بسم الله الرحمن الرحیم
یکی از سنت های الهی که خداوند برای خود به عنوان آیین نامه فرض و واجب کرده، سنت اسباب است. در روایات اسلامی آمده است که نظام هستی در سایه نظام علی و معلولی و سبب و مسبب مدیریت می شود. از جمله روایاتی که می گوید: أبي الله أن تجري الامور الاّ بأسبابها؛ خداوند پرهیز دارد که امور جز به اسبابش جریان یابد. همین مضمون به شکل دیگری نقل شده است که در آن آمده است: أبي الله أن يُجري الامور الا بأسبابها. پس نظام هستی همان نظام سبب و مسبّب است.
از امام رضا(ع) روایت است که فرمود: كلّ قائمٍ في سواه معلول؛ هر قیام کننده در غیر خدا معلول است. پس می توان گفت که خداوند علت علت ها و علة‌العلل است؛ به این معنا که سرچشمه هستی اوست و او همان علت اولین هستی است که در علل میانی تا علت قریب به او وابسته است.
معیت قیومی خداوند در همه مراتب علل و اسباب
اگر گفته شود که خداوند علت علل و راس همه اسباب است، آیا به این معناست که خداوند در دیگر مراتب حضوری ندارد؟ در پاسخ باید گفت که بر اساس آموزه های قرانی این که خداوند علت علل است به معنای این نیست که در دیگر مراتب حضوری ندارد یا حضور او محدود است.
خداوند اگر علت علل است در همه حلقات علل و اسباب حضور دارد و این گونه نیست که حلقه ها مستقل عمل می کنند. پس خداوند هرگز در هیچ حلقه ای کار را به سببی نسپرده است به گونه ای که خداوند تنها در آغاز سلسله باشد و حلقات اين سلسله بقيه امور را انجام بدهند؛ بلکه خداوند به حکم آن که با هر آفریده ای معیت قیومی دارد، در همه مراتب آفریده و نیز اسباب و حلقات علل حضور دارد. از همین روست که در هر حلقه ای از علت قریب و نزدیک آن آفریده به آن آفریده نزدیک تر است؛ چنان که با هر معلولی از خود آن معلول به خودش نزدیک تر است. از این روست که به عنوان نمونه درباره انسان می فرماید: نحن اقرب الیه من حبل الورید؛ از خود انسان به او از رگ گردنش نزدیک تر هستیم.
به سخن دیگر، خداوند به هر آفریده ای از خود آن آفریده به خودش نزدیک تر است؛ چه رسد نسبت به علت قریب یا سبب قریب آن آفریده که نسبت علی و معلولی به هم دارند. پس این گونه نیست که چون خداوند در راس علت ها و اسباب است در میانه یا مباشر حضوری ندارد، بلکه نه تنها در همه حلقات هست، بلکه از خود علت قریب معلول به آن معلول نیز نزدیک تر است؛ زیرا مقام اطلاق خداوند که صمد است و همه جا را پر کرده است اجازه نمی دهد جایی باشد که او نباشد. خداوند بارها در آیات قرآنی بر این نکته تاکید می کند که هوالاول و هو الاخر هو الظاهر هو الباطن، به این معنا که در همان حال که اول است در آخر و در همان که حال ظاهر است، باطن است. خداوند به صراحت در آیه 84 سوره زخرف می فرماید: وَهُوَ الَّذِي فِي السَّمَاءِ إِلَهٌ وَفِي الأرْضِ إِلَهٌ،او خدایی است که در آسمان و زمین خداست. حضور یکی در جایی به معنای عدم حضور در جایی دیگر نیست؛ چرا که خداوند همه هستی را پر کرده است و این گونه نیست که مانند باران که از آسمان تنزل یابد، آن را خالی کند و تجافی صورت گیرد. تجافی برای صمد معنایی ندارد.
حضرت امام سجاد (عع) در صحيفه سجادیه فرموده است: أَنْتَ الدَّانِي فِي عُلُوِّهِ وَ الْعَالِي فِي دُنُوِّهِ؛ تو در عین نزدیک عالی و در عین علو در نزدیکی هستی. از همین روست ک ایشان می فرماید که خداوند هم با سبب و هم بی سبب می تواند به انسان کمک کند؛ زیرا بهره گیری خداوند از سبب به معنای محدودیت او نیست که هر کاری را اگر بخواهد انجام دهد باید با سبب انجام دهد و حلقات اسباب را از بالا تا پایین به عنوان حلقات ابتدایی و میانی و مباشر به کار گیرد، بلکه خداوند می تواند بی سببی هم کار را انجام دهد. پس اگر در کاری شفیع لازم است او می تواند بی شفیع نیز آن را انجام دهد: فيقضي لي حاجتي بغير شفيع. پس قانون خداوند او را محدود و دست بسته نمی گذارد. به سخنی دیگر، قانون خداوند را او را محکوم نمی کند تا حاکم شود؛ چرا که وجودِ اسباب در کارها و امور به این معنا نيست كه جلوي اطلاقِ مطلق را بگیرد؛ یعنی خداوندی که با هر چیزی است ولی این معیت مطلق است محدود به امری چون اسباب و علل و حلقات واسطه ای نمی شود. پس خدایی که اين اسباب و علل را آفریده و به کار می گیرد تا هر چیزی در محدوده خود عمل کند موجب نمی شود که اطلاق معیت خداوند با هر چیزی گرفته شود؛ چرا که خداوند در همه جا حضور دارد و نسبت به معلول به خودش نزدیک تر است چه رسد به علت قریب و مباشری که برای آن آفریده قرار داده؛ چرا که وقتی به خود معلول یک علت قریب و مباشر نزدیک تر است به حکم اولویت به علت قریب و مباشر آن نیز نزدیک تر خواهد بود و علت قریب موجب نمی شود تا خداوند مستقیم نتواند عمل کند.
