هدایت الهی پیش از آن که از طریق وحی پیامبران انجام گیرد، از طریق وحی عقلانی انجام می شود؛ زیرا اگر عقل سالم و ادراک درستی وجود نداشته باشد، امکان تشخیص حق از باطل، زشت و زیبا، بد و خوب و مانند آن، نیز برای بشر وجود نخواهد داشت. از این روست که در آموزه های قرآنی بر جایگاه بلند خردورزی و تعقل تاکید شده و معیار انسانیت و کرامت و شرافت وی را در بهره مندی از این قوه و توانایی دانسته است؛ زیرا بی خردی به معنای بی تقوایی است و خردورزی مفهومی جز تقوا ندارد، چون این خرد است که حق و باطل و زیبا و زشت و خوب و بد را از هم باز می شناسد و آدمی را از ارتکاب پلشت ها و زشت ها باز می دارد و به سوی خوبی ها و زیبایی ها رهنمون می سازد.
در فرهنگ قرآنی ، درک حقایق هستی و حتی حقایق وحیانی قرآن، مبتنی بر خردورزی است و انسان هایی که از این توانایی بهره مند نباشند و یا خرد را به کار نگیرند و تعقل نورزند، از ایمان بی بهره اند؛ زیرا ایمان جز به شناخت حق و دلبستگی به آن تحقق نمی یابد و شناخت آدمی نیز از راه ابزارهای شناختی و به کار گیری عقل (قلب) شدنی است. از این روست که خداوند، غیر مومنان را به بی خردی و قفل بودن دل ها و قلوب(عقول) متهم و متصف می کند.
نویسنده در این مطلب بر آن است تا جایگاه عقل را در مقام پیامبری درونی و نقش آن در همه ابعاد زندگی از نگره آموزه های قرآنی به دست دهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
حسن و قبح عقلی
سخن گفتن از عقل در قرآن به معنای سخن گفتن از شرافت و کرامت آدمی است؛ زیرا آن چه به آدمی ارزش و اعتبار می بخشد، عقل است. البته در تحلیل قرآنی، آن چه به آدمی ارزش می بخشد نفس عقل نیست بلکه تعقل و خردورزی است. به این معنا که همه انسان ها از توانایی و قوه عقل بهره مند می باشند، ولی آن چه موجب می شود تا آدمی در مسیر کمالی قرار گیرد و خدایی شود، بهره گیری از توان عقل و خردی است که در ذات وی سرشته شده است.
عقل که گاه در قرآن از آن به عناوین دیگری چون قلب، لب ، حجی و مانند آن یاد شده است، قوه تفکر است که می بایست به کار گرفته شود تا به انسان ارزش انسانیت و شرافت و کرامت انسانی عنایت کند. از این روست که در قرآن كريم، 49 بار از مشتقات «عقل» استفاده گرديده و همه اين مشتقات به صورت فعل استعمال شده‌اند؛ زیرا به کارگیری این قوه و توان برای آدمی ارزش و اعتبار می آورد. کسی که عقل را به کار می گیرد، به قدرت تشخیصی می رسد که از راه تفکر در آیات الهی به دست می آورد؛ زیرا شناخت انسان از خود و بیرون از طریق تفکر انجام می گیرد و آیات الهی در آفاق و انفس آدمی به او کمک می کند تا درک و تحلیل درستی از خود ، خدا و جهان به دست آورد و موقعیت خود را نسبت به آن دو بسنجد.
در آموزه های قرآنی ارتباط تنگاتنگی میان عقل و قلب بیان شده است و سخن از " لهم قلوب یعقلون بها؛ دل هایی که با آن خرد می ورزند و تفکر می کنند(حج آیه 46) به میان آمده است. این بدان معناست که قلب آدمی مرکز تفکر و خردورزی است. چنان که در همین آموزه های از ابزارهای شناختی چون شنوایی و بینایی یاد شده و ارتباط آن را تفکر و تعقل تبیین شده است.(ملک آیه 10، فرقان آیه 44 و بقره آیه 75)
همین ارتباط شگفت را میان خردورزی و هدایت(بقره آیه 170)، خردورزی و دانش (عنکبوت آیه 43)، خردورزی و ایمان (بقره آیه 75)، خردورزی و یقین(شعراء آیات 24 و 28) ، خردورزی و تقوا(انعام آیات 151 و 152) و مانند آن می توان یافت. در برخی از این آیات مانند آیات سوره شعراء جمله به طور کامل تکرار شده و در پایان تنها به جای موقنین (اهل یقین) ، تعقلون( تعقل و خردورزی می کنید) قرار داده شده (شعراء آیات 24 و 28) و یا به جای تعقلون ، تتقون آورده شده است. (انعام آیات 151 و 152) تا این گونه نشان دهد که نتیجه تعقل و خردورزی چیزی جز تقوا و یقین نیست.
در همین آیات و آیات دیگر، این گونه مطلب بیان می شود که اگر کسی به درستی از ابزارهای شناخت بهره گیرد به خردورزی می رسد و کسی که خردورزی نماید به یقین ، علم ، تقوا، ذکر و هدایت دست می یابد. بنابراین خردورزی است که آدمی را به کمالات مطلوب می رساند و بهره گیری از آیات تکوینی و تشریعی و یا آفاقی و انفسی و هر گونه دیگر، تنها با خردورزی شدنی است. بر این اساس می توان گفت که پذیرش ایمان و توحید تنها با خردورزی و تعقل و بهره گیری از عقل شدنی است.
چنان که از آموزه های قرآنی بر می آید، عقل انسانی ، قادر بر تشخیص زشتی ها و زیبایی ها و حسن و قبح برخی از امور است؛ زیرا عقل انسانی به یک معنا همان فطرتی است که انسان بر آن سرشته شده است و فطرت سالم انسانی به طور طبیعی گرایش به خدا و کمالیات دارد؛ از این رو ، عقل به طور طبیعی گرایش به کمالیات و خداوند دارد.
عقل همان گونه که قدرت تشخیص امور گوناگون را دارد ، در حوزه افعال نیز این گونه است. به این معنا که قادر و توانا به تشخیص افعال خوب از بد و زیبا از زشت است. این عقل عملی در برابر عقل نظری قرار می گیرد، زیرا مدرکات عقل عملی به حوزه افعال و اعمال اختصاص می یابد و مدرکات عقل نظری نیز به حوزه امور ذهنی و فکری مرتبط می باشد.
به عنوان نمونه عقل انسانی به طور مستقل این را در می یابد که در حوزه عمل عدالت امری نیک و خوب است و ظلم امری زشت و بد می باشد. این گونه است که دانشمندان می گویند که حوزه مدرکات عقل عملی حسن و قبح افعال است.
به نظر معتقدان به عدلیه (شیعیان و معتزلیان) افعالی وجود دارد که عقل از درون ذاتش بی استعانت از وحی و شریعت ، حسن و نیکی آنها را درک می کند و حکم به لزوم انجام آن ها می دهد ، چنان که قباحت و زشتی اموری دیگر را درک کرده و بر لزوم ترک و اجتناب از آن ها فرمان می دهد. بر این پایه، همه چیزها ، دارای حسن و قبح ذاتی هستند که عقل بیش تر آن ها را درک می کند و تشخیص می دهد. به عنوان نمونه کمک به هم نوع دارای حسن ذاتی است و دروغ و ظلم به دیگری دارای قبح ذاتی می باشد؛ زیرا فطرت سالم انسانی ، به طور طبیعی به نیکی ها و خوبی ها و زیبایی ها گرایش داشته و از بدی ها و زشتی ها اجتناب می ورزد.
از نظر عدلیه ، هر چیزی که انسان سالم با فطرت سلیم و عقل خویش زشت و بد می یابد و از آن پرهیز می کند و یا آن را خوب و نیک می یابد و به آن گرایش می یابد، در دایره مفسده و مصلحت قرار می گیرد و ترک و یا انجام آن لازم می شود. البته احکام الهی که به امور مختلف تعلق گرفته و حکم وجوب و یا تحریم یافته است، آن ها نیز در دایره مفسده و مصلحت می باشند و به سبب مصالح و مفاسدی حکمی از احکام بر آن ها بار شده است. به سخن دیگر: کل ما حکم به الشرع حکم به العقل و کل ما حکم به العقل حکم به الشرع؛ هر چیزی که شریعت به آن حکم کرده عقل نیز بدان حکم کرده و هر آن چه عقل به آن حکم می کند شریعت نیز به آن حکم می کند؛ زیرا هر دو دسته احکام عقلانی و وحیانی براساس مصالح و مفاسدی است که عقل و شریعت به آن رسیده اند. از آن جایی عقل مصالح و مفاسد برخی از چیزها را نمی تواند به هر دلیلی تشخیص دهد ، وحی به کمک عقل آدمی آمده است تا به او کمک کند. بر این اساس است که در شریعت اسلامی سخن از احکام تاسیسی و امضایی می شود. به این معنا که مصلحت و مفسده برخی از امور را عقل نمی تواند تشخیص دهد که عقل به کمک وی آمده و احکام را تاسیس کرده است، ولی در آن جایی که عقل مصلحت و مفسده را به دست آورده شریعت و وحی آن را امضا و تایید کرده است.(نگاه کنید: اصول فقه ، مظفر، المیزان ، ج 5 ، ص 10 ، ج 12 ، ص 277 و ج 8، ص 56 و منابع اصولی و تفسیری دیگر)
مصادیق و موارد حسن و قبح عقلی
همان گونه که گفته شد ، اغراض انسان ، سبب جعل امر و نهی و اعتبار حسن و قبح برای افعال شده است. در تشریع احکام از سوی خداوند نیز همین گونه عمل شده است. بنابراین وجود مصلحت و مفسده در امور، سبب امر و نهی الهی به آن ها شده است. بر همین اساس ، آن چه را خداوند امر کرده است حسن و آن چه را نهی کرده است قبیح است.
خداوند در بسیاری از آیات قرآنی، اصل حسن عدل و یا قبح ظلم را به عقل عملی واگذار کرده است و در جایی نفرموده است که ظلم قبیح است ؛ با این همه می فرماید که " و ما ربک بظلام للعبید، خداوند نسبت به بندگان ظالم نیست. به این معنا که حکم عقل عملی بر قبح ظلم است و خداوند آن را از خود نفی می کند.
در برخی از امور که حرمت آن را بیان می کند مانند حرمت زنا و لواط، در بیان علت این حکم می فرماید که این امور فحشا و فاحشه می باشد؛ بنابراین معلوم می شود که عقل ، زشتی و قبح این امور را درک کرده است و خداوند تنها حرمت تشریعی را تاکید کرده است.
در کاربردهای قرآنی هر گاه چیزی دارای قباحت شدید باشد از آن به فاحشه تعبیر می کند(القاموس المحیط ، ج 1 ، ص 817) و به گفته برخی ، کار قبیحی که قبح آن از حد و مرز گذشته و بسیار قبیح باشد، از ان تعبیر به فاحشه می شود.(الکشاف، زمخشری، ج 1 ، ص 213) البته واژه سوء نیز به معنای قبیح و زشت است (لسان العرب ، ابن منظور، ج 6 ، ص 416)
از آیاتی چون 169 و 268 سوره بقره چنین استنباط می شود که هر فردی طبق عقل و فطرت سالم خود ، قبح و زشتی برخی از امور را درک می کند. از این روست که فرموده ، شیطان شما را به کارهای زشت(سوئ) و بسیار قبیح (فحشاء) فرمان می دهد؛ زیرا سوء و فحشاء چیزهایی است که عقل آن ها را زشت شمارد و شریعت آن را تاکید کند.( انوار التنزیل ، بیضاوی، ج 1 ، ص 161)
عقل آدمی به نیکوی و ارزشمندی آزادی و استقلال (نحل، آیه 75) ، شایستگی نیکی در برابر نیکی (الرحمن ، آیه 60)، ارزشمندی و حسن ادای امانت(نساء، آیه 58) ، برتری معبودی حقیقی نسبت به معبودان دروغین (نمل، آیه 59) ، برتری نور بر ظلمت (انعام ، آیه 122 و رعد ، آیه 16)، پیروی از افراد هدایت یافته (یونس، آیه 35) برتری حیات و زندگی (انعام ، آیه 122)، برتری آفریدگار بر غیر خالق (نحل ، ایه 17 و نمل ، ایه 64)، داشتن صاحب یگانه به جای تعدد ارباب و صاحبان(یوسف، آیه 39 و زمر ، آیه 29)، دعوت دیگران به عدل و برابری(نحل، آیه 76)، برتری حرکت در راه مستقیم به جای راه های اعوجاج(نحل آیه 76) ، خوبی و زیبایی علم (انعام آیه 50 و ایات دیگر)، قدرت و توانایی در انجام کار نسبت به ضعف و ناتوانی (نحل ، آیه 75) و قضاوت عادلانه بر داوری ستمگرانه (نساء آیه 58) حکم می کند و مردمان را به انجام آن ها فرمان می دهد.
در برابر همین عقل عملی نیز موارد بسیاری را به عنوان مواردی که می بایست انسان از آن ها به عنوان کارهای زشت و بد اجتناب و پرهیز کند، معرفی می کند که از جمله می توان به اختلاف افکنی میان مومنان (انفال ، ایات 45 و 46 و توبه آیه 107) ، زشتی ازدواج با همسر پدر(نساء آیه 22)، اطاعت و پیروی از افراد بی عقل و بی خرد(بقره آیه 170) و اطاعت و پیروی از ناتوان و نیازمند هدایت در امر هدایت(مائده آیه 104 و یونس آیه 35) ، اطاعت از فرمان سوء و فحشای ابلیس و شیطان (بقره آیات 168 و 169)، اطاعت از هواهای نفس و زیاده خواهی های آن به عنوان مصداقی از ظلم (قصص آیه 50)، افتراء و بهتان به دیگران (نساء آیات 20 و 50 و 156 و آیات دیگر) ، اهانت به میهمان و بی حرمتی نسبت به او (حجر آیات 67 تا 69) ، بازداشت بی گناهان (یوسف آیه 79) ترجیح امور پست به جای امور ارزشمند(بقره آیه 61) ، ترجیح گمراه بر هدایت یافته (یونس آیه 35) برتری کور بر بینا(انعام آیه 50)، ترک عمل به علم (بقره آیه 44) ، تساوی مجرم بر مسلم و مطیع قانون (قلم آیات 35 و 36) ، تقلید کورکورانه (بقره آیه 170) ترک پاداش به نیکوکار و محسن (الرحمن آیه 60) خلف وعده (آل عمران آیه 9) ، حکم بر خباثت و پستی در امور(بقره آیه 267) و انکار حق و حق ناپذیری(هود آیات 18 تا 24) ، ظلم (بقره آیه 35) ، خیانت (یوسف آیات 51 و 52) ، دروغگویی (آل عمران آیه 61) ، زنا( اسراء آیه 32) سرقت و دزدی (یوسف آیات 70 تا 77) عهد و پیمان شکنی (بقره آیه 100) ، عقاب شخص در برابر قانونی که اطلاع ندارد و بیانی نشده (اسراء آیه 15) فساد (بقره آیه 11) ، غصب مال مردم به ناحق(بقره آیه 188) ، غفلت از نجات خود (ملک آیه 10) ، قتل بی گناه(بقره آیه 30) ، کتمان حقایق(بقره آیات 41 و 42) نهی از معروف (توبه آیه 67) و مانند آن اشاره کرد.
اگر نگاهی به این آیات و آیات دیگر بیاندازیم به آسانی می توان دریافت که عقل آدمی خود پیامبری بزرگ است که بی آن نمی توان بسیاری از امور را درک کرد و تشخیص داد و حکم آن را دانست. این عقل آدمی است که به این امور حکم می کند و خداوند بر اساس همان عقل عملی است که بر آن مهر تایید می زند و به عنوان فحشاء و سوء و امر مفسده انگیز و یا فاسد از آن ها پرهیز داده و یا به اموری که دارای مصلحت است فرمان انجام می هد.
بر اساس آموزه های قرآنی تعبد و تعقل چنان به هم مرتبط هستند که نمی توان در اصل موردی را یافت که تعبد و تعقل با هم گره مناسب و درستی نخورده باشد. اگر موردی دیده می شود که ارتباطی میان آن دو نیست ، به یقین و قطع ، مواردی است که اشتباه در تطبیق بوده است و یا عقل از مسیر سلامت و فطرت خود بیرون رفته و یا این که شریعت به تحریف کشیده شده است.
بنابراین می بایست انسان ارزش عقل این پیامبر درونی خویش را به درستی دریابد و بر اساس آن عمل کند و اجازه ندهد تا این دریچه شناخت و فهم و عمل از میان برود و یا کور شود و یا پرده ای بر آن افکنده گردد و امکان بهره مندی درست از آن برای شخصی سلب شود.
