عوامل تاثیرگذار در دوستی و محبت

بسم الله الرحمن الرحیم
نفس انسانی با همه بساطت و سادگی اش، به سبب مظهریت صفات متضاد و متناقض الهی، موجودی پیچیده است. از همین رو، شناخت روان و نفس خویش به معنای شناخت پروردگاری است که نفس و روانش را آفریده و پرورش داده است. یکی از مراتب نفس انسانی مرتبه عواطف درونی است که با احساسات خود را نشان می دهد. نویسنده در این مطلب بر اساس آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا عوامل تاثیرگذار در بروز و ظهور محبت در قالب دوستی و مودت اجتماعی را تبیین نماید. با هم  این مطلب را از نظر می گذرانیم.
چهار راه عقل، قلب، حس و شهود
نفس انسانی، حقیقت بسیطی است که همه قوای متضاد چون عقل، قلب، شهوت، غضب و مانند آن ها را جمع کرده است. پیچیدگی نفس و روان آدمی، به گونه ای است که به عنوان موجود ناشناخته معرفی می شود؛ زیرا شناخت و تعریف حد نفس، نیازمند شناخت آفریدگار و پروردگاری است که خود در قرآن به صراحت نفس انسانی را مظهر روح و جان خویش دانسته و فرموده است: نفخت فیه من روحی؛ در آن از روح و جان خویش دمیدم.(حجر، آیه 29؛ ص 72) این روح که در کالبد دمیده شده به عنوان نفس و روان نیازمند ابزار تن و کالبد جسمانی است؛ با این همه به تعلیم جعلی الهی، همه اسماء و صفات را دارا و مظهر است.(بقره، آیه 31) بر این اساس نفس و روان آدمی را تجلی عینی و خارجی خداوند دانسته اند؛ چنان که کلام الهی قرآن کریم و مجید را تجلی لفظی خداوند دانسته اند: فتجلّي لهم سُبحانه في كتابه من غير أن يكونوا رأوه؛ خداوند متعال در كتابش براي مردم «تجلّي» كرده، بدون آنكه بتوانند او را ببينند.(نهج البلاغه، خطبه 147.) امام صادق(ع) نیز می فرماید: لقد تجلّي الله لخَلْقه في كلامه ولكنّهم لا يُبصرون؛ خداوند تجلّي كرد براي خلقش در قرآن ولي مردم نمي‌بينند.(بحارالانوار، ج 89، ص 107)
با این همه شناخت رسمی و اسمی نفس و روان از طریق نشانه ها و آثارش می تواند کمکی به شناخت حقیقت آن و در نتیجه خداوندی کند که پروردگار این نفس است: من عرف نفسه فقد عرفه ربه.
با نگاهی به آموزه های وحیانی اسلام می توان دریافت که انسان مظهر متناقضات و متضادات است؛ یعنی چنان که خداوند در تعریف خود فرموده است: هو الاول و الآخر و الظاهر و الباطن(حدید، آیه 3) و این که: هو الدانی فی علوه و العالی فی دنوه، یعنی در عین اول بودن آخر و در عین آخر بودن اول و در عین ظاهر بودن باطن و در عین باطن بودن ظاهر است و هم چنین در عین نزدیک بودن دور و در عین دور بودن، نزدیک است، انسان نیز این گونه است. (صحیفه سجادیه، دعای 47)
براساس آموزه های اسلامی، روان آدمی در عین بساطتی که او را مَثَل و مظهر خداوند می کند و یا حتی در برخی از مراتب او را «مِثل» خداوند قرار می دهد، به طوری که جز آدمی هیچ چیزی «مِثل» او نیست همان گونه که خود خداوند نیز می فرماید: لیس کمثله شی؛ برای همانند و مِثل خداوند همانندی نیست(شوری، آیه 11)؛ زیرا این انسان است که تنها مظهر تمام و کمال خداوند و دارنده همه اسماء و صفات اوست. چنین نفس و روانی، از عقل اندیشه ای برخوردار است که وقتی حاکمیت می یابد، از عواطف اثری نیست و هیجانات روانی را مهار و مدیریت کرده و بند عقال بر پای آنها می بندد و هواهای نفسانی و خواسته هایش را کنترل می کند؛ از قلبی برخوردار است که مرکز عواطف انسانی چون محبت است و هیجانات روانی را بروز و ظهور می دهد به طوری که وقتی حاکمیت می یابد رفتاری عقلانی نداشته و بلکه ضد عقل رفتار می کند. هم چنین از حواس چندگانه ای برخوردار است که تنها جزئیات را می نگرد و می بیند از کلیات رها و دور است؛ و از شهودی برخوردار است که وقتی حاکمیت می یابد جزئیات را نمی بیند. می گویند: شخصیت انسان ها بر اساس این چهار امر دسته بندی می شود و در تقسیم بندی کلی با توجه به تفاوت های مرد و زن به این تقسیم دو بعدی اشاره می کنند که مردان، عقل گرا و شهودی هستند و زنان عاطفی و حسی به طوری که گرفتار حاکمیت عواطف بوده و در امور زندگی جزیی نگر هستند و مردان گرفتار عقلانیت و کلی نگری هستند.
البته این امر شاید چنان که می گوید در همه ابعاد و در همه اشخاص تعمیم نیابد، ولی رگه هایی از حقیقت را با خود همراه دارد و انواع شخصیت انسانی را در کلیتی تبیین می کند.
آموزه های اسلامی بر آن است تا انسانی را تربیت کند که عقلانیت او در عواطف و عواطف او در عقلانیت و نیز حواس در شهود و شهود در حواس ممزوج و آمیخته شود تا یک تعادل شخصیتی کامل تحقق یابد. این گونه است که بر عقلانیت تعبدی و تعبدعقلانی تاکید می کند و در فرهنگ و ادبیات کلامی و رفتاری اسلامی، مسلمان چنان می آموزد که برهان را با موعظه و جدال احسن با هم داشته باشد و حوزه هست ها را با بایدها پیوند زند. بر همین اساس است که حضرت ابراهیم(ع) در اوج استدلال برهانی که جای هست هاست، به ارزش ها و بایدها توجه می دهد و در هنگام استدلال می فرماید: فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ الَّيْلُ رَءَآ كَوْكَبًۭا قَالَ هَٰذَا رَبِّى  فَلَمَّآ أَفَلَ قَالَ لَآ أُحِبُّ الآفِلِينَ؛ هنگامی که (تاریکی) شب او را پوشانید، ستاره‌ای مشاهده کرد، گفت: «این خدای من است؟» امّا هنگامی که غروب کرد، گفت: «غروب‌کنندگان را دوست ندارم!»(انعام، آیه 76) در یک استدلال علمی و برهان منطقی کسی نمی آید بگوید: دوست می دارم یا نمی دارم. این عدول از برهان عقلانی به ارزش گذاری عاطفی بیانگر آن است که در فرهنگ قرآنی، شخصیت انسان با متضادات و متناقضات چنان باید آمیخته شود که بتواند تزکیه نفس یابد. در حقیقت تعلیم در راستای تزکیه است و تزکیه هدف تعلیم است و انسان می خواهد عالم متقی و مزکی تربیت کند و پرورش دهد نه یک دانشمند بی تقوای فاقد خودسازی و اصول انسانی.
مهرورزی و مهرخواهی روان آدمی
عواطف انسانی، مرکز هیجانات و احساسات انسانی است. اگر حواس برای بهره گیری از جهان اطراف و شناخت جزئیات به کار می رود، احساسات در بدن و چهره بازتابی از عواطفی است که در درون به شکل هیجان وجود دارد. به سخن دیگر، از کوزه همان برون تراود که در اوست. اگر هیجان محبت و عشق باشد، در قالب احساسات مودت و بشاط و نشاط خودش را نشان می دهد و انسان مهرورزی داشته و مهربانی می کند؛ اما اگر هیجان خشم و غضب باشد، در قالب احساسات تندی و خشونت کلامی و رفتاری و دشمنی و کینه و اخم و تخم خودش را نشان می دهد.
از نظر قرآن، انسان ها دارای عواطف هیجانی چون محبت و عشق است که بروز و ظهور آن در قالب احساس مودت و مهربانی و مهرورزی و دوستی است. در تعریف احساس مهربانی گفته اند: مجموعه اعمال و رفتاری که حاکی از ایثار، مدارا، قدرشناسی، و احترام به دیگران بدون توقع یا انتظاری از فرد مقابل خود است.
البته انسان همان طوری که دوست می دارد مهربانی کند، دوست دارد مهربانی ببیند. این گونه است که انسان گدای مودت و دوستی دیگران است و می خواهد احساس دوستی دیگران را خود نیز احساس کند. عبارت پیامبر(ص) که می فرماید: ارحم ترحم، رحم کن تا رحم کرده شوی، بیان گر این معنا که این نیاز امری طبیعی است.
البته برخی مهرطلبی و مهرخواهی را امری نادرست دانسته اند و آن را به عنوان یک هنجار و ارزش نمی پذیرند و اگر کسی کاری را به انتظار و توقع جبران انجام دهد، اهل معامله عاطفی و احساسی است و این درست نیست.
به نظر می رسد که چنین تفسیری نادرست باشد؛ زیرا انسان دوست می دارد تا دوست بدارد و دوست داشته شود. انسان دوست دارد محبوب خداوند باشد و حیبب الله قرار گیرد که دوستی دو سویه است. خداوند می فرماید: قُلْ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ ٱللَّهَ فَٱتَّبِعُونِى يُحْبِبْكُمُ ٱللَّهُ؛ بگو: «اگر خدا را دوست می‌دارید، از من پیروی کنید! تا خدا (نیز) شما را دوست بدارد.(آل عمران، آیه 31)
البته برخی ها تنها مهرخواهی دارند و به یک معنا طلبکار هستند؛ چنین روحیه ای نادرست است؛ از این رو، انسان شخصیت خویش را به گونه ای تربیت کند که در قالب اصلی اساسی: ارحم ترحم قرار گیرد. پس اگر مهرخواهی داری باید مهرورزی نیز داشته باشی.
انسان هایی که فاقد عزت نفس هستند، گرفتار مهرخواهی یک سویه هستند؛ زیرا کسی که ظرفیت ها، استعدادها و توانایی های خویش را می شناسد و نقاط ضعف خود را می داند و تهدیدها را ره گیری می کند، می داند چگونه رفتار کند تا هم خود سود برد و هم دیگران از بر او بهره برند.
در فرهنگ اسلامی اصطلاح حرمت نفس و احترام به خویش مطرح است. در حقیقت حرمت نفس ناظر به حوزه ارزشی است. به این معنا که گاه سخن از شناخت چیزی و گاه سخن از ارزش گذاری آن است. اگر انسان خودش را چنان که هست بشناسد و نقاط قوت و ضعف خود را بداند، و بر اساس توانایی ها برنامه ریزی و عزم داشته باشد، به جایی می رسد که قدر و منزلت خود را نیز می داند و برای خودش ارزش قایل می شود و حریم و حرمت برای خود قرار می دهد و از دیگران احترام می خواهد. اگر کسی برای خودش عزت نخواهد و احترام نپذیرد، نباید امید داشته باشد، دیگران برایش پشیزی ارزش قایل هستند و احترام و حرمتی می گذارند. بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، انسان باید برای خود عزت بخواهد و حرمت و حریم نگه دارد و از دیگران نیز بخواهد تا این حرمت ها و حریم ها بشناسند و رعایت کنند. حتی انسان برای حفظ آبرو و ارزش ها و حریم حرمت هایش می تواند جان و مالش را بدهد؛ زیرا اگر حرمت و احترامی نباشد زندگی و مال چه ارزشی دارد؟
باید توجه داشت که میان اعتماد به نفس و عزت نفس ارتباط تنگاتنگ اما تفاوتهایی نیز است؛ زیرا اعتماد به نفس بسیار محدودتر از عزت نفس است. به طور کل اعتماد به نفس به عقیده یک فرد نسبت به توانایی ها و استعدادهایش مربوط  است، اما عزت نفس به معنای داشتن احساس ارزشمندی و کارایی در مورد خود است. اعتماد به نفس از نتايج عزت نفس و برآيند آن به شمار می آید.
عوامل دوستی و مهربانی
عوامل دوستی را می توان به دو دسته شناختی و رفتاری دسته بندی کرد. از نظر قرآن، خداوند این توانایی را دارد که میان انسان دوستی و دشمنی برقرار کند.(ممتحنه، آیه 7)
اما عوامل رفتاری که موجب می شود تا دوستی و مهربانی در روابط اجتماعی جای دشمنی را بگیرد، اموری چون موارد زیر است:
1. ایمان: اصولا از نظر قرآن، دوستی واقعی در مومنان ایجاد می شود؛ زیرا ایمان به خدا و قیامت نقش تاثیرگذاری در مهرورزی به معنای پیش گفته دارد.(انفال، آیه 72) از نظر قرآن، خداوند است که منشا و خاستگاه محبت و مودت در میان انسان ها است(روم، آیه 21؛ طه، آیه 39 و آیات دیگر)، پس هر که  ایمان داشته باشد، ارتباط میان او با خدا موجب ارتباط او با دیگران می شود که در ساختار «من اصلح بینه و بین الله فقد اصلح الله بینه و بین الخلق؛ هر که میان خود با خدا اصلاح کرد خداوند میان او خلق اصلاح می کند»، سامان می یابد.
2. رحمت الهی:  خداوند رحمن و رحیم است و با مهر و رحمت همه هستی را آفریده و پر کرده است. رحمت الهی موجب می شود تا دل های اهل ایمان به هم نزدیک شود و با هم دوست شوند.(ممتحنه، آیه 7)
3. اعتصام به قرآن: در همین رابطه قرآن به عنوان کتاب زندگی، فلسفه و سبک زندگی را به انسان ها می آموزد و افزون بر معرفت بخشی به انسان شیوه تزکیه نفس و خودسازی را می آموزاند و این گونه است که انسانی با شاخص های شخصیت متعادل می سازد.(آل عمران، آیه 103)
4. اعتمام به اهل بیت(ع): اهل بیت(ع) به عنوان تزکیه کنندگان نفوس انسانی مطرح هستند. از نظر قرآن، انسان هر چه تلاش کند بدون اهل بیت(ع) و تزکیه آنان به جایی نمی رسد؛ زیرا خداوند تزکیه کننده از طریق اهل بیت(ع) است.(آل عمران، آیه 103؛ نساء، آیه 49؛ نور، آیه 21؛ آل عمران، آیه 164؛ بقره، آیه 151)
5. پیوند نسبی: خویشاوندی به ویژه پیوندهای نسبی چون فرزند، برادری، خواهری و مانند آن ها عامل مهم در مهرورزی و دوستی میان آنان است.(توبه، آیه 24؛ مجادله، آیه 22)
6. خوش خلقی: حسن خلق و خوشخویی مهم ترین عامل در ایجاد روابط مثبت میان انسان در قالب مهرورزی و دوستی است. این عامل حتی به گونه ای تاثیرگذار است که دشمنی را به دوستی تبدیل می کند.(فصلت، آیه 34) امام على عليه السلام می فرماید:  بِحُسنِ العِشرَةِ تَأنَسُ الرِّفاقُ؛ با خوش رفتارى، رفيقان، انس مى گيرند.(تحف العقول: 45، مشكاة الأنوار: 70 عن الإمام الكاظم عليه السلام عنه صلي الله عليه و آله؛ بحار الأنوار: 77،148،71.)هم چنین می فرماید:  حُسنُ الأخلاقِ يُدِرُّ الأَرزاقَ ويونِسُ الرِّفاقَ؛ خوش خويى، روزى را فراوان مى كند و دوستان را با انسانْ مأنوس مى نمايد.(غرر الحكم: 4856) در جایی دیگر دارد:  حُسنُ الخُلُقِ يورِثُ المَحَبَّةَ، ويُؤَكِّدُ المَوَدَّةَ؛  خوش خويى، محبّت به بار مى آورد و دوستى را استوار مى كند. (غرر الحكم: 4864.)از همین روست که سفارش به خوش خویی کرده و فرموده  است: عَلَيكَ بِحُسنِ الخُلُقِ؛ فَإِنَّهُ يَكسِبُكَ المَحَبَّةَ؛ پايبند خوش خويى باش كه دوستى [مردم] را نصيبت مى كند. (غرر الحكم: 6100.) امام صادق عليه السلام نیز می فرماید: طَلَبتُ صُحبَةَ النّاسِ فَوَجَدتُها في حُسنِ الخُلُقِ؛ خواستار همراهى مردم شدم، پس [ريشه] آن را در خوش خويى يافتم. (مستدرك الوسائل: 12 ، 174 ، 13810 ) و نیز می فرماید:  حُسنُ الخُلُقِ مَجلَبَةٌ؛  خوش خويى، جلب كننده دوستى است.( الكافي: 1 ، 27 ، 29 عن مفضّل بن عمر، تحف العقول: 356، بحار الأنوار: 78 ، 269 ، 109.)
7. کارهای نیک: اعمال صالح و نیک موجب می شود تا دل های مردمان به هم گرایش یافته و دوستی و مودت میان آنان شکل گیرد.(مریم، آیه 96؛ و نیز نگاه کنید: سنن الترمذي: 5،317،3161؛ الأسماءوالصفات: 1،522،446 كلاهما عن أبي هريرة، كنزالعمّال: 2، 8، 2912.)
8. سازگاری: از قدیم گفته اند: کبوتر با کبوتر، باز با باز، کند هم جنس با هم جنس پرواز.  امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: كُلُّ طَيرٍ يَأوي إلى شَكلِهِ؛ هر پرنده اى، كنار همانند خود فرود مى آيد.(غرر الحكم: 6866.) اصولا اموری که نوعی همانندی میان آنها به یک دیگر گرایش و میل دارند. امام على عليه السلام می فرماید: كُلُّ امرِىًءيَميلُ إلى مِثلِهِ؛ هر كس، به همانند خودش گرايش دارد. (غرر الحكم: 6865.) از قدیم نیز بر اساس سخن امیرمومنان(ع) گفته اند: الجنس الی الجنس یمیل، هم جنس به یک دیگر گرایش دارد؛ چنان که امیرمومنان عليه السلام می فرماید: كُلُّ شَيءٍ يَميلُ إلى جِنسِهِ؛ هر چيز به هم جنس خود گرايش دارد. (غرر الحكم: 6863.) آن حضرت(ع) برای تبیین این موضوع در جایی دیگر می فرماید: العاقِلُ يَألَفُ مِثلَهُ؛ عاقل، با همانند خود الفت مى گيرد.( غرر الحكم: 326.) از همین روست که آدم پست و فرومایه به انسان های بلند مرتبه گرایشی ندارد:  اللَّئيمُ لا يَتَّبِعُ إلاّ شَكلَهُ، ولا يَميلُ إلاّ إلى مِثلِهِ؛ آدم پست، تنها از همانند خود پيروى مى كند و تنها به همانند خودش مى گرايد.(غرر الحكم: 1920) و در جایی دیگر با اشاره به شروران جامعه می فرماید: لا يُوادُّ الأَشرارَ إلاّ أشباهُهُم؛ بدكاران، جز با همانندان خود، دوستى نمى كنند.(غرر الحكم: 10602) پس اگر بخواهیم دو نفر بیزار از هم را به هم نزدیک کنیم، ناتوان خواهیم بود؛ زیرا سازواری میان آنان نیست: إزالَةُ الرَّواسي أسهَلُ مِن تَأليفِ القُلوبِ المُتَنافِرَةِ؛ از جا كندن كوه هاى استوار، آسان تر از الفت دادن دل هاى رميده از يكديگر است (مطالب السؤول: 56؛ نثر الدرّ: 1، 322 وليس فيه «المتنافرة»، بحار الأنوار: 78، 11، 70) ؛ زیرا به قول امیرمومنان امام علی: المَوَدَّةُ تَعاطُفُ القُلوبِ فِي ايتِلافِ الأَرواحِ؛ مودت و دوستى، گرایش و ميل دل ها به يكديگر است، به سبب الفت يافتن جان هاست.(غرر الحكم: 2057) و اگر جانی با جانی دیگر در مقام عواطف، الفت نداشته باشد، گرایش به یک دیگر در مقام احساسات ظاهری نخواهد داشت؛ زیرا مودت، محبت عاطفی است که در احساسات ظاهری بروز می کند. به هر حال، آن چه ظاهر رفتاری انسان را شکل می دهد، باطن و شخصیت درونی ما است.(اسراء، آیه 84) بنابراین، اگر دیده می شود کسی از دیگری گریزش یا گرایش دارد به سبب همانند یا تفاوتی است که در درون و شخصیت آنان وجود دارد. امام علی عليه السلام می فرماید: إنَّ طِباعَكَ تَدعوكَ إلى ما ألِفتَهُ؛ خصلت هايت، تو را بدانچه با آن الفت گرفته اى، فرا مى خوانَد.(غرر الحكم: 3420.)پس اگر بخواهیم با کسی دوستی کنیم و می بینیم راه نمی دهد باید بدانیم که تفاوت خصلیت و طبیعت درونی عامل آن است. امیرمومنان(ع) می فرماید: إنَّ النُّفوسَ إذا تَناسَبَتِ ايتَلَفَت؛  جان ها چون با يكديگر سازگار باشند، الفت خواهند گرفت.(غرر الحكم: 3420 ) در جایی دیگر می فرماید: النُّفوسُ أشكالٌ، فَما تَشاكَلَ مِنهَا اتَّفَقَ، وَالنّاسُ إلى أشكالِهِم أميَلُ؛ جان ها را شكل هايى است. پس آنان كه هم شكل يكديگرند، با هم موافقت خواهند كرد و مردم، به هم شكلان خود، گرايش بيشترى دارند.( كنز الفوائد: 2، 32؛ بحارالأنوار: 78، 92، 100. ) رسول اللّه صلي الله عليه و آله نیز می فرماید:  الأَرواحُ جُنودٌ مُجَنَّدَةٌ، فَما تَعارَفَ مِنهَا ائتَلَفَ، وما تَناكَرَ مِنهَا اختَلَفَ؛ جان ها (روح ها)، همچون سپاهيانى فراهم آمده هستند كه هر كدام كه يكديگر را شناختند، با يكديگر الفت مى گيرند و هر يك كه ديگرى را نشناختند، با يكديگر اختلاف خواهند يافت. (كتاب من لا يحضره الفقيه: 4،380،5818؛ الاعتقادات: 48؛ جامع الأخبار: 488،1359؛ عوالي اللآلي: 1،288،142)
9. خوش نیتی: این که نیت انسان نیک و خوش باشد، تاثیر مثبتی بر گرایش دیگران به محبت و مودت او دارد. امام على عليه السلام می فرماید: مَن حَسُنَت نِيَّتُهُ كَثُرَت مَثوبَتُهُ، وطابَت عيشَتُهُ، وَوَجَبَت مَوَدَّتُهُ؛ هر كه خوش نيّت گردد، پاداشش فراوان مى شود، زندگى اش خوش مى گردد و دوستى اش بر ديگران لازم مى شود.(غرر الحكم: 9094)
10. خوش رفتاری: خوشخویی مقتضی خوش رفتاری است؛ از این روست که در روایات میان خوشخویی و خوشرفتاری نسبت تنگاتنگی برقرار شده و به عنوان متغیر همبسته معرفی شده است. امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: مَن حَسُنَت عِشرَتُهُ كَثُرَ إخوانُهُ؛ هر كه خوش رفتار باشد، برادرانش فراوان مى گردند. (غرر الحكم: 8392.)
در آیات و روایات عوامل دیگری نیز بیان شده که بازگشت آن به اعمال صالح و نیک کاری و  نیک رفتاری و خوشخویی و خوشرفتاری باز می گردد. در حقیقت دیگر عوامل مصادیقی از همین امور کلی است که جوامع الکلم و کلیات عوامل محبت و مهرورزی و مودت و دوستی است.