِجَابٍ مَحْجُوبٍ وَ اسْتَتَرَ بِغَيْرِ سِتْرٍ مَسْتُورٍ»

و بر اساس همین موازین حافظ شیرازی می سراید: ميان عاشق و معشوق هيچ حائل نيست/ تو خود حجاب خودي حافظ از ميان برخيز.

پس سالک به سوی خدا همین که گام در راه وصال گذاشت به نیل وصول یافت؛ چنان که امام سجاد(ع) در دعای معروف به ثمالی می فرماید: أَنَّ الرَّاحِلَ إِلَيْكَ قَرِيبُ‌ الْمَسَافَةِ وَ أَنَّكَ لَا تَحْتَجِبُ عَنْ خَلْقِكَ إِلَّا أَنْ تَحْجُبَهُمُ الْأَعْمَالُ‌ دُونَك‌؛

بعضی گویند: هفت شهر است. مولوی بلخی می سراید: هفت شهر عشق را عطار گشت/ ما هنوز اندر خم یک کوچه‌ایم. پاره‌ای گویند: ده منزل است، چنانچه مرحوم حاج ملا هادی سبزواری در قسم اخلاق منظومه و شرح آن بیان کرده است. گروهی دیگر گویند: چهل منزل است، کما این که از ابو سعید ابو الخیر منقول است. دسته‌ای گویند: صد منزل است، و این مختار جناب خواجه عبدالله انصاری در «منازل السائرین» است. گروهی گویند: هزار منزل است، و این قول را خواجه عبدالله در مقدمه «منازل السائرین» به ابو بکر کتانی نسبت می‌دهد.