فلسفه و آثار قرباني

حج يكي از اركان اسلام است. از اين رو داراي نقش ها و كاركردهاي چندي در حوزه هاي عبادي و اجتماعي است. نقش حج در حوزه مسايل اجتماعي و دنيوي همان اندازه با اهميت و تأثيرگذار است كه در حوزه عبادي، خودسازي معنوي داراي تأثيرات بسيار مي باشد.
مناسك حج، اموري چند را در برمي گيرد كه يكي از آن ها قرباني است. قرباني همان گونه كه از نام آن پيداست به قصد تقرب الي الله صورت مي گيرد و در زبان فارسي اصطلاح قرباني بخشي از مهم ترين فلسفه و اهداف آن را تبيين مي كند هرچند كه بيانگر تمام فلسفه و اهداف نمي باشد. از اين رو نويسنده با بررسي آموزه هاي قرآني و تحليل و تبيين قرآن مي كوشد تا در اين مطلب، نگرش قرآن را به فلسفه و آثار قرباني بيان كند. با هم اين مطلب را از نظر مي گذرانيم.

چيستي قرباني
قرباني در زبان عربي به معناي اضحيه است (المعجم الفارسي الكبير، ج3، ص2085 ذيل واژه قرباني) لذا روز دهم ماه ذي الحجه كه قرباني در آن روز انجام مي گيرد به عنوان عيد الاضحي نامگذاري شده است.
در اصطلاحات فقهي، قرباني به معناي حيواني است كه در روز عيد قربان (عيدالاضحي) تا روز دوازدهم يا سيزدهم به صورت واجب يا مستحب ذبح يا نحر مي شود. (الحدائق الناضره، ج17، ص199 و نيز جواهر الكلام، ج19، ص219)
البته برخي قيد تبرعي و مستحبي بودن را در معناي اضحيه ذكر كرده اند براي اينكه قرباني واجب را شامل نشود. (الموسوعه الفقهيه الميسره، ج3، ص420)
در كاربردهاي قرآني هنگامي كه از قرباني سخن به ميان مي آيد، منظور معنايي گسترده تر از معناي پيش گفته است و مراد هر حيواني است كه به شكل واجب و يا تبرعي در هر زماني از جمله زمان حج و ماه ذي الحجه در مني و غير آن در راه رضاي الهي و تقرب و تقوا ذبح مي شود.
در قرآن اين معنا با الفاظي چون بدن، بهيمه الانعام، قلائد، منسك، هدي، نحر و مانند آن بيان شده است.
تاريخچه قرباني
خداوند در داستان فرزندان آدم، به قرباني آنان اشاره مي كند و اين گزارش را حاوي اطلاعاتي عبرت آموز، شايان ذكر و پر فايده مي شمارد. (مائده، آيه27) در اين گزارش كه خداوند پيامبرش را مأمور مي كند تا آن را به طور صحيح نقل كند (همان) آمده است كه فرزندان آدم براي تقرب به خداوند، قرباني هايي را پيشكش درگاه الهي مي كنند.
از گزارش برمي آيد كه اين اتفاق در خارج افتاده است و اين گونه نيست كه ماجراي قرباني كردن فرزندان آدم تنها افسانه يا امري نمادين و سمبليك بوده باشد.
اجراي مراسم قرباني كردن فرزندان آدم را شايد بتوان گفت كه نخستين نوع خود در كل تاريخ بشريت بوده است، از اين رو خداوند در اين آيه و آيات ديگر به آن ها مي پردازد. در اين گزارش آمده است كه پس از انجام قرباني، يكي از دو قرباني پذيرفته و ديگر رد شده است. هر چند كه نام دو نفر ياد نشده است ولي در گزارش هاي تاريخي اين معنا مورد تاكيد بوده است كه آن كس كه قرباني اش پذيرفته شده هابيل بود و از قابيل قرباني پذيرفته نشده است. (مجمع البيان، طبرسي، ج 3 و 4، ص 283 و نيز روح المعاني، ج 4، جزء 6، ص 163)
خداوند علت عدم قبول قرباني قابيل را بي تقوايي قابيل بيان مي كند، چنان كه علت پذيرفته شدن و يا زمينه ساز قبولي قرباني هابيل وجود تقوائي است كه در وي بوده است.
پس از قبولي و رد قرباني نخستين نزاع ميان انسان ها رخ مي دهد و قابيل برادرش را تهديد مي كند كه تو را مي كشم و در نهايت به سبب همين بي تقوايي و مسلط شدن وسوسه هاي نفساني برادرش را به قتل مي رساند.(مائده، آيه 30)
البته قرباني كردن هر چند كه با فرزندان آدم آغاز شد ولي به ايشان ختم نشد، زيرا گزارش هاي قرآني حكايت از آن دارد كه قرباني كردن در همه امت ها به عنوان يكي از آيين ها و مناسك شريعت تشريع شده بود و آنان مي بايست آن را به جا مي آوردند. از جمله اين آيات كه گزارشي از مناسك در امت هاي پيشين را بيان مي كند، آيات 34 و 67 سوره حج است؛ زيرا چنان كه مفسران گفته اند مراد از منسك در اين آيات به معناي قرباني (مجمع البيان، ج 7 و 8، ص 134 و معالم التنزيل، بغوي، ج 3، ص 340) يا مكان قرباني و ريختن خون چارپايان به قصد عبادت است (مجمع البيان، ج 7 و 8، ص 150 و نيز معالم التنزيل، بغوي، ج 3، ص 350) آيه 34 اين معنا را نيز تبيين مي كند كه قرباني چهارپايان و انعام در امت هاي گذشته رايج بوده و اصولا در حج يكي از شرايط قرباني بشمار مي رفت.
به گزارش قرآن، حتي در ميان برخي از اقوام ذبح و قرباني فرزندان وجود داشته است و حضرت ابراهيم(ع) براي اين كه اين عمل را منسوخ نمايد، خود اقدام به ذبح اسماعيل(ع) و سپس جايگزيني قوچ به جاي آن مي كند. (صافات، آيات 102 تا 107 و نيز تفسير كبير، فخر رازي، ج 13، ص 138) البته آن حضرت(ع) براي اين كه اين عمل را به طور كامل تغيير دهد از سوي خداوند نخست ماموريت مي يابد تا فرزند خويش اسماعيل را ذبح كند (صافات، آيات 101 و 102) و اسماعيل نيز در برابر فرمان قرباني شدن تسليم شده و اعلام رضايت مي كند.(همان) و حتي تا آن جا پيش مي روند كه اسماعيل پيشاني اش را براي قرباني شدن به خاك مي افكند (صافات، آيات 102 تا 105) و پس از آشكار شدن درجه ايمان و خلوص حضرت ابراهيم و اسماعيل(ع) خداوند قوچ را جايگزين او مي سازد.(همان آيات)
قرآن همچنين گزارش مي كند كه پس از حضرت ابراهيم(ع) در دوران جاهليت نيز عمل قرباني ادامه يافت با اين تفاوت كه آنان قرباني خويش را تقديم بتان مي كردند (حج، آيه 40 و نيز الميزان، ج 14، ص 372) در حالي كه در اعمال حجي كه حضرت ابراهيم(ع) تشريع كرده بود، ذبح قرباني براي خداوند يكتا و يگانه بود.(حج، آيات 26 تا 28)
در دوره جاهليت و صدر اسلام، قلاده به گردن قرباني حج انداختن از رسوم آن زمان بوده است(مائده، آيات 2 و 97) تا اين چنين، قرباني خويش را نشانه دار كنند و همه از آن گاه شوند. اين يكي از معاني شعائر در آن زمان بوده است. اين عمل در زندگي اجتماعي آنان تا آن اندازه نقش داشت كه قرباني هاي قلاده دار را با احترام مي نگريستند و به خود اجازه نمي دادند تا نسبت به قرباني نشانه دار هتك و بي احترامي روا دارند. (مائده، آيه 2)
اين سخت گيري تا آن اندازه بود كه به خود اجازه نمي دادند تا از منافع دام هاي تعيين شده براي قرباني در حج استفاده اي كنند (حج، آيات 32 و 33) البته پس از بعثت پيامبر(ص) اين ممنوعيت برداشته شد و خداوند جواز بهره برداري از منافع چارپايان تعيين شده براي قرباني در حج را تا روز ذبح داد. (حج، آيات 27 تا 32) بنابراين حاجيان مي توانستند از شتران علامت زده شده، براي حمل بار و سوار شدن و تغذيه از شير آنان بهره گيرند. (همان) البته اين جواز استفاده به معناي بي احترامي و هتك حرمت نبود بلكه لازم بود تا احترام حيوانات مشخص شده براي قرباني حج مراعات گردد. (حج آيات 32 تا 36 و نيز مائده، آيه 2)
عرب جاهلي افكار و عقايد باطل ديگري نيز داشت كه از آن جمله مي توان به تحريم گوشت قرباني و استفاده از آن براي حج گزار اشاره كرد (همان) كه خداوند نه تنها آن را مجاز شمرده است بلكه مستحب دانسته است كه بخشي از گوشت قرباني را به خود اختصاص داده و بخورند.
خداوند در آياتي چند از ذبح قرباني براي انصاب (مائده، آيات 3 و 90) و براي بتان (انعام، آيه 137) در جاهليت گزارش مي كند و آن را رفتاري ناروا و سنتي نادرست و غلط معرفي مي نمايد. آنان در اين عمل ناروا و سنت باطل خويش تا آن جا پيش رفته بودند كه گاه حتي فرزندان خويش را براي بتان قرباني مي كردند و آن را عامل تقرب خويش به سوي بتان مي دانستند. (الميزان، ج 7، ص 361)
در اعمال قرباني بني اسرائيل اين معنا گزارش شده است كه آنان علامت قبولي قرباني از سوي خداوند را آتش گرفتن قرباني مي دانستند. اين گزارش تأييد مي كند كه چنين اتفاقي براي قرباني هاي بني اسرائيل مي افتاده است. (آل عمران، آيه 183) شايد از اين روست كه گمان شده كه در هنگام پذيرش قرباني هابيل نيز آن قرباني آتش گرفته است چنان كه در برخي از روايات اين معنا آمده و تأكيد شده است.
به نظر مي رسد كه سوخته شدن قرباني به آتش آسماني، معجزه اي براي برخي از پيامبران و رسولان بني اسرائيل بود (كشاف، زمخشري، ج 1، ص 448) و سوختن قرباني مدعي رسالت در آتش آسماني، نشانه راست گويي او از ديدگاه يهود بوده است. بنابراين نمي توان سوختن هر قرباني را در امت يهود گزارش كرد و پذيرفت.
شگفت اين كه همين كساني كه چنين ادعائي درباره سوختن به آتش آسماني داشتند، پيامبران خويش را كه چنين معجزه اي مي آورند مي كشتند؛ زيرا آنان به هواهاي نفساني و وسوسه هاي شيطاني بيش تر پاي بند بودند تا به معجزات پيامبران خويش، از اين رو وقتي نخست خواهان سوخته شدن قرباني پيامبر(ص) به آتش آسماني مي شوند، خداوند بر اين نكته تأكيد مي كند كه آنان حتي اگر چنين معجزه اي ببينند باز ايمان نمي آورند. (آل عمران، آيه 183)
فلسفه تشريع قرباني
چنان كه گذشت قرباني براي همه امت ها از سوي خداوند تشريع شده است (حج، آيات 34 و 67) و هدف از تشريع قرباني براي همه امت ها اين بود كه تنها تسليم در برابر خداوند يكتا باشند و هر آن چه فرمان مي دهد به حكم تعبد عمل كنند. به سخن ديگر، سنجش تعبد و ايمان و تسليم محض از مهم ترين علل تشريع حكم قرباني است كه در آيه 34 سوره حج بيان شده است.
در همين آيه و نيز آيه 36 سوره حج هم چنين ياد كرد و ذكر الله به عنوان يكي از اهداف تشريع قرباني بيان مي شود؛ زيرا اين گونه اعمال موجب مي شود تا آدمي در لحظاتي به ياد خداوندي بيفتد كه فرمان قرباني را صادر كرده است.
در همين آيات اين معنا نيز مورد تأكيد قرار گرفته است كه تنها يك نوع قرباني از سوي خداوند تشريع شده كه همان قرباني براي خداوند يكتا و يگانه است؛ درحالي كه مشركان مدعي بودند كه مناسك و مذابح ديگري تشريع شده است كه از جمله قرباني براي بتان براي تقرب به خداوند يكتاست كه خداوند اين اتهام را در آيه 34 سوره حج رد مي كند. (التحرير و التنوير، ج 8، جزء 17، ص 259)
البته نمي توان از تأثيرات و آثار ديگر قرباني كه در فلسفه تشريع آن نقش دارد چشم پوشي كرد؛ زيرا قرباني كاركردها و نقش هاي ديگري دارد كه از آن جمله مي توان آن را يكي از مصاديق بزرگ و مهم احسان به شمار آورد. (حج، آيات 36 و 37) تبيين اين معنا به زودي خواهد آمد.
احكام ذبح
براي اين كه فلسفه و هدف تشريع قرباني تحقق يابد، خداوند احكامي را براي ذبح قرباني بيان داشته است كه از جمله مي توان به لزوم ذكر خداوند و يا هر نام ديگر از اسماي حسناي خداوندي هنگام ذبح و يا نحر قرباني (حج، آيه 28)، اجتناب از هر نوع شرك در اجراي قرباني (حج، آيات 27 تا 31)، لزوم تعظيم خداوند هنگام ذبح قرباني با گفتن تكبير (حج، آيات 36 و 37) و حرمت خوردن از قرباني كه به شرك ذبح شده (مائده، آيه 3) اشاره كرد. اصولا از نظر قرآن، تنها قرباني اي پذيرفته و قبول مي شود كه براي خداوند باشد و شخص فقط به قصد تقرب به او اين عمل را انجام دهد. (مائده، آيه 27 و حج آيات 36 و 37)
اطعام به نيازمندان از گوشت قرباني حج از جمله احكام آن است كه در آياتي چند از جمله 36 سوره حج و نيز 27 و 28 همين سوره به آن اشاره شده است. شايد بتوان گفت يكي از فلسفه ها و اهداف قرباني در حج اطعام نيازمندان و فقيران است كه معناي ديگري از اطعام نيز مي باشد.
البته دست يابي به اين هدف هرگز منافي دست يابي انسان به فلسفه اصلي حج و قرباني يعني تقوا نخواهد بود كه در آياتي چند از جمله 36 و 37 سوره حج بر آن تأكيد شده است.
در همين رابطه خداشناسي (مائده، آيه 97) و شكر در برابر نعمت هاي فراوان خداوندي از جمله چارپايان (حج آيه 36) و يادكرد خداوند در روزهاي مشخص و معين (حج، آيات 27 و 28 و 36) از ديگر اهداف تشريع قرباني در حج است. قرباني بايد به سه بخش تقسيم شود. بخشي براي حج گزار، بخشي براي هديه به مؤمنان و بخشي ديگر به فقيران داده مي شود. (حج، آيه 36) بهتر آن است كه اين قرباني به صورت غذا پخته و مردم بدان اطعام شوند و خود قرباني كننده نيز از آن غذا بخورد. (حج آيه 36)
قرباني مي تواند انعام يعني گاو، گوسفند و شتر باشد. بنابراين گاو و گوسفند ذبح مي شوند و شتر نحر مي گردد. ذبح گوسفند آسان ترين و كم ترين حد قرباني در حج دانسته شده است. (بقره، آيه 196 و عيون اخبار الرضا، ج 3، ص 120 كه در آن هدي همان گوسفند معرفي شده است)
قرباني در اسلام چنان مستحب است كه براي هر عملي چون عقيقه فرزند و خريد خانه و مسافرت و هر امري ديگر سفارش شده است و در زمان حج حتي مستحب است كه انسان اگر بتواند قرض بگيرد و گوسفند قرباني كند. در كلام امامان معصوم(ع) مي خوانيم كسي كه پولي نداشته باشد تا قرباني كند، مي تواند قرض كند و اين سنت را به جاي آورد. علي عليه السلام فرمود: «اگر مردم مي دانستند قرباني چه ثمره اي دارد، قرض مي گرفتند و قرباني مي كردند. با اولين قطره خوني كه از قرباني بريزد، قرباني كننده بخشوده مي شود.» (وسائل الشيعه، ج 14، ص210) در كتاب شريف المراقبات درباره فضيلت قرباني در عيد قربان آمده است: «از اعمال بسيار ارجمند اين روز، قرباني است كه در انجام آن بايد ادب و آئين بندگي به خوبي رعايت شود… فراموش نكنيم در چنين روزي، قرباني نكردن و از ايثار مالي اندك در راه خدا امتناع كردن، چيزي جز خست و خسارت نيست.»
آثار و بركات قرباني
در مطالب گذشته برخي از آثار و بركات قرباني بيان شد. اما ناگفته نماند كه آثار و بركاتي ديگر براي قرباني بيان شده است كه از جمله آن مي توان به دست يابي به رحمت واسعه الهي اشاره كرد كه در آيات 97 و 98 سوره حج بيان شده است.
همچنين قرار گرفتن در زمره نيكوكاران و اهل احسان (حج، آيات 36 و 37) و بهره مندي از مغفرت الهي (مائده، آيات 97 و 98) از ديگر آثاري است كه خداوند براي اين عمل زيبا و خالص بنده بيان كرده است.
خداوند قرباني ها به ويژه آن هايي كه پيش از قرباني نشانه گذاري مي شوند و همه مردم از آن آگاه شده و مطلع مي گردند را به عنوان يكي از عوامل موثر در قوام جامعه بر مي شمارد. به اين معنا كه اين گونه اعمال موجب مي شود تا انسجام ميان امت افزايش يابد و افراد جامعه به اشكال مختلف به هم پيوند بخورند. به ويژه آن كه همه افراد از اين قرباني استفاده كرده و از گوشت آن تناول مي كنند و محبت و مهر در ميان امت فزوني مي يابد. از اين رو اين گونه رفتارهاي احساني را عامل تقويت انسجام امت و مردم معرفي مي كند و بر انجام آن تأكيد و تشويق مي كند.