اخلاص در قرآن كاربردهاي گوناگوني دارد. مي توان آن را از نظر فقهي، اخلاقي و عرفاني مورد بررسي قرار داد. اخلاص، در فقه اسلامي شرط صحت اعمال و افعال و عبادات دانسته شده است. به اين معنا كه هر عمل تقربي كه امور تعبدي دانسته مي شود در صورتي مفيد و مقبول و مؤثر است كه همراه با اخلاص باشد.
در معناي اخلاص گفته اند كه پاك كردن نيت از غير خدا و انجام دادن عمل براي اوست. اين معنا از واژه خلوص و خلاص گرفته شده كه به معناي پاك شدن و سالم گشتن از آميختگي است. وقتي چيزي با چيز ديگر مخلوط و آميخته نباشد آن را خالص گويند و در حقيقت معنايي نزديك به معناي صاف دارد. با اين تفاوت كه صاف به جنسي نيز كه از همان آغاز با چيزي آميخته نباشد اطلاق مي شود، در حالي كه خالص، جنسي است كه پس از امتزاج با چيز ديگر پاك شده و ناخالصي از آن زدوده شده باشد.
اخلاص در فرهنگ اسلامي
در فرهنگ اسلامي و قرآني مقصود از اخلاص، پاك كردن نيت از غير خدا و انجام دادن عمل براي خداست. با توجه به واژه شناسي و معناشناسي بايد گفت كه در اين تعبير از همان آغاز وجود آميختگي با چيز همسان و يا ناهمسان پذيرفته شده و بر لزوم اخلاص و پاك سازي تأكيد شده است.
در اخلاق اسلامي، اخلاص از جايگاه و اهميت ويژه اي برخوردار است. ملاك پذيرش و درستي هر رفتاري و نيز رهايي از چنگال ابليس، اخلاص دانسته شده است. عمل و رفتار بدون اخلاص و نيت خالص، كالبد بي جان دانسته شده و به عنوان پيوند رفتار بيروني با جان از ارزش خاصي برخوردار مي شود.
در عرفان اسلامي، اخلاص به پيراستگي عمل از هرگونه آميختگي تعريف شده و يكي از منازل سلوك (منزل بيست و چهارم) شمرده شده است.
برخي گفته اند كه اگر بخواهيم دين را بعنوان مجموعه اي از معارف الهي و مسائل اخلاقي و احكام عملي، تحليل كنيم تنها به اخلاص ختم مي شود؛ يعني انسان، ذات و صفات و افعالش را براين اساس قرار دهد كه همگي آن ها براي خدا باشد.
مراتب اخلاص
در بينش و نگرش قرآني، اخلاص (هر چند كه واژه اخلاص در قرآن به اين معنا به كار نرفته است ولي بسياري از آيات، همين مفهوم را تبيين مي كند) همانند ايمان و تقوا از مراتب تشكيكي برخوردار مي باشد. به اين معنا كه همه مراتب بيانگر وجود و ماهيتي واحد و يگانه است ولي از شدت و ضعف برخوردار مي باشند. هر مرتبه اي از آن مانند نور قابل آن است كه به اخلاص تعبير شود ولي برخي از مراتب از نظر شدت نسبت به مرتبه پايين تر، قوي تر است.
يكي از مراتب عالي اخلاص، مرتبه مخلصين (به كسر لام) است. آنان كساني هستند كه دين خود را براي خدا خالص كرده (آيات 913سوره بقره و 92 سوره اعراف و 41 سوره غافر) اما مرتبه عالي تر و برتر اخلاص مرتبه اي است كه قرآن از آن به مقام مخلصين (به فتح لام) تعبير كرده است. آنان كساني هستند كه از سوي خداوند خالص شده اند (مريم آيه 15 و نيز يوسف آيه 42 و حجر آيه 04).
گويا مقصود از مخلصين (به فتح لام) در اصطلاح و عرف قرآن، كساني هستند كه از آغاز آفرينش بر استقامت در فطرت و اعتدال آفرينش و خلقت آفريده شده اند و ادراكات درست، نفس هاي طاهر و قلب هاي سليم دارند و به سبب پاكي و صفاي فطرت و سلامت روان از همان آغاز داراي ويژگي اخلاص هستند و هر چند كه وجود ايشان همانند ديگر وجودات و طبايع، آميخته از فجور و تقواست و هر دو به غريزه و فطرت به ايشان الهام شده ولي آنان به عنايت و فضل الهي ساخته و پرداخته مي شوند و به عنوان صنعت الهي خالص مي شوند. (در قرآن درباره موسي آمده است: واصطنعتك لنفسي) آنان هر چه را كه ديگران به وسيله جهاد و مبارزه با نفس و الهامات فجوري آن و تزكيه به دست مي آورند با عنايت و توفيق الهي به دست آورده و خالص شده اند. آنان خالص شده خداوندي و ديگران خالص شده به تلاش و جهاد اكبر هستند.
در تعبير قرآني مخلصين (به فتح لام) پيامبران و اماماني هستند كه مورد عنايت الهي بوده اند و براي رهبري و راهنمايي بشر ساخته و پرداخته شده اند.
آنان هر چند كه از سوي خداوند خالص و مطهر شده اند (انعام آيه 78 و حج آيه 81) ولي اين موجب نمي شود كه دست از تلاش و مجاهدت بردارند. از آن جايي كه معرفت ايشان به خدا بيش از همگان است و خدا را به صورتي مي شناسند و توصيف مي كنند كه مورد پذيرش و تاييد خداوندي است، به همين علت بيشتر از ديگران از خداوند خشيت داشته و به عبادت و پرستش وي بيشتر از ديگران اهتمام مي ورزند و خود را به رنج مي افكنند. به گونه اي كه پيامبر اكرم(ص) دو سوم و يا نصف و يا يك سوم از شب را به عبادت مشغول مي شود. وقتي انسان، حق را به خوبي شناخت، عظمت وي در چشم او نمودار مي گردد و به همان اندازه خود را فقير و حقير مي يابد و به بندگي خدا اهتمام مي ورزد. اين گونه است كه مخلصان كه همان پيامبران و امامان باشند، در عبادات بر همه خلق پيشي مي گيرند و در اين راه از جان مايه مي گذارند.
ويژگي مخلصان در قرآن
مخلصان كساني هستند كه خداوند تعالي آنان را براي خود خالص كرده است (صافات آيات 04 و 47 و 812 و 016 و نيز مريم آيه 15 و يوسف آيه 42 و حجر آيه 04 و ص آيه 38)
در شماري از آيات، انسان هايي با عنوان مخلصين به صيغه مفعول (فتح لام) ياد شده، يعني انسان هايي كه خداوند آنان را پاك و خالص كرده است: انا اخلصناهم بخالصه ذكري الدار (ص آيه 46)
درباره هدف از برگزيدن مخلصان بايد گفت: لازم است خداوند همواره در ميان انسان ها، افرادي را برانگيزاند كه اخلاص كامل داشته باشند و داراي نفوس پاك، قلوب طاهر و فطرت مستقيم توحيدي باشند تا توحيد را در جامعه بشري حفظ كرده و حجت الهي بر زمين و نمونه ها و سرمشق هاي جوامع بشري باشند (الميزان ج 11 ص 173).
در قرآن براي مخلصين 5 ويژگي مهم بر شمرده اند كه عبارتند از نجات از نابودي دنيايي و عذاب آخرتي (صافات آيات 73 و 74 و نيز آيات 127 و 128)، عصمت كه علم و دانشي خاص است كه آنان را از هرگونه زشتي بازداشته و از خطا در دريافت وحي و حفظ و بيان آن محفوظ مي دارد. (يوسف آيه 24) ايمني و رهايي از اغواي ابليس (حجر آيه 39 و 40 و نيز ص آيات 82 و 83) مقام و ستايش شايسته خداوند، به اين معنا كه تنها آنان مي توانند خداوند را توصيف كنند و ستايش نمايند. (صافات آيات 159 و 160) و نيز برخورداري از رزق معلوم كه رزقي خاص و برتر و بالاتر است (صافات آيه 39 و 41) براي آگاهي بيشتر مي توانيد به كتاب ارزشمند الميزان ج 11 ص 173 و نيز ج 17 ص 185 و ص 135 و 136 و ج 12 ص 162 تا 165 مراجعه نمائيد.
