هر چيزي آثار و کارکردها از خود به جا مي گذارد و نشانه هاي دارد. برخي از امور را نمي توان جز از راه آثار و نشانه هاي آن شناخت. به ويژه در امور معنوي مي توان گفت که تنها راه شناخت وجود پديده اي معنوي در اين دنياي مادي ، آثار و نشانه هاي آن است.
از اين رو براي شناخت امر معنوي تقوا در انساني مي توان به آثار و نشانه هاي آن مراجعه کرد. بنابراين لازم و ضروري است تا نشانه هاي تقوا در آموزه هاي وحياني دانسته شود و بر پايه آن به وجود و يا فقدان پديده تقوا در خود و يا ديگر حکم و داوري کنيم. از آن جا داوري در باره اين موضوع امري لازم است که در بسياري از موارد به حکم شريعت، تقوا به عنوان شرط ضروري براي واگذاري مسئوليت هاي ديني و اجتماعي است. از آن ميان مي توان به شرطيت تقوا در امام جماعت ، قاضي و مرجع ديني و حاکم شرعي اشاره کرد.
واگذاري اين مسئوليت هاي مشروط به احراز وجود تقوا در شخصي است که مسئوليت به وي واگذار مي شود و نمي توان تنها به حکم اصالت برائت و اصل صحت ، به وجود اين شرط حکم و مسئوليتي را واگذار کرد. از اين روست که در کتب فقهي همانند کتاب قضاوت و شهادت در باره چگونگي احراز تقوا در ديگران روش هاي بيان شده است که از آن جمله مي توان به حضور دايم و هميشگي در نماز جماعت و جمعه و رفتار هنجاري و پسنديده بر پايه شرع و عرف اشاره کرد. در اين نوشتار تلاش مي شود تا نشانه هاي تقوا در قرآن تبيين و تحقيق کرد.
چيستي تقوا
تقوا به معناي حفظ و نگهداشت خويشتن از چيزي است که از آن مي هراسد؛ از اين رو بيش ترين کاربرد اين واژه در زمان جاهليت در حوزه جنگ و مباحث پيراموني آن است. وقايه از جنگ و آسيب هاي احتمالي آن هدف اصلي مردماني بود که هر آن در معرض خطر و هجوم اقوام و قبايل پيراموني بوده اند. آمادگي نظامي براي حفظ و نگهداشت خود و جامعه از يورش هاي پياپي انديشه و دغدغه اصلي مردمان جاهلي بود. اين گونه است که پيامبر(ص) در نخستين هشدار باش هاي خويش از روش هشدار هاي جنگي استفاده مي کند. وي بر کوهي بر مي آيد و به عنوان ايمن از ايشان مي پرسد که اگر خبري از هجوم و يورش دشمن دهد آنان وي را باور مي کنند و براي دفاع و آمادگي نظامي خود را مهيا مي سازند که جواب مثبت آنان ، پيامبر را به اين سو مي کشاند که هشدار باش وي نسبت به آخرت و خشم الهي همانند هشدار باش جنگي و يورش دشمنان به خاک و مرز ايشان است. در حقيقت همان گونه که انسان از دشمن ظاهري و دنيوي خود را آماده مي کند و در برابر آن وقايه مي گيرد ، مي بايست در برابر دشمن باطني و خشم الهي خود را در وقايه قرار دهد و اين گونه با آمادگي از يورش و آسيب هاي احتمالي آن در امان نگه دارد.
اين گونه است که واژه وقايه و تقوا که در حوزه مسايل دنيوي و نگه داشت از دشمن و يورش و آسيب هاي اجتمالي آن بود ، به حوزه مسايل فرامادي و امور معنوي کشيده مي شود و تقوا به مفهوم تازه اي خود را نشان مي دهد.
تقوا در فرآيندي پيچيده از يک معناي مادي به معناي فرا مادي سوق داده مي شود و در شريعت اسلام و کاربرد قرآني آن به معناي نگهداري نفس از هر چيزي مي شود که موجب مي شود تا آدمي در برابر خشم الهي بي دفاع شود و نتواند خود را محافظت نمايد. براي رسيدن به تقوا و سپري از آتش خشم الهي و دوزخ مي بايست شخص خود را به هر چيزي که خدايش فرمان مي دهد و يا باز مي دارد, عمل کند و در رفتار و کردار خويش آموزه هاي قرآني را به دقت انجام دهد.
بنابراين تقواي الهي در مفهوم قرآني افزون بر پرهيزگاري از گناه و امور باطل و نابهنجار، عمل به همه آموزه هايي است که قرآن و خداوند و پيامبرش(ص) بدان فرمان و دستور داده اند.
نشانه هاي تقوا
قرآن براي تقوا نشانه هايي در حوزه هاي روحي و رواني و مادي و معنوي بيان مي کند که مي توان از راه اين نشانه ها به وجود پديده اي معنوي در شخص به نام پديده تقوا دست يافت و شخصي را به تقوا و متقي متصف کرد.
از جمله نشانه هاي تقوا در شخص، وجود آرامش و طمانينه در شخص در هنگام مصيبت ها و سختي هاست. کسي که اهل تقواست ، در هنگام بلايا و مصيبت هايي که همگي را به آشوب مي اندازد و آرامش را از ايشان سلب مي کند ، چنان رفتاري آرام از خود بروز و ظهور مي دهد که اشخاص ديگر نيز تحت تاثير رفتار آرام ايشان به آرامش دست مي يابند. خوف و ترسي ندارند و همواره به آساني از کنار رخدادها مي گذرند ؛ زيرا منشاي همه امور را خداوند مي دانند و به حکمت و فرزانگي خدا ايمان داشته و کارهايش را بر پايه حکمت و خرد ارزيابي مي کنند. اين گونه است که هرگز آرامش از ايشان دور نمي شود و آشوب و ترس به دل هايشان راه نمي يابد.(آل عمران آيه 125 و 126 و نيز اعراف آيه 35)
از ديگر نشانه هاي وجود تقوا در شخص مي توان به دوري از انواع و اقسام گناهان بزرگ و کوچک و يا پافشاري و اصرار نکردن به حتي اشتباهات و گناهان خرد و کوچک اشاره کرد. از اين رو شخص متقي در زندگي اجتماعي خويش همواره از هتک و آبروريزي ساحت ديگران پرهيز دارد(هود آيه 78 و حجر آيه 67 تا 69) و به هيچ عنوان راضي نمي شود که ديگري را به زبان و عمل خويش بيازارد و به اذيت و آزار ديگري رضايت دهد.(احزاب آيه 69 و 70) از تمسخر و استهزاي ديگري اجتناب مي ورزد( حجرات آيه 11 و 12) از به کاربردن القاب زشت و يادکرد ديگران به نام هاي ناپسند خودداري مي ورزد(همان ) و نسبت به ديگران تکبر نمي کند و خود را برتر از ايشان نمي شمارد.( آل عمران آيه 75 و 76)
در حوزه عمل سياسي نيز از اطاعت طاغوت و ولايت کافران اجتناب مي کند و حاضر به پذيرش حکومت آنان نيست و هرگز با منافقان و کافران طرح دوستي و همکاري نمي ريزد.(احزاب آيه 1) و براي دفاع از دين و جامعه تلاش مي کند و در راه حفظ آن کوتاهي نکرده و مجاهدت مي ورزد.(توبه ايه 44)
از فساد و تباهي پرهيز مي کند و خوش ندارد تا آسيبي به محيط زيست وارد شود. دريا و خشکي را دوست مي دارد و در حفظ و نگهداشت آن تلاش مي کند.(بقره آيه 205 و 206 و شعرا آيه 179 و 183)
هرگز در پي آن نيست که به حقوق ديگران تجاوز کند ( مائده آيه 2) و يا در کارهاي ديگران تجسس و فضولي کند.(حجرات آيه 12)
نسبت به ديگران سوء الظن نداشته و گمان هاي نادرست در حق ايشان روا نمي دارد و همواره اصالت صحت و برائت را در مورد ديگران به کار مي برد.(همان ) اهل عيب جويي (همان ) و غيبت نيست(همان ).
در حوزه اقتصادي اهل ربا نيست (بقره آيه 278) و فريفته دنيا نمي شود (انعام آيه 69 و 70) از اين رو کم فروشي نمي کند( شعرا آيه 179)
اهل فحشا و منکر نيست (هود آيه 78) از ظلم و ستم به ديگري خودداري مي ورزد.(مريم آيه 13)
اهل اطاعت از حق و خدا(انفال آيه 1) اصلاح عمل (اعراف آيه 35) استواري در سخن گفتن (احزاب آيه 70) احسان (طور آيه 17 و 28) محبت و نيکي به خانواده (نساء آيه 129) و کارهاي ارزشمند (توبه آيه 108) و امانت داري (بقره آيه 283) و امر به معروف و نهي از منکر(آل عمران آيه 102 و 104) و انفاق (بقره آيه 194) و ديگر امور خير و پسنديده اجتماعي و شرعي و عرفي است.
بنابراين مي توان گفت که به واجبات عمل مي کند و از همه محرمات پرهيز کرده و حتي مکروهات را ترک و به مستحبات عمل مي کند. در اين راه حتي از پسنديده هاي عرفي نيز کوتاه نمي آيد. اين همان نشانه هاي اهل تقوا در قرآن است و اگر بخواهيم همه را مورد به مورد بر پايه آيات قرآن احصا و به شمارش آوريم ده ها صفحه را به خود اختصاص خواهد داد. از اين رو به همين موارد به طور کلي بسنده مي شود و يادآور مي شويم که اهل تقوا را نشانه هاي بسياري است که بدون آن نمي توان شخصي را اهل تقوا دانست و برخي از پست هاي مهم و کليدي را به وي سپرد به ويژه اگر اين پست و مقام ارتباط تنگاتنگي با دين و عرض و مال وجان مردمان داشته باشد.
