چرایی خیانت دولتمردان به مردم

بسم الله الرحمن الرحیم

مسئولیت های دولتی، امانت های الهی است که به دولتمردان واگذار شده است تا بر اساس وظایف، ماموریت ها و اهداف تعیین شده، عمل نمایند. این در حالی است که برخی از مسئولان در امانت خیانت می کنند و بر خلاف تعهدات و وظایف عقلی و نقلی رفتار می نمایند. این خیانت ها نه تنها سازمان ها را از کارآیی می اندازد، بلکه سد راهی بزرگ در تداوم و استمرار مشروعیت و مقبولیت سیاسی نظام سیاسی ولایی می شود و مردم را نسبت به اصل حکومت اسلامی و حاکمیت و کارآیی آن، به شک علمی و تردید عملی می کشاند. این گونه است که خیانت دولتمردان در یک نظام سیاسی ولایی نه تنها خیانت به نظام سیاسی، بلکه نسبت به اصل و اصول الهی آن و از مصادیق «صدّ سبیل الله» است.

نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا چرایی و برخی از آثار خیانت دولتمردان در نظام سیاسی ولایی را بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

زمینه های خیانت از نظر قرآن

از نظر قرآن زمانی انسان در امانت خیانت می ورزد که از نظر اعتقادی – اخلاقی دارای مشکل باشد؛ زیرا خاستگاه عمل از جمله عمل خیانت در امانت، به شاکله شخصیتی افراد باز می گردد(اسراء، آیه 84) که بر اساس عقاید بنیادین سامان دهی و با اخلاق تثبیت سازی می شود. از همین روست که وقتی فلسفه زندگی شخص بر اساس اصول اساسی اسلام و قرآن ساماندهی شده و سپس با اصول اخلاقی در سطوح عدالتی، احسانی و اکرامی تثبیت شده باشد، چنین شخصی هرگز خیانت نمی ورزد؛ زیرا عقاید اسلامی و فضایل اخلاقی او را به امانت داری در بدترین شرایط نسبت به بدترین افراد وادار می سازد؛ چرا که عدالت از جمله عدالت قسطی در مقام شاهدان الهی، چنان در شخصیت و شاکله وجودی و هویتی او قوام و استحکام یافته که او را در مقام «قوامین بالقسط شهداء لله» قرار می دهد. چنین افرادی نسبت به خود بسیار سخت گیر بوده و هرگز برای تامین خواسته های خویش و خویشان از عدالتی کوتاه نمی آیند که قرار دادن هر چیزی در جای حقی است که خدا برای آن تعیین و قرار داده است که از جمله آن ها حفظ امانت و صیانت از آن است. از این روست که خدا در باره مومنان واقعی می فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى أَنْفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ إِنْ يَكُنْ غَنِيًّا أَوْ فَقِيرًا فَاللَّهُ أَوْلَى بِهِمَا فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَى أَنْ تَعْدِلُوا وَإِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد، پيوسته به عدالت قسطی قيام كنيد و براى خدا گواهى دهيد هر چند به زيان خودتان يا به زيان پدر و مادر و خويشاوندان شما باشد؛ اگر يكى از دو طرف دعوا توانگر يا نيازمند باشد، باز خدا به آن دو از شما سزاوارتر است. پس از پى هوس نرويد كه درنتيجه از حق عدول كنيد؛ و اگر به انحراف گراييد يا اعراض نماييد، قطعا خدا به آنچه انجام مى‏ دهيد، آگاه است. (نساء، آیه ۱۳۵)

از این آیه به دست می آید که شرایط متفاوت افراد اجتماعی و نقش های آنان نمی بایست عامل برای عدول از اقامه عدالت قسطی باشد، بلکه باید هر چیزی را به جای خود قرارداد یا بازگرداند. پس نباید از زاویه امتیازات اجتماعی به مساله عدالت نگاه شود یا بر اساس خویشاوندی ومنافع و مصالح آنان یا ثروت و فقر یا عواملی از این دست در مقام عمل رفتار گردد.

از نظر قرآن مومنان واقعی عدالت و عدالت قسطی چنان در شخصیت و هویت وجودی آنان نفوذ کرده که نه تنها ملکه فضلیتی این افراد بلکه مقوم ذاتی آنان شده است. از این روست که حتی در برابر دشمن نیز از حق عدول نمی کنند و هیچ گونه خیانتی نمی ورزند، بلکه حق و حقوق دشمنان را در سایه سار عدالت به شدت و پیوسته و محکم مراعات می کنند و به اقامه عدالت قسطی قیام می نمایند؛ زیرا بر این باورند که اگر نماز و روزه موجب کسب تقوا است؛ بی گمان عدالت نزدیک ترین راه کسب تقوای الهی و سعادت دنیوی و اخروی است؛ چنان که خدا در این باره می فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد براى خدا به عدالت قسطی پیوسته و محکم قیام کرده و اقامه داد و عدل برخيزيد، و در مقام عمل به عدالت قسطی‏ شهادت دهيد؛ و البته نبايد دشمنى گروهى شما را بر آن دارد كه عدالت نكنيد؛ عدالت كنيد كه آن به تقوا نزديكتر است؛ و از خدا پروا داريد كه خدا به آنچه انجام مى‏ دهيد، آگاه است. (مائده، آیه ۸)

بر این اساس می توان گفت که عقاید و اخلاق دو عامل اصلی ساخت شاکله شخصیتی هر انسانی مهم ترین عناصر در رفتار و عمل انسان است.

از نظر قرآن، کسانی که از نظر اعتقادی ضعیف یا بی اعتقاد به خدا و قیامت هستند، در برابر شهوات های نفسانی مقاومتی نداشته و تن به خواسته ها و شهوات نفسانی می دهند و در مقام عمل به فجور می پردازند و خطوط قرمز شریعت نادیده می گیرند که عقل سلیم و نقل وحیانی آن را کشف و بیان کرده است.(قیامت، آیات 1 تا 5)

به سخن دیگر، نفس انسانی اگر در حالت اعتدال و استوای ذاتی و فطری خویش باقی نماند و با فجور، دفن و دسیسه شود(شمس، آیات 7 تا 10)، آن چه در نفس ظهور و تجلی می یابد، قوای شهوانی و غضبانی است. این گونه است که نفس به جای آن که نفس لوامه و سرزنشگر نسبت به کارهای بد و زشت و رذایل باشد، به کارهای بد و زشت و رذایل فرمان می دهد و انسان را به کارهای زشت وادار می سازد که از جمله آن ها خیانت در امانت است.(یوسف، آیات 52 و 53)

از نظر قرآن، عدم حفظ تعادل و استوا در نفس و ایجاد گرایشی فجوری در آن موجب می شود تا انسان به جایی آن که بر اساس عقلانیت و هدایت فطری – تکوینی و نیز هدایت تشریعی وحیانی عمل کند که مطابق هم هستند(روم، آیه 30)، به چیزهایی دلبستگی یابد که او را از تعادل رفتار نیز دور می سازد و به جای عدل و اعتدال، به بدی و زشتی گرایش می یابد و حتی از حق و عدل گریزش پیدا می کند تا جایی که برای منافع فرزندان و خویشاوندان از حقوق مسلم دیگران می دزد و به تضییع آن می پردازد و با خیانت در امانت، رذیلت اخلاقی پست و غیر انسانی را به نمایش می گذارد.

اصولا از نظر قرآن گرایش محبت افراطی که انسان به مال و فرزند و مانند آن ها پیدا می کند، موجب می شود تا انسان اهل خیانت در امانت شود.(انفال، آیات 27 و 28)

این افراد از نظر شخصیتی دچار اختلال هستند و از سلامت شخصیت برخوردار نیستند. ازهمین روست که رفتارها و اعمال ایشان که از خاستگاه شخصیت آنان بیرون می تراود، دچار انواع اختلالات رفتاری از جمله خیانت ورزی است.

خدا در قرآن، به این نکته اساسی و مهم اشاره می کند که افرادی که از خدا شرم و حیا نمی کنند، از روحیه خیانتکاری برخوردار هستند و ظرفیت آنان برای خیانت بالا است. اینان از ترس مردم به آشکار خیانت نمی کنند، بلکه خیانت های آنان پنهانی است؛ زیرا بر این باور نیستند که خدا آنان را می بیند و اعمال ظاهر و باطن و نیت های نهان آنان نیز در برابر خدا آشکار است و خدا علیم است و همه چیز را می بیند.(نساء، آیات 107 و 108؛ علق، آیه 14)

از نظر قرآن کسی که از خدا شرم و آزرم داشته و حیا کند، و خویش را در محضر خدا بیابد، هرگز خیانتی آشکار و نهان نخواهد داشت؛ زیرا اگر چیزی از چشم مردمان نهان باشد، از محضر خدا که دور نیست و هر کاری در محضر خدا انجام می شود. پس خیانتکاران از نظر اعتقادی با مشکل مواجه هستند. این بدان معناست که اصولا افرادی چون ظالمان، خائنان، پیمان شکنان، بی وفایان و دروغگویان هیچ اعتقادی به خدا ندارند، یا گرفتار ضعف ایمان هستند. پس مسئولانی که خیانت می ورزند از گروه کافران و منافقان و سست ایمان ها خواهند بود.

از نظر قرآن همان طوری که دلبستگی به مال و فرزند و خویشان موجب خیانت ورزی می شود، دشمنی و حس انتقام جویی نیز موجب می شود تا افراد به شدت به خیانت گرایش یابند و شخصیت آنان به شکلی قوام یابد که خیانت در آن ملکه و مقوم ذات شود.(حج، آیه 38)

هم چنین خدا در قرآن بیان می کند، کسانی که در مسایل شرعی درست عمل نمی کنند و در حقیقت نسبت به امانت بزرگ الهی یعنی اسلام، کوتاهی می کنند از این ظرفیت برخوردار هستند که در مسایل اجتماعی نیز خیانت ورزند و در مقام کارگزاری و مسئولیت های اجتماعی – سیاسی امانت داران خوبی نباشند.(انفال، آیه 27)

پس اگر بخواهیم در یک عبارت کوتاه زمینه های خیانت ورزی را بیان کنیم می بایست به ضعف اعتقادات اسلامی، بداخلاقی، بی حیایی، شهوت پرستی، هواپرستی، سستی و تساهل در اقامه احکام الهی و مانند آن ها اشاره کنیم که بستری برای ایجاد روحیه و رویه خیانت در افراد می شود.

خیانت های مسئولان به مردم و رهبران

بر اساس آن چه گذشت، می توان نتیجه گرفت که خیانت های مسئولان به مردم و رهبری به سبب شاکله شخصیتی آنان است که فاقد عقاید و اخلاق اسلامی الهی است. برخی از مسئولان که خود گرفتار رذیلت خیانت هستند، حتی افراد معصوم و پاک را متهم می کنند که آنان نیز اهل خیانت هستند؛ زیرا «کافر همه را به کیش خویش پندارد». از همین روست که این افراد حتی به پیامبر مکرم و معظم اسلام(ص) تهمت خیانت در امانت می زدند و می گفتند که پیامبر(ص) در اموال جنگی خیانت ورزیده است.(آل عمران، آیه 161؛ مجمع البيان، ج 1 – 2، ص 872)

از آن جایی که خیانتکاری در مسئولان می تواند آسیب های جدی به نظام سیاسی ولایی و حتی اصل اسلام وارد سازد، خدا در قرآن به پیامبر(ص) فرمان می دهد که باید راهکارهایی برای جلوگیری و ممانعت خیانت به مردم به کارگرفته و ابزارهایی را در خدمت آورد تا امکان خیانت برای کارگزاران و مسئولان فراهم نشود یا خیانت کاران جرات خیانت نکنند.

از نظر قرآن، هوشیارى و اقدام رهبرى جامعه اسلامى علیه خیانتکاران، به مجرّد احتمال وقوع خیانت لازم و ضروری است تا این رفتار به یک رویه نهادینه شده در کارگزاران نظام سیاسی ولایی در نیاید.(انفال، آیه 58)

بر اساس شان نزول آیه 28 سوره انفال(مجمع البیان، ، ج 3 – 4، ص 823 – 824) افرادی که اخبار امنیتی را در دست دارند که بی گمان کارگزاران و مسئولان نظام در درجه اول قرار دارند، به سبب گرایش های شهوانی و دلبستگی به مال و فرزند، گرفتار خیانت های بزرگ می شوند. امروز نیز بسیاری از خیانت ها از سوی مسئولانی انجام می شود که گرفتار چنین دلبستگی هایی هستند و فرزندان ایشان در کشورهای بیگانه سکنی دارند.

از نظر قرآن، کسانی که عهد شکنی می کنند، خائنان بزرگی هستند؛ زیرا اصول فطری را نادیده گرفته و اصل اخلاقی را زیر پا گذاشته اند.(انفال، آیه 56) پس باید گفت مسئولانی که وعده و قول و قرارهایی را در هنگام انتخابات یا در شرایط دیگر می دهند سپس بر خلاف آن عمل می کنند، به عنوان عهدشکنان خائن شمرده می شوند؛ زیرا به عهد و قول و قرار و وعده هایی که داده اند، خیانت ورزیده اند.

درمان بیماری خیانت و ممانعت از آن

از نظر قرآن، همان طوری که می بایست به ممانعت از خیانت با بهره گیری از ابزارها و راهکارهای مناسب قانونی و بهره گیری از جاسوسان، ناظران، قوانین سخت گیرانه، مجازات سخت خیانتکاران و مانند آن ها اقدام کرد و با هوشیاری و ارزیابی دقیق عملکردها از اقدامات خیانتکار برخی از مسئولان جلوگیری به عمل آورد(انفال، آیه 58)؛ هم چنین می بایست به درمان خیانت به عنوان یک بیماری اخلاقی – اجتماعی اقدام کرد.

از نظر قرآن، برخی از افراد همانند ظالمان تا زمانی که زور و قدرت و اعمال آن نباشد، از خیانت ورزی دست بر نمی دارند. بنابراین، نمی توان تنها به نظارت ساده بسنده کرد، بلکه باید اعمال زور و قدرت نسبت به خیانت کاران داشت تا هم آنان تنبیه شوند و هم دیگران جرات خیانت نکنند.(آل عمران، آیه 79) از قدیم گفته اند: تا نباشد چوب تر فرمان نیاید گاو خر. این افراد خائن از نظر قران از مقام انسانی ساقط شده اند و به جرگه گاو و خر در آمده اند؛ از همین روست که از آنان به «کالانعام، بل هم اضل؛ یعنی چارپایان بلکه پست تر از آنان» باید یاد کرد.(اعراف، آیه 179)

به سخن دیگر، کسانی که روحیه و رویه خیانت دارند، تنها با موعظه و نصحیت به راه نمی آیند، و تغییر رویه نمی دهند، بلکه باید با آنان به سخت ترین شیوه و روش برخورد کرد و با مجازات سخت در دنیا آنان و دیگران را از هر گونه خیانت پیشمان کرد. امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: فاتق الله! و ارْدُدْ إلى هؤلاءِ القوم أموالَهُم.. فإنَّكَ إنْ لمْ تفعلْ، ثم أمْكَنني اللهُ منكَ، لَأُعْذِرَنَّ إلى الله فيكَ و لأضْرِبنَّكَ بسيفي الذي ما ضربتُ به أحداً، الاّ دَخَل النارَ؛ از خدا بترس و اموال بيت المال را ـ كه از اين مردم بوده ـ به آنان بازگردان. اگر اموال به غارت رفته بيت المال را برنگردانى و خدا مرا فرصت دهد تا بر تو دست يابم، تو را كيفرى خواهم كرد كه نزد خدا، عذرخواه من باشد و با شمشيرى تو را مى زنم كه به هر كس زدم، وارد دوزخ گشت.(نهج البلاغه، نامه 41)

آن حضرت هم چنین در نامه بيستم ـ كه خطاب به زياد بن ابيه، جانشين عبدالله بن عباس، والى بصره، نوشته شده ـ او را از خيانت بر بيت المال برحذر مى دارد و مى نويسد:و إنّي اُقْسِمُ باللهِ قَسَماً صادَقاً، لئِن بَلَغَني أنّكَ خُنْتَ مِن في ءِ المسلمين شيئاً صغيراً أوْ كبيراً، لَأَشُدَّنَّ عليكَ شَدَّةً تَدَعُكَ قليلَ الوفر، ثقيلَ الظَهْرِ ضئيلَ الأمرِ؛ همانا من، براستى به خدا سوگند مى خورم كه اگر به من گزارش كنند كه در بيت المال، خيانت كردى، كم و يا زياد، چنان بر تو سخت گيرم كه كم بهره شده و در هزينه عيال، در مانى و خوار و سرگردان شوى.

تساهل و تسامح و مدارا با خیانت کاران به ویژه در میان مسئولان و کارگزاران نه تنها خدمت به مردم نیست ، بلکه حتی خدمت به خود آنان نیست؛ زیرا خیانت آنان موجب می شود که در یک فرآیندی همه مردم از جمله خود آنان از فواید امانت بی بهره شوند و اعتماد عمومی سلب شود و مردم دیگر به یک دیگر اعتماد نکنند و کارها و تعاملات در میان آنان سخت تر و دشوارتر گردد. در حقیقت چنین روحیه و رویه خیانت پیشگی در افراد به ویژه کارگزاران و مسئولان نظام سیاسی ولایی، هم موجب خواری و ذلت ایشان در دنیا می شود و هم اعتماد مردم را از نظام و مسئولان سلب می کند.

امیرمومنان امام على عليه السلام در نامه بيست و ششم، ضمن بيان برخى از توصيه ها و سفارش ها براى مأموران مالياتى، درباره خيانت به بيت المال، مطالبى را گوشزد كرده است. آن حضرت، خيانت به بيت المال را، مساوى با خيانت به امت اسلامى دانسته و گفته است: إنَّ أعظمَ الخيانة خيانةُ الأُمَّةَ و أفْظَعُ الغَشِّ غِش الأئمة .. مَنِ استهان بالأمانة و رَتَعَ في الخيانة و لمْ يُنَزَّه نَفْسَهُ و دينَهُ عنها، فقد أحَلَّ بنفسه الذلَّ و الخِزْيَ في الدنيا و هو في الآخرةِ أذلّ و أخزى همانا، بزرگترين خيانت، خيانت به ملت، و رسواترين دغل كارى، دغل بازى با امامان است. ..كسى كه امانت(بيت المال) الهى را خوار شمارد و دست به خيانت آلوده كند و خود و دين خويش را پاك نسازد، درهاى خوارى را در دنيا به روى خود گشوده و در قيامت خوارتر و رسواتر خواهد بود.

منذَر، پسر جارود عبدى، از قبيله عبدالقيس بود. امیرمومنان او را به بخشدارى منطقه اى از كشور اسلامى، منصوب كرد و لكن او، به بيت المال خيانت كرد و با بذل و بخششهاى بى حساب و كتاب به دوستان و خويشان، بيت المال را غارت كرد. اين خبر به امام على عليه السلام مى رسد. آن حضرت در نامه اى تند، ضمن توبيخ و عزل، او را احضار مى كند. آن حضرت (ع) می نویسد: و لئنْ كان ما بلغني عنكَ حقاً، لَجَمَلُ أهلِكَ و شِسْعُ نَعْلِكَ، خيرٌ منكَ و مَنْ كان بصفتك فليس بأهلِ أنْ يُسَدَّ به ثَغرٌ أوْ يُنْفَذَ به امر، أوْ يُعلى له قدرٌ، أوْ يشْرَكَ في أمانَةٍ، أوْ يُؤمَنَ على جبايِةٍ!فأقْبِلْ إلىَّ حينَ يصلُ إليك كتابي هذا. إنْ شاءِ الله؛ اگر آنچه به من گزارش رسيده، درست باشد، شتر خانه ات و بند كفش تو، از تو، باارزش تر است. و كسى كه همانند تو باشد، نه لياقت پاسدارى از مرزهاى كشور را دارد و نه مى تواند كارى را به انجام رساند، يا ارزش او، بالا رود، يا شريك در امانت باشد و يا از خيانتى دور ماند. پس چون اين نامه به دست تو رسد، نزد من بيا. ان شاء الله.

از نظر قرآن بهترین کار برای تغییر رفتار آن است تا عقاید این افراد تغییر یابد تا امکان تغییر روحیه و به دنبال آن تغییر رویه فراهم اید.

خدا در قرآن بیان می کند که اعتقاد به احاطه علمی خدا نسبت به افراد و کارهایشان(نساء، آیات 107 و 108)، اعتقاد به ناکامی و عدم دست یابی به موفقیت در صورت خیانت(یوسف، آیه 52)، اقامه برهان و امداد غیبی الهی(یوسف، آیه 24) ، ایجاد و تقویت تقوای الهی در افراد(آل عمران، آیات 75 و 76) ، توجه به پاداش الهی در دنیا و آخرت(انفال، آیات 27 و 28)، حیا و شرم از خدا(نساء، آیات 107 و 108) و بهره مندی از رحمت خاص الهی(یوسف، آیات 52 و 53) و کسب عصمت(همان) از مهم ترین عوامل تغییر نگرش و روحیه و رویه افراد خواهد بود که از خیانت به امانت داری می رسد.