ناهنجاری مزاحمت های اجتماعی

بسم الله الرحمن الرحیم

اذیت و آزار دیگران به ویژه زنان و کودکان در جامعه و به خصوص در کوی و برزن از پدیده های ناهنجار اجتماعی است که باید علل و عوامل و آثار آن شناخته و راهکارهای برونرفت و یا درمان و پیشگیری آن فراهم آید. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا نگره قرآن در این باره تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

مزاحمت مصداقی از اذیت و آزار

یکی از نابهنجاری های اجتماعی، مزاحمت های خیابانی است. مزاحمت های خیابانی دارای اقسام و اشکال گوناگونی است که می توان به دو دسته اصلی: 1. مزاحمت های کلامی ؛ 2. مزاحمت های رفتاری اشاره کرد.

مزاحمت های کلامی که بیش تر از سوی مردان انجام می گیرد شامل کلمات رکیک، زشت و زننده، متلک، توهین و تمسخر و حتی گاه جملات و کلمات عاشقانه است. البته امروزه دیده می شود که دختران به ویژه در جمع به پسران و مردان همین رفتار مشابه را دارند و مزاحمت های کلامی ایجاد می کنند که بیش تر حالت تمسخر و اهانت دارد و به قول خودشان پسران و مردان را دست می اندازند.

مزاحمت های رفتاری نیز شامل تعرض و دست اندازی به مواضع حساس زنان و دختران، تنه زدن و هل دادن، بغل کردن و مانند آن به ویژه در اتوبوس ها و خیابان های پرازدحام و شلوغ و جاهای دیگر است.

البته تیز و خیره شدن به زنان و نگاه های از سر شهوت کردن از جمله دیگر رفتارهایی است که موجب اذیت و آزار جنس لطیف و زنان می شود.

هم چنین مزاحمت ها را می توان به دو دسته دیگر اصلی: 1. مزاحمت های جنسی ؛ 2. مزاحمت های غیر جنسی دسته بندی کرد؛ زیرا برخی از مزاحمت های نسبت به جنس مخالف به خاطر مسائل جنسی و شهوانی انجام می گیرد، حتی اگر این مزاحمت ها از سوی دختران نسبت به پسران و مردان باشد؛ زیرا ممکن است دختر یا زنی به مردی علاقه مند و دلباخته شود و مزاحمت هایی را موجب شود که شامل تماس های تلفنی و پیامک و مانند آن ها شود.

برخی از مزاحمت های به عنوان زورگیری و مالربایی و مانند آن صورت می گیرد.

تعریف مزاحمت های اجتماعی و احکام آن

مزاحمت به معنای دشواری و مشقت است و در اصطلاح «به وجود آوردن حركات و افعال غیر متعارفی است كه باعث به وجود آمدن مشقت برای دیگران می شود.» مزاحمت در قانون مجازات اسلامی ایران به ٢دسته مزاحمت برای اشخاص و مزاحمت ملكی تقسیم می شود.

مزاحمت برای اشخاص از طریق الفاظ و حركات مخالف حیثیت و عرف جامعه ایجاد می شود و یا در شكل ایجاد مزاحمت تلفنی بروز می كند. هم چنین مزاحمت به وسیله قدرت نمایی و تهدید دیگران با چاقو و سایر سلاح های دیگر نیز در گروه مزاحمت برای اشخاص محسوب می شود.

نوع دیگر از مزاحمت ها همان مزاحمت ملكی است. در این حالت فرد مزاحم، بدون داشتن حق مالكیت، ملك دیگری را تصرف می كند یا مانع استفاده مالك از ملك یا حق خود می شود.

در قانون تعاریف گوناگونی از مزاحمت برای اشخاص و مجازات آن وجود دارد، با این همه طبق ماده ٦١٩قانون مجازات اسلامی هر كس در اماكن عمومی و یا معابر، متعرض یا مزاحم اطفال یا زنان شود یا با الفاظ و حركات مخالف شئون و حیثیت به آنان توهین كند به حبس از ٢تا ٦ماه و ٧٤ضربه شلاق محكوم خواهد شد.

در خصوص مزاحمت تلفنی ماده ٦٤١قانون مجازات اسلامی این چنین بیان می كند:هرگاه كسی به وسیله تلفن یا دستگاه های مخابراتی دیگر برای اشخاص ایجاد مزاحمت كند، علاوه بر اجرای مقررات خاص شركت مخابرات، به حبس از یك تا ٦ماه محكوم خواهد شد.

ایجاد مزاحمت به وسیله چاقو و سلاح های دیگر جرم محسوب می شود و ماده ٦١٧قانون مجازات اسلامی آن را این گونه تعریف می كند:هر كس به وسیله چاقو و یا هر نوع اسلحه دیگر تظاهر یا قدرت نمایی كند یا آن را وسیله مزاحمت اشخاص، اخاذی و تهدید قرار دهد، یا با كسی گلاویز شود، در صورتی كه از مصادیق محارب نباشد به حبس از ٦ماه تا ٢سال و ٧٤ضربه شلاق محكوم خواهد شد.«ثروتی» تصریح می كند: دادگاه در تكمیل مجازات فرد خاطی (مزاحم) می تواند او را به مجازات های بازدارنده كه مصادیق آن در قانون به صورت حد و حصری مشخص نیست محكوم كند.

با توجه به ابعاد مختلف و متنوع مزاحمت ها می توان گفت که مزاحمت هر گونه رفتاری است که موجب اذیت و آزار دیگری می شود. پس مزاحمت همانند غیبت هر گونه رفتاری است که موجبات ناخوشایندی و یا ناخوشی طرف مقابل را فراهم آورد. از همین رو، شاید رفتاری برای فردی مزاحمت تلقی شود، در حالی که برای فردی دیگر در حکم یک شوخی بامزه باشد. پس باید از هر گونه رفتار اجتماعی که موجب اذیت و آزار دیگران می شود، اجتناب کرد.

مزاحمت، مصداقی از اذیت و آزار دیگران

در آیات قرآنی موضوع مزاحمت در قالب اذیت و آزاررسانی به دیگران مورد توجه قرار گرفته است. اذيّت، معادل عربى «آزردن» و «رنجه شدن» و به معناى ضرر دنيايى يا اخروى است كه به جسم يا روح مى‌رسد.( مفردات الفاط قرآن کریم، ‌راغب اصفهانی، ذیل واژه اذی)

در قرآن واژه «اذيّت» موضوع احكام ويژه و خاصى قرار گرفته است و مى‌توان آن را از منظر جامعه‌شناسى، اخلاقى، روان‌شناسى مورد بررسى قرار داد. اذیت در دانش روان‌شناسى با عنوان خودآزارى، ديگرآزارى، ذكر شده است.( فرهنگ لغات و اصطلاحات روان‌شناسى)

در قرآن غیر از واژه «اذى»، واژگانی دیگر چون «اُفّ»، «لاتنهر»، «سوء»، «كفّ أيدى» برای بیان همین مفهوم اذیت و آزار به کار رفته است.

از نظر قرآن هر گونه آزاررسانی و اذیت دیگران، حرام و گناه است. خداوند در آیه 58 سوره احزاب می فرماید: وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُّبِينًا؛ كسانى كه مردان و زنان مؤمن را بى‏آنكه مرتكب عمل زشتى] شده باشند آزار مى‏رسانند، قطعاً تهمت و گناهى آشكار به گردن گرفته‏اند.

در این آیه هر گونه اذیت و آزاررسانی به عنوان بهتان و گناه آشکار و روشن معرفی می شود و در آیه 23 سوره اسراء از نیز آزار رسانی والدین حتی با کلمه اف گفتن منع شده است.

خداوند در آیات بسیاری گزارش می کند که پیامبران در طول تاریخ توسط اقوام خویش مورد اذیت و آزار زبانی و رفتاری قرار گرفته اند.(انعام، آیه 34؛ ابراهیم، آیات 9 و 12)

اذیت و مزاحمت زنان در طول تاریخ

در آیات قرآنی به ویژه به مساله اذیت و آزار زنان از طریق انواع مزاحمت ها و تعرضات اشاره شده است. چنان که بیان شد، خداوند در آیه 58 سوره احزاب به صراحت از آزار رسانی و مزاحمت نسبت به زنان به عنوان گناه و بهتانی آشکار و روشن یاد می کند و از آن پرهیز می دهد.

البته براساس گزارش های تاریخی مزاحمت نسبت به زنان هماره وجود داشته است؛ از همین روست که آیات قرآنی به مساله مزاحمت نسبت به زنان توجه داده است.

در برخی روایات نیز آمده است که در مدینه از سوی برخی از مردان تعرضاتی نسبت به زنان و دختران وجود داشته است که از جمله می توان به این حکایت اشاره کرد. در منابع روایی و تاریخی آمده است که مردي به نام «خالد» زن جواني را در كوچه هاي مدينه ديد و از سر هوس و شهوت،‌ به زور او را گرفت و بوسيد. زن، ناراحت و خشمگين خدمت پيامبر رسيد و به خاطر اين ماجرا،‌ از خالد شكايت كرد.

رسول خدا (ص) كسي را به دنبال خالد فرستاد. وقتي آمد،‌ پيامبر حقيقت را از وي جويا شد. خالد به گناه خود اعتراف كرد و سپس گفت: «اگر زن مي خواهد قصاص كند حرفي نيست، بيايد قصاص كند (و او هم مرا ببوسد.)»

از حرف خنده دار خالد، پيامبر و يارانش به خنده افتادند. آن گاه حضرت رو به خالد كرد و فرمود:‌«‌آيا ديگر اين كار را نمي كني؟» خالد عرض كرد: «نه، به خدا قسم ديگر اين كار را نمي كنم اي رسول خدا» و به اين تعهد، پيامبر خالد را بخشيد.( لبخند ستاره ها، نوشته غلامرضا حيدري ابهري)

علل و عوامل مزاحمت و آزارسانی

علل و عوامل بسیاری را می توان به عنوان ریشه و خاستگاه این ناهنجاری اجتماعی برشمرد. در آیات قرآنی مهم ترین علل و عواملی که برای مزاحمت ها و آزاررسانی به زنان و دختران بیان شده است، عبارتند از:

1. بیماردلی: نخستین و اصلی ترین عامل در تعرضات و مزاحمت های مردان نسبت به زنان را می بایست در بیماردلی مردان جست. خداوند در آیه 59 و 60 سوره احزاب می فرماید: يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُل لِّأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاء الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِن جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَن يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا، لَئِن لَّمْ يَنتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدِينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لَا يُجَاوِرُونَكَ فِيهَا إِلَّا قَلِيلًا ؛ اى پيامبر، به زنان و دخترانت و به زنان مؤمنان بگو: «پوششهاى خود را بر خود فروتر گيرند. اين براى آنكه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند به احتياط نزديكتر است، و خدا آمرزنده مهربان است. اگر منافقان و كسانى كه در دلهايشان مرضى هست و شايعه‏افكنان در مدينه، از كارشان‏ باز نايستند، تو را سخت بر آنان مسلط مى‏كنيم تا جز مدّتى‏ اندك در همسايگى تو نپايند.
2. بی حجابی یا بدحجابی: از دیگر عواملی که عامل مزاحمت ها نسبت به زنان است، بی حجابی و یا بدحجابی است که مردان هرزه و تیز و بیماردل را به سوی زنان می کشاند. پس این خود زنان هستند که به عنوان عاملی برای جذب مزاحمان به سوی خود عمل می کنند. از قدیم گفته اند: درختی که کرم نداشته باشد، دارکوبی بر آن نمی نشیند و نوک نمی زند. در حقیقت بی حجابی و بدحجابی زنان، عاملی مهم در گرایش و جلب و جذب مزاحمان به سوی آنان است. این مطلب در همین آیات پیشین به خوبی آشکار است.
3. شناختگی و معروف شدن و خودنمایی: در این آیات پیشین به یک نکته مهم دیگر نیز اشاره شده است. در این آیات بیان می شود که شناخته شدن و معروف شدن خود عاملی برای جلب و جذب مزاحمان است. زنانی که دارای حجاب و پوشش هستند، نه تنها زیبایی های آنان چون گوهری در صدف نهان است، بلکه شخص قابل شناسایی نیست. همین عدم معروفیت و فقدان شناخت، یک دژ استواری برای زنان است؛ زیرا انسان از ناشناخته ها می هراسد و از آن اجتناب و پرهیز می کند. زن ناشناخته به سبب حجاب، در امنیت قرار می گیرد؛ زیرا مزاحمان نمی دانند که پس این حجاب کیست و چه توانایی یا اسلحه ای را نهان داشته است. از همین رو، از چنین زنانی اجتناب می کنند و دست کم ترس و واهمه دارند و معترض آنان نمی شوند. اما اگر زنی بی حجاب یا بدحجاب باشد با این کارش خودنمایی می کند و دیگران را به سوی خود جلب و جذب می نماید.
4. نگاه و چشم چرانی: از دیگر علل و عواملی که موجب مزاحمت ها نسبت به زنان است، نگاه به زنان و در مرتبه بالاتر چشم چرانی است. مردی که چشم فروهشته دارد و به تعبیر قرانی غض بصر دارد، تحت تاثیر زنی قرار نمی گیرد و شیطان او را وسوسه نمی کند، اما اگر چنین نباشد شیطان او را وسوسه می کند؛ زیرا به هر حال، زیبایی و جمال زنی موجب شگفت او می شود و دلش را می لرزاند و زمینه مزاحمت ولو به نگاه های تیز و تند را فراهم می آورد و او را چشم هیز می گرداند. هیز شدن مردان به سبب شگفت آوری زیبایی زنی یا زنانی اتفاق می افتد. البته برخی از مردان به سبب چشم چرانی گرفتار می شوند و مزاحمت کلامی و نگاهی و رفتاری و مانند آن را خواهند داشت. هم چنین خداوند در آیه 30 سوره نور می فرماید: قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِکَ أَزْکَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ‌ ؛ای پیامبر! به مردان مومن بگو: «چشم هایشان را از نگاه حرام فرو کاهند، و دامانشان را در امور جنسی حفظ کنند. که این برای آنان پاک کننده تر و رشدآورتر است، چرا که خدا به آنچه با زیرکی انجام می دهند آگاه است.»او ناراحت شد و به همان صورت خدمت پیامبر (ص) رسید و ماجرا را نقل کرد. در این هنگام پیک وحی فرود آمد و آیه فوق را نازل کرده و به مردان مومن دستور داد که از چشم چرانی دوری کنند و سپس در آیه 31 به زنان دستور حجاب داد.( تفسير صافي، ج 3، ص 430)از نظر آموزه های اسلامی ، «چشم چرانی» و نگاه به نامحرم گذرگاه ورود به منجلاب انحرافات و فساد جنسی است. نگاه‌های آلوده، تخم شهوت را در دل بارور ساخته، صاحبش را به فتنه و انحراف مبتلا می‌کند. حضرت امام صادق علیه‌السلام فرمود: «اَلنَّظرَةُ بَعْدَ النًّظرَةِ تَزرِعُ فی الْقَلبِ الشَّهْوَةَ وَ کَفی بِها لِصاحِبِها فِتْنَة؛ چشم چرانی، تخم شهوت را در دل می‌کارد و چنین کاری برای نگاه کننده کافی است که منشأ فتنه گردد». (روضة المتقین، ج ۹، ‌ص ۴۳۴) نگاه کردن به ناموس دیگران، ‌خواست شیطان است. چشمی که تیرهای آلوده نگاه را به نامحرمان پرتاب می‌کند، محل کمین شیطان است. شیطان از کمان چشم‌های او ناموس دیگران را نشانه می‌گیرد. پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمود: «النَّظَرُ سَهمٌ مَسْموُمٌ مِنْ سِهامِ اِبلیسَ؛ نگاه (به نامحرم) تیز زهرآلودی از تیرهای شیطانی است» (بحارالانوار، ج 101، ص 31) امیرمؤمنان علیه‌السلام فرمود: الْعُیونُ مَصائِدُ الشَّیطانَ؛ چشم‌ها، کیمنگاه‌های شیطان است. پس باید مراقب چشمان خویش باشیم، تا شیطان از آن برای تخریب ایمان ما و ناموس مردم استفاده نکند.(همان، ص 40) پس باید گفت که برای حفظ جامعه از مزاحم و مزاحمان باید به هر دو طرف توجه داشت؛ به مردان گفته شود که چشم فروهشته دارند و حجاب چشم داشته و از چشم چرانی بلکه حتی نگاه اجتناب کنند و به زنان گفته شود حجاب را مراعات کنند و خود را به دیگران معرفی ننمایند و خودنمایی نداشته باشند. درباره داستان نزول آیه این گونه حکایت شده که جوانی از مسلمانان انصار مدینه، با زنی رو به رو شد. می گویند زنان در آن زمان مقنعه ی خود را پشت گوش ها قرار می دادند و طبیعی است که صورت، گردن و مقداری از سینه آنان نمایان می شد. آن جوان در حال راه رفتن به آن زن چشم دوخت تا این که صورتش به دیوار خورد و در اثر چیز تیزی که در دیوار بود، صورتش شکافت و خون بر لباس و سینه اش ریخت. خداوند در آیه 31 سوره نور می فرماید: و به زنان مومن بگو که چشمان خویش فروگیرند و شرمگاه خود نگه دارند و زینتهای خود را جز آن مقدار که پیداست آشکار نکنند و مقنعه های خود را تا گریبان فرو گذارند و زینتهای خود را آشکار نکنند، جز برای شوهر خود یا پدر خود یا پدر شوهر خود یا پسر خود یا پسر شوهر خود یا برادر خود یا پسر بردار خود یا پسر خواهر خود یا زنان همکیش خود، یا بندگان خود، یا مردان خدمتگزار خود که رغبت به زن ندارند، یا کودکانی که از شرمگاه زنان بیخبرند و نیز چنان پای بر زمین نزنند تا آن زینت که پنهان کرده اند دانسته شود. ای مومنان همگان به درگاه خدا توبه کنید، باشد که رستگار گردید.
5. شیرین سخنی: همان طوری که طنازی و ناز و عشوه کردن موجب می شود تا مزاحمان به سوی زنان کشیده شوند، هم چنین باید زنان از شیرین سخنی اجتناب کنند. خداوند در آیه 32 سوره احزاب می فرماید: يَا نِسَاء النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاء إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلًا مَّعْرُوفًا؛ اى همسران پيامبر، شما مانند هيچ يك از زنان ديگر نيستيد، اگر سَرِ پروا داريد پس به ناز سخن مگوييد تا آنكه در دلش بيمارى است طمع ورزد و گفتارى شايسته گوييد.

راهکارهای درمان

قرآن و روایات درباره این پرسش که چگونه می توان از گسترش و وقوع مزاحمت ها جلوگیری كرد؟ راهکارهای درمان و پیشگیری و مبارزه چیست؟ به علل و عوامل ایجادی آن اشاره و توجه می دهد. در حقیقت اگر علل و عامل امری شناخته شود می توان از همان راه پاسخ شایسته و مناسبی به این پرسش ها داد. پس اگر علل و عوامل مهم و اساسی بیش ترین مزاحمت ها امور پیش گفته است، باید کاری کرد که این عوامل از میان برود یا کاهش یابد.

بر همین اساس باید گفت پوشش و حركات مناسب خانم ها برای جلوگیری از ایجاد مزاحمت برای آنان در معابر وخودداری از رفت و آمد در محیط های خلوت و ناامن راهی برای كاهش این گونه مزاحمت هاست.

البته از آن جایی که بیماردلی بسیاری از افراد به سادگی قابل درمان نیست، زنان می توانند با دژ مستحکم حجاب به مقابله با این بیماردلان بروند؛ زیرا این بیماردلان انسانهای ترسو و بزدل هستند و مساله ناشناختگی حریمی است که آنان را دور نگه می دارد.

درباره مردم عادی نیز باید گفت که چشم فروهشتن و تاکید بر این امور می تواند به عنون بازدارنده عمل کند. پرهیز از عشوه ه و طنازی های رفتار و کلامی و ترک خودنمایی نیز بسیار راهگشا و موثر است.

البته باید توجه داشت که در برابر پدیده های ناهنجار اجتماعی تنها کارهای فرهنگ صرف و محض نمی تواند بازدارنده و سازنده باشد؛ بلکه باید در کنار فرهنگ سازی به مجازات های بازدارنده نیز توجه داشت. همان طوری که برای فرهنگ سازی درباره اعمال مقررات راهنما و رانندگی مانند بستن کمربند و پشت خط عابر پیاده و یا چراغ قرمز ماندن، فرهنگ سازی تنها بازدارنده نیست بلکه باید اعمال قانون و مجازات و کیفر هم در کنار آن صورت گیرد، در مساله برخورد با پدیده ناهنجار مزاحمت های اجتماعی نیز باید قوانین و مجازات و کیفرهای قانونی وضع و اعمال شود. در همین رابطه ماموران مجری نظم و اجرای قانون، می توانند با شناسایی افرادی كه ایجاد مزاحمت برای آنان به یك عادت تبدیل شده است و با مجازات آن ها محیط جامعه را امن كنند.

آثار و پیامدهای مزاحمت

مزاحمت ها و اذیت و آزارها دارای آثاری چندی است. از نظر آموزه های قرآنی ، اذیت و آزارسانی گناهی آشکار و عملی حرام است و برخی از آن ها افزون بر این که گناه هستند بلکه به عنوان جرم دارای احکام جزایی و کیفری است. به عنوان نمونه در روایات برای متلک و اقسام آن مجازات هایی وضع شده است که در منابع فقهی به آن اشاره شده است.

برای مزاحمت های رفتاری نیز مجازات و کیفر های در قوانین اسلام و حتی قوانین موضوعه مدنی در قانون مجازات اسلامی بیان شده است.

البته باید توجه داشت که مزاحمت ها و اذیت و آزارها پیامدها و آثار روانی فردی و اجتماعی بسیاری را به دنبال دارد که از جمله آن ها می توان به بی اعتمادی عمومی نسبت به امنیت اجتماعی، ترس و واهمه از حضور در جامعه و گوشه گیری، افسردگی و مانند آن ها اشاره کرد.

بررسی های علمی و میدانی نشان می دهد که مزاحمت ها و اذیت و آزارها مشکلات روانی بسیاری را به دنبال دارد. به نظر می رسد که مردان معمولا‌ً مشکلا‌ت روانی و اجتماعی خود را با رفتارهایشان ظاهر می کنند و واکنش‌هایشان در این زمینه به اصطلا‌ح برون ریز است و خشم و محرومیت خود را به بیرون منتقل می کنند؛ اما زنان دقیقاً برعکس عمل می کنند و خشم و محرومیت شان در بسیاری از موارد به صورت افسردگی و گوشه گیری تظاهر پیدا می کند. پس مزاحمت ها برای زنان ممکن آنان را دچار افسردگی و حتی افسردگی شدید و خودکشی و مانند آن ها نماید.