لزوم تبعیت از هدایت وحیانی

بسم الله الرحمن الرحیم

انسان پس از هبوط بر زمین در شرایطی سخت قرار گرفت که در آیات قرآنی از آن به شقاوت تعبیر شده است. خدا پس از هبوط انسان، به او گوشزد می شود که برای رهایی از شقاوت ابدی می بایست از هدایت وحیانی تبعیت کند تا از شقاوت رهایی یافته و به سعادت ابدی دست یابد. نویسنده در این مطلب بر آن است تا با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن، چرایی و چگونگی لزوم تبعیت از هدایت وحیانی را تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

شرایط انسان پیش و پس از هبوط

بر اساس گزارش هایی قطعی و یقینی قرآن، انسان پیش از هبوط در شرایطی مناسبی بود که از آن به سعادت یاد می شود؛ زیرا آرامش و آسایش که مولفه های سعادت است برای انسان پیش از هبوط فراهم بوده است. خدا درباره این شرایط می فرماید: فَقُلْنَا يَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَكَ وَلِزَوْجِكَ فَلَا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى إِنَّ لَكَ أَلَّا تَجُوعَ فِيهَا وَلَا تَعْرَى وَأَنَّكَ لَا تَظْمَأُ فِيهَا وَلَا تَضْحَى؛ پس گفتيم: اى آدم در حقيقت اين ابليس براى تو و همسرت دشمنى خطرناك است، زنهار تا شما را از بهشت به در نكند تا تيره‏ بخت گردى و به شقاوت گرفتار آیی! در حقيقت براى تو در آنجا اين امتياز است كه نه گرسنه مى ‏شوى و نه برهنه مى‏ مانى ؛ و هم اينكه در آنجا نه تشنه مى‏ گردى و نه آفتاب‏زده.(طه، آیات 117 تا 119)

البته در بهشت ابتدایی امنیت کاملی برخوردار نبود؛ زیرا دشمنی ابلیس و شیطان مطرح بود که خود عامل ناامنی و بستری برای بحران و ایجاد شرایطی چون هبوط و شقاوت بود؛ در حالی که در بهشت اخروی سعادت مطلق فراهم است به طوری که هیچ گونه نقص و کمبود امنیتی یا آرامشی و آسایشی فراهم نیست؛ زیرا عوامل ناامنی چون ابلیس و شیاطین جنی و انسی در دوزخ خواهند بود.

با این همه که بهشت ابتدایی از نظر مولفه های سعادت کامل نیست، اما مکان و محیط مناسبی برای انسان بود. این محیط مناسب به سبب خطا و همراهی آدم و حوا با ابلیس و چشیدن از میوه درخت ممنوع از دست می رود و انسان تحت تاثیر وسوسه ها گرفتار هبوط می شود و آن محیط زیست بهشت گونه را از دست می دهد.(طه، آیات 120 تا 123)

پس از هبوط، انسان ها دیگر از همان سعادت نسبی و ابتدایی برخوردار نیستند، بلکه گرفتار اموری چون گرسنگی، برهنگی، تشنگی و آفتاب زدگی است؛ این در حالی است که ابلیس این دشمن سوگندخورده نیز با انسان هبوط کرده است تا با مهلتی که دریافت کرده در زمین علیه انسان توطئه کرده و او را به ضلالت و گمراهی بکشاند.(همان؛ اعراف، آیات 11 تا 27؛ حجر، آیات 27 تا 40؛ ص ، آیات 71 تا 85)

هدایت های تکوینی و تشریعی

از آن جایی که خدا، انسان را برای خلافت خویش آفریده است، ظرفیت هایی برای او قرار داده است تا بر اساس آن بتواند خلافت الهی را به عهده گیرد. از جمله این ظرفیت ها، داشتن اراده و اختیار و حق انتخاب است؛ زیرا خلیفه الهی می بایست دارای اراده ای باشد که بتواند همانند خدای «مرید» به اراده عمل کند. بر این اساس است که همین ظرفیت به عنوان یک تهدید برای انسان مطرح است؛ زیرا ابلیس که از جنیان است، دارای اراده است و می تواند با انتخاب نادرست خویش انسان را گرفتار کرده و او را به انتخاب نادرست تشویق و ترغیب کند. پس همان طوری که در بهشت ابتدایی با وسوسه گری موجب شد تا انتخاب نادرستی داشته و از میوه درخت ممنوع بچشد و گرفتار هبوط شود، هم چنین می تواند در زمین و پس از هبوط شرایطی را فراهم آورد که او را گرفتار شقاوت ابدی کرده و به سوی دوزخ بکشاند.(طه، آیات 117 تا 124؛ اعراف، آیات 11 تا 27؛ حجر، آیات 27 تا 40؛ ص ، آیات 71 تا 85)

خدا برای آدم و ابلیس شرایطی فراهم آورد تا توبه کرده و به مسیر درست بازگردند، اما تنها آدم(ع) توبه می کند و ابلیس ازاین کار سرباز می زند.

البته از نظر قرآن، انسان و جن از میان آفریده های الهی دارای اراده و اختیار هستند و خدا ایشان را برای اهداف خاصی آفریده است که همانا عبادت ارادی و اختیاری است(ذاریات، آیه 56) و دست یابی به مقامات الهی از طریق این عبادت ارادی است. بنابراین، در ذات هر انسان و جنی، یک نرم افزار دقیق هدایتی به شکل تکوینی است که او را در این مسیر قرار می دهد؛ اما خود انسان و جن ممکن است با دفن و دسیسه کردن این نرم افزار تکوینی هدایتی، در مسیر ضلالت و گمراهی قرار گیرد.(شمس، آیات 7 تا 10)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، شرایط سخت انسان در دوران هبوط نیازمند هدایت های خاص فراتر از هدایت های عامی است که از طریق نرم افزار تکوینی فراهم می آید. از این روست که انسان در دوران پس از هبوط می بایست منتظر هدایت های خاص الهی در قالب هدایت های تشریعی باشد؛ چنان که خدا می فرماید: قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِيعًا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلَا يَضِلُّ وَلَا يَشْقَى وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى ؛ فرمود: همگى از آن مقام فرود آييد؛ در حالى كه بعضى از شما دشمن بعضى ديگر است. پس اگر براى شما از جانب من رهنمودى رسد، هر كس از هدايتم پيروى كند نه گمراه مى ‏شود و نه تيره‏ بخت و شقاوت ؛ و هر كس از ياد من دل بگرداند در حقيقت زندگى تنگ و سختى خواهد داشت و روز رستاخيز او را نابينا محشور مى ‏كنيم. (طه، آیات 123 و ۱۲۴؛ و نیز نگاه کنید: بقره، آیات آیات 137 و 138)

هدایتی که در این آیات مطرح است همان هدایت های خاص تشریعی است نه هدایت های تکوینی و عمومی که همه هستی از جمله انسان و جن از آن برخوردارند؛ زیرا خدا در باره هدایت عمومی و تکوینی برای همه موجودات و مخلوقات می فرماید: قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى ؛ گفت: پروردگار ما كسى است كه هر چيزى را خلقتى كه درخور اوست داده سپس آن را هدايت فرموده است. (طه، آیه ۵۰)

اصولا هدایت های الهی که در برابر ضلالت و گمراهی(العین، ج 3، ص 1867) قرار می گیرد، به معناى ارشاد و راهنمایى(الصحاح، ج 6 ، ص 2533؛ مقاییس‌اللّغه، ج 6 ، ص 42، «هدى».)، بیان راه رشد، کمال و بسترسازى براى رسیدن به چیزی مطلوب است. هر چند که هدایت در آموزه های وحیانی قرآن در امور مادّى، معنوى، و نیز خیر و شرّ به کار رفته است.(التحقیق، ج 11، ص 247، «هدى». )

بنابراین، هدایت الهی از نظر قرآن، بر خلاف ضلالت می تواند به دو دسته : 1. هدایت تکوینی؛ 2. هدایت تشریعی پاداشی باشد؛ این در حالی است که ضلالت الهی جز کیفری نیست؛ زیرا خد در آیه 50 سوره طه بیان کرده است که همه آفریده از هدایت تکوینی برخوردار هستند. پس دیگر جایی برای ضلالت تکوینی نمی نماند؛ پس اگر در آیات قرآنی از اضلال الهی سخن به میان آمده است همان اضلال کیفری است که شخص به سبب عدم استفاده از هدایت تکوینی، گرفتار ضلالت و اضلال کیفری الهی می شود.

با توجه به آن چه بیان شده می توان گفت که هدایت های الهی به دو دسته اصلی تقسیم می شود: 1. هدایت عامّه تکوینى که خداوند به وسیله عقل، فهم، فکر، وجدان، غرایز و خواصّى که در وجود انسانها، حیوانات و جمادات قرار داده آنها را هدایت و رهبرى مى‌نماید؛ 2. هدایت خاصّه پاداشی و تشریعى که با فرستادن انبیا و انزال کتب و مانند آن ها انجام می شود.(نگاه کنید: فرهنگ علم کلام، ص 230.)

لزوم تبعیت از هدایت های الهی

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، بر هر کسی است تا از هدایت های الهی عمومی تکوینی و خصوصی تشریعی و پاداشی استفاده کند؛ زیرا این هدایت های الهی است که انسان را در مسیری قرار می دهد تا بتواند از شقاوت به سعادت دست یابد و آرامش و آسایش ابدی را برای خویش رقم زند.

هدایت های الهی اگر در قالب هدایت های خاص و تشریعی بیان می شود، در حقیقت مطابق همان هدایت های فطری و تکوینی است؛ از همین روست که خدا در قرآن، آموزه های وحیانی اسلام در همه شرایع الهی و منهاج اسلامی(شوری، آیه 13) را مطابق فطرت و هدایت های تکوینی و عمومی معرفی می کند.(روم، آیه 30)

به سخن دیگر، خدا برای هدایت دو مخلوق خاص و استثنایی خود یعنی انسان و جن، افزون بر هدایت های خلقتی و فطری و تکوینی و عمومی، هدایت های خاص ارشادی و تشریعی و پاداشی را فراهم آورده است. از همین روست که در آموزه های اسلامی سخن از دو حجت باطنی و ظاهری الهی است؛ چنان که امام موسی کاظم (ع) می فرماید: يَا هِشَامُ إِنَّ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حُجَّتَيْنِ حُجَّةً ظَاهِرَةً وَ حُجَّةً بَاطِنَةً فَأَمَّا الظَّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَ الْأَنْبِيَاءُ وَ الْأَئِمَّةُ ع وَ أَمَّا الْبَاطِنَةُ فَالْعُقُول‌؛ ای هشام برای خدا علیه مردم دو حجت حجت ظاهری و حجت باطنی پس حجت ظاهری همان رسولان و انبیاء و امامان (ع) و اما حجت باطنی پس همان عقول است.»(کافی ، ج 1 ، ص 16)

از نظر قرآن، هر کسی بخواهد خود را از شقاوت ابدی رهایی دهد و به سعادت ابدی دست یابد، می بایست از هدایت خاص و تشریعی الهی که در قالب اسلام و شرایع و منهاج آن بیان شده، بهره گیرد. این بهره گیری اختصاص به انسان ندارد، بلکه پس از هبوط آدم و ابلیس هر دو موظف و مکلف بودند تا برای رهایی از شقاوت و بهره مندی از سعادت به هدایت های خاص توسل جسته و از ان تبعیت نمایند. خدا به صراحت می فرماید: قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِيعًا فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدًى فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ؛ فرموديم : جملگى از آن فرود آييد! پس اگر از جانب من شما را هدايتى رسد آنان كه هدايتم را پيروى كنند بر ايشان بيمى نيست و غمگين نخواهند شد؛ و كسانى كه كفر ورزيدند و نشانه‏ هاى ما را دروغ انگاشتند آنانند كه اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود. (بقره، آیات 38 و 39)

از این آیات به دست می آید که آثار تبعیت از هدایت های خاصی تشریعی مختص آخرت نخواهد بود، بلکه انسانی که به طور کامل از هدایت های تشریعی الهی تبعیت نماید، در همین دنیا نیز از آثار آن بهره مند خواهد شد.

برخی از آثار تبعیت از هدایت های تشریعی خاص وحیانی عبارتند از: آرامش و احساس امنیت روانی(طه، آیه 47؛ زمر، آیه 23)، اعتقاد به استرجاع و بازگشت همه امور به خدا(بقره، آیات 156 و 157)، بهره مندی از امدادهای الهی(نحل، آیه 37؛ علق، آیات 11 تا 17)، امیدواری به رحمت الهی(حجر، آیه 56)، تامین منافع(زمر، آیه 41)، توکل و نصرت الهی(ابراهیم، آیه 12)، برخورداری از حکمت الهی(انعام، آیات 83 تا 89)، فلاح و رستگاری ابدی(بقره، آیات 2 و 5؛ لقمان، آیات 4 و 5)، سلامت از آفات ظاهری و باطنی(طه، آیه 47)، شایستگی قضاوت و حکومت و نبوت و رهبری(انعام، آیات 83 تا 89؛ یس، آیات 20 و 21؛ الميزان، ج 7، ص 251) و مانند آن ها.

علل اعراض از تبیعت از هدایت وحیانی

چنان که گفته شد، هر آفریده ای از آفریده های الهی از هدایت باطنی و عمومی و تکوینی برخوردار است و به طور طبیعی بر آن اساس حرکت کرده و صیرورت و شدن های وی بر آن خواهد بود و هرگز از آن تخطی نمی کند و مانند آسمان و زمین و آفریده های آن مطیع همان هدایت های تکوینی است.(فصلت، آیه 11)

اما انسان و جن به سبب دارایی اراده و قوت اختیار و حق انتخاب، به طور طبیعی می تواند برخلاف اطاعت عمل کرده و با دفن و دسیسه کردن نرم افزار تکوینی راهی دیگر را بپیماید. این گونه است که ایمان و کفر و شکر و کفران در میان انتخاب های انسان ها قرار می گیرد.(انسان، آیه 3)

خدا درباره حق انتخاب انسان می فرماید: وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ؛ و بگو: حق از پروردگارتان رسيده است؛ پس هر كه بخواهد بگرود و هر كه بخواهد کفر ورزد.(کهف، آیه 29)

با این که از نظر قرآن هر کسی حق انتخاب اختیاری دارد که یکی از دو راه را انتخاب کند و هیچ اکراه و اجباری در این زمینه نیست(بقره، آیه 256) اما باید هر کسی پاسخ گوی انتخاب خود باشد. از این روست که در ادامه آیه 29 سوره کهف می فرماید: إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ نَارًا أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا وَإِنْ يَسْتَغِيثُوا يُغَاثُوا بِمَاءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَاءَتْ مُرْتَفَقًا إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ إِنَّا لَا نُضِيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا ؛ كه ما براى ستمگران آتشى آماده كرده‏ ايم كه سراپرده ‏هايش آنان را در بر مى‏ گيرد و اگر فريادرسى جويند به آبى چون مس گداخته كه چهره ‏ها را بريان مى ‏كند يارى مى ‏شوند وه چه بد شرابى و چه زشت جايگاهى است ؛ كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده‏ اند، بدانند كه ما پاداش كسى را كه نيكوكارى كرده است تباه نمى ‏كنيم. (کهف، آیات 29 و ۳۰)

از نظر قرآن کسانی که بر خلاف هدایت های تکوینی و فطری عمل کنند، گرفتار اضلال و ضلالت کیفری می شوند، در حالی که کسی که از هدایت های تکوینی و فطری بهره مند باشد و تقوای فطری داشته باشد، از هدایت های پاداشی و تشریعی بهره مند می شود.(بقره، آیات 2 و 3)

بنابراین، هرگز خدا کسی در آغاز گمراه نمی کند، بلکه اگر اضلالی از سوی خدا است، به سبب ضلالت اختیاری است که شخص خود در پیش گرفته است و سنت الهی اقتضا می کند که پاداش ضلالت خویش را در قالب اضلال الهی دریافت کند و این گونه کیفر شود. در حقیقت کسی که فطرت خویش را دفن و دسیسه کرده و بر خلاف آموزه های فطری و عقلانی عمل می کند، به طور طبیعی از آموزه های وحیانی و نقلی برخوردار نخواهد شد و به عناد و جحد و انکار نسبت به آن بر می خیزد. این گونه است که چنین اشخاصی از هدایت های وحیانی اعراض می کنند.(شمس، آیات 7 تا 10)

البته از نظر قرآن، امور چندی بسترساز چنین کنشی از سوی برخی از انسان ها و جنیان نسبت به هدایت های تشریعی و خاص است، این امور می تواند شامل همه رفتارهای خلاف فطرت و طبعیت انسانی از جمله دروغ، خیانت، حسادت، اسراف فکری و رفتاری مانند کفر و هم جنس گرایی و مانندآن ها، استکبار(احقاف، آیه 10)، تزیین گری شیطان ، جهل و مانند آن ها باشد که در آیات قرآنی به تفصیل بیان شده است.

به هر حال، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، آن چه برای انسان و جن لازم است همانا تبعیت از آموزه های وحیانی اسلام است که همان صراط مستقیم به سوی سعادت ابدی و رهایی از شقاوت است. این اسلام با شرایع و منهاج آن همان هدایت وحیانی تشریعی خاص است(آل عمران، آیات 19 و 85) که پس از هبوط خدا به انسان و جن رحم کرده و ایشان را مورد تفقد و عنایت قرار داده تا با استفاده از وحی بتوانند به سعادت ابدی دست یابند.(جن، آیات 1 تا 30؛ طه، آیات 117 تا 124؛ بقره، آیات 38 و 39) پس هر کسی از این صراط مستقیم اسلام و شرایع وحیانی آن پیروی نکند در حقیقت از عقل و فطرت خویش دور افتاده است و این گونه نیست که کافر انسانی عاقلی باشد که بر اساس فطرت عمل می کند، بلکه از نظر قرآن چنین فردی سفیه و بی خردی است که از فطرت دور افتاده و آن را دفن و دسیسه کرده است.(شمس، آیات 7 تا 10؛ روم، آیه 30؛ و آیات دیگر)