مراتب ارتباطات عاطفی و آثار آن

بسم الله الرحمن الرحیم

انسان موجودی اجتماعی است؛ زیرا انواع نیازهای جسمی و روحی دارد که نمی تواند آن را بی انسانی دیگر و دست کم زوج و همسر برآورده سازد. هر شخص انسانی چه مرد و چه زن، یک موجود ناقصی از این جهت در دنیا است؛ بنابراین، اگر زوج مناسب و همسری همراه و همدل و همگام نداشته باشد، مانند شخص یک پا بلکه پرنده ای یک بال است که هرگز پرواز را تجربه نخواهد کرد.

از نظر قرآن، ساختار مبتنی بر حق و عدالت دنیا به این گونه است که انسان برای تامین نیازهای خویش از دیگری بهره گیرد و این گونه است که فراتر از جمع و جامعه، اجتماع شکل می گیرد که هر شخصی انسانی به دیگری نیاز دارد. یکی از مهم ترین نیازهای هر شخص انسانی، نیازهای عاطفی اوست که در قالب ارتباطات اجتماعی عاطفی برآورده می شود. از کودک تا کهن سال هر یک به شکلی نیازهای عاطفی دارند که پاسخ مناسب به آن ها می تواند در کمال یابی انسان به او کمک کند. این گونه است که فراتر از عدالت متعارف که به نوعی مقابله به مثل است، انسان نیازمند احسان عفوی و احسان اکرامی است که به جنبه های عاطفی قوی اشاره دارد.

عوامل و علل ایجاد عواطف حلال و حرام

از نظر قرآن، کنش ها و واکنش های عاطفی انسان در ارتباطات اجتماعی و بده و بستان ها، هماره در یک سطح و مرتبه نیست، بلکه دارای سطوحی متفاوت است که گاه لازم این سطوح حتی از نظر عقل و نقل مورد توجه و ملاحظه قرار گیرد؛ زیرا برخی از این سطوح ارتباطی می تواند حرام و گناه باشد؛ چنان که برخی از آن ها واجب و لازم باشد.

ممکن است این اشکال مطرح شود که امور عاطفی و گرایش های دل و نفس انسانی، در اختیار انسان نیست، بلکه همانند ضربان قلب یک امر تکوینی و غیر اختیاری است؛ بنابراین، نه تنها شدت و ضعف آن در اختیار انسان نیست، چنان که دلبستگی به جنس مخالف از سوی دختران و پسران یا والدین به فرزندان، اختیاری نیست؛ بنابراین نمی توان برای آن احکام ارزشی و بایدها و نبایدهای اخلاقی یا شرعی بر آن بار کرد.

در پاسخ باید گفت از نظر آموزه های وحیانی هر فعلی از افعال مکلفین تحت حکمی از احکام پنج گانه قرار می گیرد، پس دلبستگی ها و روابط عاطفی میان انسان ها نیز به عنوان یک فعلی دارای احکام شرعی است ؛ و اگر گفته شود که این فعل عاطفی در اختیار انسان نیست تا حکم شرعی بر آن بار شود؛ زیرا احکام به افعال اختیاری تعلق می گیرد، باید گفت که برخی از افعال عاطفی اختیاری است؛ و اگر هم نباشد، علل و عوامل آن اختیاری است و می توان آن را مدیریت و مهار کرد. چنان که ارتباط عاطفی میان دو جنس مخالف با تحقق بسترها، عوامل و عللی است که می توان آن را مدیریت و مهار کرد. از جمله این بسترها، عوامل و علل می توان به اموری چون نگاه، نشست و برخاست، گفتگو، مراوده، پوشش و حجاب، رفتارهای تحریک آمیز و مانند آن ها اشاره کرد. از همین روست که خدا برای ایجاد یا جلوگیری از ارتباط عاطفی واجب یا مستحب از یک سو، و حرام و مکروه از سوی دیگر، به این امور توجه داده است.

به سخن دیگر، از نظر قرآن، ممکن است عواطف انسانی غیر اختیاری باشد، اما هیچ شکی نیست که عوامل ایجادی آن اختیاری است و کسی که با اختیار خود را در اضطرار افکند، همان حکم مختار را دارد؛ مثل کسی که به اختیار داروهایی چون سیانور و مرگ موش را مصرف می کند که در شرایط مرگ قرار می گیرد؛ یا گام بر لبه پرتگاه یا جایی می گذارد که سقوط و مرگش را در پی دارد؛ چنین شخصی به اختیار در حالت اضطرار قرار گرفته است و همان احکام مختار نه مضطر بر او بار می شود؛ از همین رو، گفته می شود: الاضطرار بالاختیار لاینافی الاختیار؛ ضرورت و اضطرار با ریشه و خاستگاه اختیار در حکم اضطرار نیست و منافاتی با اختیار ندارد؛ در حقیقت در حق چنین شخصی همان حکم اختیاری بار می شود و او محکوم است که به اختیار کاری کرده و باید کیفر و مجازات آن را تحمل کند.

برای تبیین امکان مدیریت عواطف اجتماعی غیر اختیاری انسان می توان به مساله نگاه به عنوان نمونه اشاره کرد. از آن جایی که نگاه یکی از مهم ترین عوامل اختیاری، انگیخته ای به نام عواطف انسانی از محبت و نفرت و مانند آن ها است، در آموزه های وحیانی قرآن و اسلام یکی از احکام پنج گانه بر انواع نگاه بار شده است. مثلا بیان می شود که نگاه اول به نامحرم به دلیل این که غیر اختیاری است، اشکال ندارد، اما نگاه دوم چون اختیاری است حرام است؛ زیرا بستری برای انواع گناهان است.

به هر حال از نظر قرآن و اسلام، برخی از نگاه ها حرام و برخی دیگر نه تنها مستحب، بلکه واجب دانسته شده است؛ زیرا موجبات افزایش و شدت عواطف میان این افراد می شود که می تواند موجب زنا میان نامحرمان یا احسان و اکرام میان محرمان شود. از پیامبر اکرم(ص) روایت است که فرمود: النَّظَرُ إلَی العالِمِ عِبادَةٌ، والنَّظَرُ إلَی الإمامِ المُقسِطِ عِبادَةٌ، وَ النَّظَرُ إلَی الوالِدَینِ بِرَأفَةٍ وَ رحمَةٍ عِبادَةٌ، وَ النَّظَرُ إلی أخٍ تَوَدُّهُ فی اللّه عز و جل عِبادَة؛ نگریستن به دانشمند عبادت است، نگریستن به پیشوای دادگر عبادت است، نگاهِ دلسوزانه و مهرآمیز به پدر و مادر عبادت است و نگریستن به برادری که برای خداوند عز و جل دوستش داری عبادت است.(امالی طوسی، صفحه ۴۵۴)

رسول خدا (ص) هم چنین فرمودند: النظر الی الوالدین برأفة و رحمة عبادة؛ نگاه کردن از روی مهر و محبت به چهره پدر و مادر، عبادت به شمار می آید.( میزان الحکمة، ج 4، ص 3389؛ مستدرک الوسائل، ج 9، ص 153)

پیامبر اسلام (ص) درباره نگاه به عالم نیز فرمودند: النظر الی وجه العالم حُباً له عبادة؛ نگاه کردن از روی محبت به صورت عالم و دانشمند دینی، عبادت است.( مستدرک الوسائل، ج 9، ص 152.)

امیرمومنان حضرت امام علی (ع) نیز فرمودند: نگاه کردن به عالم نزد خدا، از یک سال اعتکاف در خانه خدا و کعبه دوست داشتنی تر و محبوب تر است.» (بحار الانوار، ج 1، ص 205.)

رسول اکرم (ص) درباره نگاه به چهره فرزند فرمودند: نظر الوالد الی ولده حبا له عباده؛ نگاه محبت آمیز پدر و مادر به صورت فرزندشان، عبادت است.(بحارالانوار، ج 15، ص 170)

رسول خدا (ص) درباره تاثیر عاطفی نگاه به چهره برادر دینی فرمودند: نگاه کردن به چهره برادر دینی که به او در راه خدا محبت می ورزی، عبادت است. (میزان الحکمه، ج 4، ص 3289.) ایشان همچنین فرمودند: نگاهی که فرد با ایمان از روی مهر و محبت به صورت برادر مؤمن خود می کند، عبادت است.» (مستدرک الوسائل، ج 9، ص 152.)

رسول خدا (ص) نگاه به چهره پیشوای عادل فرمودند: نگاه کردن به صورت پیشوای عادل، عبادت است. (میزان الحکمه، ج 4، ص 3289.)

پیامبر اکرم (ص) نگاه به چهره همسر فرمودند: النظر المرأه الی زوجها عباده؛ نگاه زن به همسرش عبادت است.( لئالی الأخبار، ج 3، ص 285.)

از نظر آموزه های اسلامی، برخی از نگاه ها می تواند حسرت بار باشد و انسان را گرفتار افسردگی روحی و روانی کند. حضرت علی (ع) می فرمایند: از فرد عاقل تعجب می کنم که چرا به چیزی نظر می کند که نگاه کردن به آن، حسرت به دنبال خواهد داشت. (میزان الحکمه، ج 3، ص 2047.)

این ها نمونه هایی از تاثیر نگاه به عنوان یک عامل تاثیرگذار عاطفی است که می تواند یکی از احکام پنج گانه از واجب و حرام را بر آن بار کرد.

هم چنین از آیات و روایات به دست می آید که هر یک از عوامل تاثیر گذار عاطفی می تواند در شدت و ضعف آن رابطه عاطفی تاثیرگذار باشد که خود احکام خاص خود را موجب می شود.

مراتب دوستی و محبت و آثار آن

با توجه به این که اموری چون دوستی و دشمنی، همانند نور دارای مراتب تشکیکی متنوع و متعددی است، در آموزه های وحیانی قرآن به هر یک از این مراتب دوستی و آثار آن توجه داده و احکامی خاص برای آن بیان شده است. در این جا به برخی از مهم ترین مراتب دوستی و آثار آن ها به مراتب ارتباطات عاطفی اشاره می شود:

1. مودت: یکی از مراتب دوستی و ارتباطات عاطفی میان انسان ها می توان به مودت است. مودت از ریشه «ودد» به حالتی از محبت اشاره می شود که برخی آن را دوستی یک سویه دانسته اند.

از نظر قرآن، یکی از اسمای الهی «ودود» است؛ زیرا خدا بی هیچ چشم داشت و منتی به همه هستی محبت می کند، بی آن که انتظار محبت از سوی آفریده ها داشته باشد. کسی که در این مرتبه «ودود» به دیگری محبت می کند، اهل احسان و اکرام است. از این روست که هماره نام «ودود» با غفور همراه است و غفران به شکلی در آن مطرح است. خدا می فرماید: وَهُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ ؛ و اوست آن آمرزنده دوستدار مؤمنان. (بروج، آیه ۱۴) و نیز می فرماید: وَاسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي رَحِيمٌ وَدُودٌ ؛ و از پروردگار خود آمرزش بخواهيد سپس به درگاه او توبه كنيد كه پروردگار من مهربان و دوستدار بندگان است.(هود، آیه ۹۰)

از نظر قرآن، رابطه میان همسران یک رابطه بر اساس «مودت و رحمت» است. بنابراین، تا زمانی که مودت و رحمت میان همسران تحقق نیابد، آرامش و سکون در خانه و خانواده برقرار نمی شود. خدا می فرماید: وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ؛ و از نشانه‏ هاى او اينكه از نوع خودتان همسرانى براى شما آفريد تا بدانها آرام گيريد و ميانتان مودت و دوستى و رحمت نهاد. آرى در اين نعمت براى مردمى كه مى‏ انديشند. قطعا نشانه‏ هايى است. (روم، آیه ۲۱)

از آثار مودت این است که انسان بدون چشم داشت با دیگری برخورد می کند و نیازهایش را برطرف می نماید. بنابراین، هماره اهل احسان و اکرام است. پس بی آن که شخص چیزی را درخواست کند، به درخواست هایش پاسخ مثبت می دهد؛ چنان که پس از احسان و اکرامی نیز منت و اذیتی به دنبال آن نیست؛ چرا آن را وظیفه و تکلیف اخلاقی خود می داند و همین نگاه و نظر موجب می شود تا پیشگام در خدمت رسانی و برآورد نیازها حتی بدون درخواست و پرسش طرف مقابل باشد و نسبت به خطاها و اشتباهات با نگاه غفران و آمرزش می نگرد و عفو و بخشش و گذشت دارد و اشکالات و رفتارهای نادرست وی را به رخ وی نمی کشد و بلکه اغماض می کند و با همه آن ها خطاها به او اکرام می کند و از حق و حقوق خویش ایثار می کند تا زندگی میان آن دو هماره به سامان باشد.

از آن جایی که در مودت هماره غفران و عفو و احسان و اکرام و ایثار نمایان است، چنین گمان می رود که مودت جاده یک طرفه است؛ البته این گونه نیست، بلکه دو طرفه نیز می تواند باشد، ولی به سبب همان احسان و اکرام و غفران یک طرفه بودن بیش تر به چشم می آید؛ زیرا یک طرف این رابطه دو سویه هماره به کنش یا واکنش های مثبت یا منفی طرف دیگر کاری ندارد؛ زیرا او تنها به وظیفه خودش عمل می کند و توجهی به نتیجه ندارد که طرف مقابل در برابر احسان، احسان می کند یا نه؟

هم چنین به طور طبیعی، مقتضی مودت به معنای احسان و اکرام در رفتار به این معنا است که شخص به اتباع و اطاعت از طرف دیگر بپردازد. از این رو، کسی که مدعی مودت است، ولی اطاعت و اتباعی از طرف دیگر ندارد نمی تواند مدعی مودت باشد؛ زیرا خروجی و آثار مودت، اطاعت و اتباع از طرف دیگر است؛ و هرگز عصیان و طغیان با مودت همسان و سازگار نیست.

از نظر قرآن، رابطه میان امت اسلام با اهل بیت عصمت و طهارت که اولیای الهی و در مقام امامت و ولایت هستند باید این گونه باشد. از همین روست که خدا به مومنان فرمان می دهد: ذَلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ ؛ اين همان پاداشى است كه خدا بندگان خود را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده‏ اند بدان مژده داده است. بگو: به ازاى آن رسالت پاداشى از شما خواستار نيستم، مگر مودت و دوستى در باره خويشاوندان؛ و هر كس نيكى به جاى آورد و طاعتى اندوزد براى او در ثواب آن خواهيم افزود. قطعا خدا آمرزنده و قدرشناس است. (شوری، آیه ۲۳)

بنابراین، بر امت است که با اهل بیت عصمت و طهارت (ع) بر اساس مودت عمل کنند و با احسان و اکرام رفتار نمایند و هیچ توقع و انتظاری از آنان نداشته باشند؛ هر چند که آن خاندان کرم و اکرام و ایثار(انسان، آیات 8 و 9) خود بهتر می دانند چسان پاسخ مودت اهل مودت را بدهند و اکرام نمایند.

از نظر قرآن چنین مودتی نسبت به اهل بیت(ع) واجب است؛ زیرا مزد پیامبر(ص) است هر چند که بازتاب آن بیش تر به خود مومنان باز می گردد که خداوند حسن و نیکی بیش تر می کند(شوری، آیه 23) یا آن چه از حکم مودت خواسته شده ، آثارش به خود مومنان باز می گردد؛ چنان که خدا می فرماید: قُلْ مَا سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ ؛ بگو هر مزدى كه از شما خواستم آن از خودتان مزد من جز بر خدا نيست و او بر هر چيزى گواه است. (سبا، آیه ۴۷)

همان طوری که از نظر قرآن، مودت نسبت به اهل بیت(ع) واجب است و میان همسران، مستحب موکد، برخی از اقسام مودت نسبت به برخی از افراد گناه و حرام است و باید ترک شود؛ زیرا این گونه مودت ها موجب اطاعت و اتباع می شود که حرام است. خدا درباره مودت نسبت به کافران حتی اهل کتاب می فرماید: أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَإِيَّاكُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّكُمْ إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا فِي سَبِيلِي وَابْتِغَاءَ مَرْضَاتِي تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَخْفَيْتُمْ وَمَا أَعْلَنْتُمْ وَمَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد دشمن من و دشمن خودتان را به دوستى برمگيريد به طورى كه با آنها اظهار دوستى كنيد و حال آنكه قطعا به آن حقيقت كه براى شما آمده كافرند و پيامبر خدا و شما را از مكه بيرون مى كنند كه چرا به خدا پروردگارتان ايمان آورده‏ ايد، اگر براى جهاد در راه من و طلب خشنودى من بيرون آمده‏ ايد شما پنهانى با آنان رابطه مودت و دوستى برقرار مى ‏كنيد؛ در حالى كه من به آنچه پنهان داشتيد و آنچه آشكار نموديد داناترم؛ و هر كس از شما چنين كند قطعا از راه درست منحرف گرديده است. (ممتحنه، آیه ۱)

البته از نظر قرآن، می توان یک رابطه مودتی را میان مومنان مسیحی با مسلمانان یافت؛ زیرا آنان برخلاف یهود هستند و گرایش های آنان کم خطرتر است. خدا می فرماید: لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَدَاوَةً لِلَّذِينَ آمَنُوا الْيَهُودَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا وَلَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ قَالُوا إِنَّا نَصَارَى ذَلِكَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّيسِينَ وَرُهْبَانًا وَأَنَّهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ ؛ مسلما يهوديان و كسانى را كه شرك ورزيده‏ اند، دشمن‏ترين مردم نسبت به مؤمنان خواهى يافت؛ و قطعا كسانى را كه گفتند: ما نصرانى هستيم، نزديكترين مردم در مودت و دوستى با مؤمنان خواهى يافت؛ زيرا برخى از آنان دانشمندان و رهبانانى‏ اند كه تكبر نمى ‏ورزند. (مائده، آیه ۸۲)

هم چنین رابطه عاطفی میان انسان با خدایان دروغین در قالب مودت حرام و گناه است؛ چنان که خدا می فرماید: وَقَالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا مَوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ثُمَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضًا وَمَأْوَاكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ نَاصِرِينَ؛ و ابراهيم گفت: جز خدا فقط بتهايى را اختيار كرده‏ ايد كه آن هم براى مودت و دوستى ميان شما در زندگى دنياست آنگاه روز قيامت بعضى از شما بعضى ديگر را انكار و برخى از شما برخى ديگر را لعنت مى كنند و جايتان در آتش است و براى شما ياورانى نخواهد بود. (عنکبوت، آیه ۲۵)

از نظر قرآن، ارتباط میان مومنان نیز می بایست بر اساس «مودت» باشد و آنان نسبت به هم احسان و اکرام و عفو داشته باشند. آیات بسیاری بر این امر تاکید دارد که بر احسان و اکرام میان مومنان توجه داده است. از جمله در قرآن آمده است که برخی از افراد که امروز با مومنان هیچ گونه ارتباط مودتی ندارند، در روز قیامت پشیمان می شوند و آرزو می کنند که چنین ارتباط مودتی میان آنان و مومنان برقرار بود تا بتواند از آثار آن بهره مند شوند. خدا می فرماید: وَلَئِنْ أَصَابَكُمْ فَضْلٌ مِنَ اللَّهِ لَيَقُولَنَّ كَأَنْ لَمْ تَكُنْ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُ مَوَدَّةٌ يَا لَيْتَنِي كُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزًا عَظِيمًا؛ و اگر غنيمتى از خدا به شما برسد چنانكه گويى ميان شما و ميان او رابطه مودت و دوستى نبوده خواهد گفت كاش من با آنان بودم و به نواى بزرگى مى ‏رسيدم. (نساء، آیه ۷۳)

از نظر قرآن، مودت یک امری نیست که در اختیار انسان باشد هر چند که عوامل و بسترهای برای تحقق آن است؛ اما خاستگاه و علت اصلی مودت مانند هر چیز در هستی، جعل الهی است.(روم، آیه 21) بنابراین، اگر خدا خواهد ممکن است میان کافران و مومنان با تغییر کفر به ایمان این مودت تحقق یابد؛ چنان که خدا می فرماید: عَسَى اللَّهُ أَنْ يَجْعَلَ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَ الَّذِينَ عَادَيْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً وَاللَّهُ قَدِيرٌ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ ؛ اميد است كه خدا ميان شما و ميان كسانى از آنان كه ايشان را دشمن داشتيد دوستى برقرار كند و خدا تواناست و خدا آمرزنده مهربان است. (ممتحنه، آیه ۷)

2. محبت: از دیگر مراتب ارتباط میان افراد می بایست به مرتبه محبت اشاره کرد. واژه محبت از «حبب» به معنای دانه ای ریزی است که قابلیت رشد و نمو دارد، از این روست که به دانه های نبات و گیاه «حبه و حبوبات» گفته می شود که قابلیت رشد و نمو و تبدیل به گیاهی میوه دار را دارا است. گویی محبت میان افراد انسانی همانند دانه ای خرد در دل است که رشد می کند و آثار و تبعات مثبت و منفی به بار می آورد. البته به نظر می رسد که محبت یک رابطه دو سویه است؛ چنان که خدا می فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد هر كس از شما از دين خود برگردد، به زودى خدا گروهى ديگر را مى ‏آورد كه آنان را دوست مى دارد و آنان نيز او را دوست دارند. اينان با مؤمنان فروتن و بر كافران سرفرازند. در راه خدا جهاد مى كنند و از سرزنش هيچ ملامتگرى نمى‏ ترسند. اين فضل خداست آن را به هر كه بخواهد مى‏ دهد؛ و خدا گشايشگر داناست. (مائده، آیه ۵۴)

از نظر قرآن، محبتی که میان خدا و مومنان است، محبتی دو سویه است که آثار آن در اطاعت و اتباع از رسول الله(ص) و اولیای الهی خودنمایی می کند، زیرا آنان خود را جزو حزب الله دانسته و دلبستگی حزبی به خدا دارند و هر کسی که در این حزب است به آنان بوده و ولایت اطاعتی و اتباعی از آنان خواهند داشت.(مائده، آیات 55 و 56)

از نظر قرآن، چنین محبتی لازم و واجب است؛ زیرا خروجی و آثار آن، اطاعت و اتباع است. خدا به صراحت در این باره می فرماید: قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ ؛ بگو اگر خدا را محبت و دوست داريد از من پيروى كنيد تا خدا محبت و دوستتان بدارد و گناهان شما را بر شما ببخشايد و خداوند آمرزنده مهربان است. بگو خدا و پيامبر او را اطاعت كنيد پس اگر رويگردان شدند قطعا خداوند كافران را دوست ندارد. (آل عمران، آیات 31 و ۳۲)

پس از نظر قرآن، محبت مومنان به خدا موجب محبت خدا به آنان و گذشت از گناهان می شود؛ اما این محبت مومنان باید آثار و تبعات عملی و نشانه هایی داشته باشد که از جمله مهم ترین نشانه ها، اطاعت از خدا و رسولی است که فرستاده است. هم چنین ولایت باید در این محبت خودنمایی کند؛ بنابراین اگر به جای ولایت اطاعتی ، شخص پشت کند و بر خلاف فرمان عمل و رفتار کند، جزو کافرین خواهند بود نه در جرگه مومنان و اهل حزب الله.(همان) بنابراین، میان محبت و ولایت یک ارتباط تنگاتنگ است؛ یعنی کسی که اهل محبت است، نسبت به آن شخص ولایت دارد و ولایت او را می پذیرد؛ از همین روست که برخی گفته اند که ولایت هم به معنای محبت است؛ زیرا در ولایت نیز محبت متضمن است؛ هر چند که تمام معنای ولایت محبت نیست؛ زیرا ولایت سرپرستی کامل و تمام عیاری است که از روی محبت باشد.

از نظر قرآن، برخی این محبت را در جای خود به کار نمی برند که از مصادیق محبت حرام و گناه است که در مبحث «اشد حب» به آن پرداخته می شود.

3. شغف حبی: یکی از اقسام و مراتب محبت و ارتباط عاطفی میان انسان، مرتبه «شغف حبی » است. خدا در توصیف عشق و محبت زلیخا به حضرت یوسف(ع) می فرماید: وَقَالَ نِسْوَةٌ فِي الْمَدِينَةِ امْرَأَتُ الْعَزِيزِ تُرَاوِدُ فَتَاهَا عَنْ نَفْسِهِ قَدْ شَغَفَهَا حُبًّا إِنَّا لَنَرَاهَا فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ ؛ و دسته‏ اى از زنان در شهر گفتند: زن عزيز از غلام خود كام خواسته و سخت‏ خاطرخواه او شده و گرفتار محبت شغفی است. به راستى ما او را در گمراهى آشكارى مى ‏بينيم. (یوسف، آیه ۳۰)

واژه شغف به معنای پرده است. به پرده ای که بر دل آویخته شود، شغف می گویند. این نوع از محبت میان انسان زمانی رخ می دهد که شخص چنان مسحور و دلباخته کسی شود که دیگر چیزی جز او را نمی بیند؛ یعنی این شخص به اصطلاح محبوب خود پرده ای بر دل محبّ می شود. از این روست که به یک معنا می گویند که شخص مسحور و سحر شده است. این پرده افکنی محبوب بر دل محب و عاشق بیش تر در ابعاد منفی به کار برده می شود؛ زیرا قدرت دیدن و تفکر را از شخص می گیرد. یعنی همان طوری که مواد مخدر هم چون شراب پرده بر عقل می افکند و آن را در حجاب می برد، هم چنین چنین محبتی موجب می شود تا پرده بر قلب کسی افکنده شود و کسی دیگر را نبیند.

بنابراین، چنین محبتی را می بایست به عنوان ماده مخدر شناخت و آن را حرام دانست. علت چنین حالتی به سبب زیبایی شگفتی است که در شخص محبوب است و موجب می شود تا شخص از خود بی خود شود؛ چنان که زنان مصر در برابر حضرت یوسف(ع) دست خویش را به جای میوه بردیدند و گفتند: وَقُلْنَ حَاشَ لِلَّهِ مَا هَذَا بَشَرًا إِنْ هَذَا إِلَّا مَلَكٌ كَرِيمٌ؛ و گفتند منزه است‏ خدا اين بشر نيست اين جز فرشته‏ اى بزرگوار نيست.(یوسف، آیه 31)

اگر مراوده با چنین افرادی زیاد و پرتکرار شود و رفت و آمد چنان آزاد باشد که هر وقت بخواهد او را ببیند، این پرده بر دل افکنده می شود و محبت زیاد شخص را کور می کند به طوری که اگر در دیده مجنون نشینی به جز خوبی لیلی نبینی و بلکه تنها لیلی را ببیند نه غیر او را.(یوسف، آیه 30)

البته از نظر قرآن، دل های متقی چنین گرفتار نمی شوند، حتی اگر فرشته خصالی را ببیند که در اوج زیبایی چون حور العین باشد؛ خدا درباره تقوای حضرت مریم(س) می فرماید که با آن که فرشته وحی در کمال زیبایی و استوا بر او فرود آمده بود، ایشان به خدا پناه می برد.(مریم، آیات 17 و 18)

4. اشد حبی: از دیگر مراتب ارتباط عاطفی می توان به محبت شدید اشاره کرد که در نهایت شدت است. از نظر قرآن، چنین محبتی می بایست میان مومنان نسبت به خدا باشد. خدا می فرماید: وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْدَادًا يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ وَلَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُوا إِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا وَأَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذَابِ ؛ و برخى از مردم در برابر خدا همانندهايى براى او برمى‏ گزينند و آنها را چون دوستى خدا دوست مى دارند، ولى كسانى كه ايمان آورده‏ اند، به خدا محبت بيشترى دارند كسانى كه با برگزيدن بتها به خود ستم نموده‏ اند اگر مى‏ دانستند هنگامى كه عذاب را مشاهده كنند تمام نيروها از آن خداست و خدا سخت‏ كيفر است. (بقره، ایه ۱۶۵)

در این آیه و آیه پس از آن بیان شده است که کافران نسبت به بتان محبت دارند و از آثار همین محبت اتباعی است که در روز قیامت از آن پیشمان می شوند. پس ساختار محبت به گونه ای است که از آثار و پیامدهای آن می بایست به اتباع و پیروی از محبوب اشاره کرد. پس کسی که محبت مدعی محبت است می بایست اهل اتباع و پیروی از محبوب باشد و به فرمان او تن دهد و کسی که این گونه نیست در محبت اهل دروغ و ادعای دروغین است.

هم چنین از نظر قرآن، محبت مومنان نسبت به خدا می بایست فراتراز هر محبتی باشد که دیگران ابراز می کنند، پس شدت حب نسبت به خدا مطلوب و پسندیده و اگر واجب نباشد مستحب است. این محبت می بایست در اتباع و اطاعت خودنمایی کند که در آیات 31 و 32 سوره آل عمران و آیات دیگر نیز بیان شده است.

5. عشق: عشق از واژه عشقه به معنای گیاه پیچک است که به دار یا درختی می پیچد و نه تنها همه ظاهر آن را می پوشاند بلکه از جان درخت میزبان تغذیه می کند. از این روست که عشق عاطفی میان انسان را به چنین پیچکی تعبیر می کنند. عشق به یک معنا مرتبه غیر عقلی محض است؛ زیرا اگر در محبت عقلانیت پوشیده نمی شود، ولی در عشق عقلانیت پوشانده می شود و شخص گویی هیچ توجهی به خود ندارد و هماره معشوق را جلوی چشم دل خود دارد. این واژه هر چند در قرآن نیامده است، ولی با توجه به تعریفی که ارایه شد، می توان گفت که این همان مرتبه شغف حبی است که درباره زلیخا بیان شده است. امیرمومنان درباره کربلاییان این تعبیر عشاق را دارد؛ زیرا آنان تنها معشوق خویش یعنی خدا را می دیدند و پرده ای بر دل از خدا داشتند که حتی همه بلایا و مصیبت هایی که معشوق بر سر آنان می آورد زیبا می دانستند و جمیل می یافتند و می گفتند: ما رایت الا جمیلا. (بحارالانوار، ج 45، ص 116 )

امام باقـر عليه السلام می فرماید: روزی حضرت على عليه السلام با جماعتی به سرزمین کربلا رسید. آنگاه فـرمود: «قُتـِلَ فِيهَا مائَتـَا نَبِيٍّ وَ مائَتَا سِبْطٍ كُلُّهُمْ شُهَدَآءُ. وَ مَنَاخُ رِكَابٍ وَ مَصَارِعُ عُشَّاقٍ شُهَدَآءَ. لَا يَسْـبـقُهُمْ مَنْ كَانَ قَبْلَهُمْ؛ وَ لَا يَلْحَقُهُمْ مَنْ بَعْدَهُمْ؛ در اينجا دويست پيامبر و دويست نواده پيامبر به قتل رسيـده‌اند كه هـمه آنـها شهـيـد هستـنـد. ايـنجـا محـل فرود آمـدن سواران و قتلگاه عاشقان است،شهيدانى كه نه پيشینيان بر آنان سبقت جسته‌اند و نه آيندگان بـه مقام آنان خواهند رسید».(ابصارالعين في انصارالحسين، ص 22 ؛ بحارالانوار، ج 44، ص 298)