شایعات و امنیت اجتماعی

بسم الله الرحمن الرحیم

فلسفه وجودی اجتماع تامین امنیت و رفاه و آرامش و آسایش است؛ بنابراین هر چیزی که این فلسفه اجتماعی را تهدید کند، به عنوان دشمن اجتماع تلقی شده و باید حذف شود. از جمله مهم ترین عوامل تهدید درونی اجتماع، شایعاتی است که امنیت روانی اجتماعی را در معرض خطر قرار می دهد و امنیت را از آن سلب می کند. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی قرآن بر آن است تا نقش شایعات را در تخریب امنیت اجتماعی تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

آثار تخریبی شایعات در اجتماع

از نظر قرآن، انتشار اخباری که صحت و سقم آن تایید نشده، به عنوان اذاعه و شایعه بد تلقی شده و حرام دانسته می شود؛ زیرا همان طوری که تولید اخبار مشکوک و بی پایه، حرام و جایز نیست(نساء، آیه 83؛ احزاب، آیات 60 و 61؛ نور، آیات 11 تا 19)؛ زیرا آثار مخربی بر رفتار فردی و جمعی افراد جامعه به جا می گذارد و انسان و اجتماع را از حرکت در مسیر درست و راست خارج و دور می سازد.

اصولا از نظر قرآن، اجتماع قرآنی و امت اسلامی، جامعه ای عقلانی است، به طوری که عقلانیت و منطق بر اندیشه ها و انگیزه های آن حاکمیت دارد. بنابراین، آن چه جزم او را سامان می دهد، منطق عقلانی است. قضایایی که در عقل و اندیشه او شکل می گیرد، بر اساس مبادی و مبانی منطق است. پس از اولیاتی چون استحاله اجتماع و ارتفاع نقیضین به عنوان ام القضایا بهره می گیرد و بدیهیاتی که بر آن تاکید دارد هر چند نیازمند دلیل نیست، ولی به کم ترین تامل به اولیات باز می گردد. اگر به مقبولات توجه می کند، مقبولاتی است که برادرخوانده بدیهیات است و شواهد منطقی و عقلایی بر صحت آن مهر تایید می زند. از این روست که قوای خیال و وهم بر اندیشه و تعقل و تفکر مومن حاکمیت ندارد، بلکه عقل و قلب فطری است که مدیریت اندیشیدن را در اختیار دارد.

هم چنین در حوزه انگیزه، مقام عقل عملی و عزم ارادی، به جای آن که تحت تاثیر قوای شهوت و غضب و گوش به فرمان نفس اماره بالسوء و بدی باشد، از عقل عملی فرمان می برد که «مَا عُبِدَ بِهِ اَلرَّحْمَنُ وَ اُكْتُسِبَ بِهِ اَلْجِنَانُ ؛ خدای رحمان بدان عبادت و بهشت بدان به دست می آید.»( اصول کافی ، ج 1 ، ص 11.) این در حالی است که در جامعه جاهلی آن چه مدیریت عزم ارادی را به عهده گرفته همان هواهای نفسانی است. خداوند درباره وضعیت اجتماع جاهلی می فرماید: إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ ما تَهْوَي الْأَنْفُسُ؛ جز از ظن پیروی نمی کنند و آن چه هواهای نفس می خواهد.(نجم، آیه 23) پس در جامعه جاهلی عقل نظری و عقل عملی در حوزه جزم و عزم و اندیشه و انگیزه حاکمیت ندارد، بلکه وهم و خیال جایگزین عقل نظری و شهوت و غضب جایگزین عقل عملی شده است.

وقتی در یک جامعه وهم و خیال و شهوت و غضب حاکمیت یابد، سعادت و خوشبختی از آن جامعه برداشته می شود و به جای آرامش و آسایش، ناامنی و فقر جایگزین می شود؛ چرا که به جای عدالت به عنوان شاخص رفتار، ظلم و ستم جایگزین شده است.

در اجتماع جاهلی، آن چه در مقام اندیشه حرف اول را می زند همانا وهم و خیال است که در قالب ظن(گمان) و خرص (تخمین) مدیریت اندیشه را به عهده گرفته است. شکی نیست ظن و گمان نمی تواند جایگزین مطمئنی برای علم قطعی و یقینی جازم باشد: وَمَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا؛ و ايشان را به اين كار علمی نيست، جز ظن و گمان خود را پيروى نمى كنند؛ و در واقع گمان در وصول به حقيقت هيچ سودى نمى ‏رساند. (نجم، آیه ۲۸)

جالب است که اخباری که اینان در قالب علم و قطع ارایه می دهند؛ چون بر اساس ظن و گمانه است، نه قطع عقلانی، تنها به حوزه حس و ابزارهای حسی محدود می شود و نمی تواند فراتر تحلیلی از عالم غیب و غیر محسوس به دست دهد. این گونه است که تنها باور به دنیای محسوس برای آنان قطعی و علمی است و ماورای این دنیای محسوس برای آنان غیر علمی و غیر قطعی تلقی می شود و به انکار آن می پردازند.(نجم، آیات 28 تا 30)

از نظر قرآن هر جامعه ای که به جای مبادی و مبانی عقلانی، بر مبادی و مبانی ظنی می اندیشد و عمل می کند، جامعه ای جاهلی است. در این جوامع اخباری که رد و بدل می شود، ظنی است؛ بنابراین در تولید اخبار و انتشار آن بر اساس وهم و خیال و ظن و گمان و تخرص و تخمین عمل و رفتار می شود و افراد بدون آن که تحقیق قطعی از صحت و سقم اخبار به دست آورند، به انتشار آن می پردازند. این همان عملی است که امروزه به عنوان شایعه سازی و شایعه پراکنی مطرح است و به عنوان عامل مخرب امنیت اجتماعی مورد تحلیل عالمان و کارشناسان و نخبگان در علوم انسانی قرار می گیرد.

از مهم ترین آثار مخرب شایعه پراکنی به معنای انتشار اخباری که صحت و سقم آن از نظر منطقی تایید نشده است، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. اضطراب: انتشار اخبار بی پایه و اساس، موجب اضطراب در افراد جامعه می شود و امنیت روانی اجتماع را در معرض خطر قرار می دهد. تشویش، نگرانی و رفتارهای نامتعادل با توجه به تاثیر خبر می تواند شدت و ضعف داشته باشد. تاثیر خبر نیز بستگی به میزان اهمیت محتوای خبر در زندگی مردم دارد. پس هر خبری که امنیت جانی، مالی و عرضی مردم را نشانه بگیرد از درجه حساسیت بیش تری برخوردار خواهد بود. اخبار نادرست و بی پایه از حمله نظامی یا احتمال آن، می تواند بحران فراگیری را موجب می شود و موجی عظیم و سهمگین از اضطراب در سطح وسیعی از مردم ایجاد کند. اصولا هر خبری که به حوزه امنیت و ناامنی اجتماعی بستگی دارد، باید پیش از انتشار از سوی افراد، از صحت و سقم آن تحقیق شود و مسئولان مربوط در جریان آن قرار گیرند؛ زیرا انتشار چنین اخباری می تواند جامعه ای را با بحران مواجه کرده و موجبات هرج و مرج و شورش گسترده را فراهم آورد.(نساء، آیه 83؛ احزاب، آیه 60) تعبیری که خداوند درباره اخبار با درجه حساسیت بالای اجتماعی در قرآن آورده، اصطلاح ارجاف است. ارجاف به چیزی گفته می شود که هم چون زلزله دارای تکانه های شدید است. مرجفون کسانی هستند که نه تنها به انتشار اخبار بی پایه و شایعات می پردازند؛ بلکه خود آنان شایعه سازانی هستند که اخبار ایشان هم چون زلزله دارای تکانه های شدید اجتماعی است و جامعه را به لرزه در آورده و گاه به سبب ایجاد شورش آن را زیر و رو کرده و شخم می زند و اثری از اجتماع باقی نمی گذارد.(احزاب، آیه 60)
2. ارتداد و نابودی اجتماع: از دیگر آثاری که برای شایعات و اخبار بی پایه و اساس می توان بر شمرد، ایجاد جو و فضایی است که افراد اجتماع را به واگرایی سوق می دهد و زمینه ساز ارتداد افراد آن و در نتیجه فروپاشی اجتماعی به نام امت می شود؛ زیرا امت ، مجموعه افراد از اقوام و قبایل و فرهنگ ها و نژادهای گوناگون است که به هدف متعالی گرد هم آمده و به قصد تحقق آن بر اساس یک رویه به نام شریعت عمل می کنند. در حقیقت، امت دارای فلسفه و سبک زندگی خاصی است که اساسنامه و مرامنامه آن را تشکیل می دهد. امت اسلام، یکی از امت های مهم از اجتماع بشری است که بیرون از دایره قومیت و نژاد و مانند آن شکل گرفته و همه افراد بشری را تحت پوشش خود قرار می دهد. برخی از شایعات آن چنان مخرب و زیانبار است که می تواند افراد یک امت را متزلزل کرده و اجتماع امت را نابود سازد. به عنوان نمونه شایعه مرگ یا قتل رهبر امت که بنیاد اجتماع امت بر آن شکل گرفته ، می تواند افراد را به جای همگرایی و انسجام به سوی واگرایی سوق دهد و امت را نابود سازد بی آن که افراد آن نابود شده باشند. به سخن دیگر، موجبات ارتداد فکری و عملی آنان شده و آنان را از همراهی با فلسفه و سبک زندگی و اساسنامه و مرامنامه امت دور و جدا می کند و این گونه است که آن امت از میان می رود. البته خداوند نسبت به چنین رویکردی از سوی امت اسلام هشدار می دهد و از آنان می خواهد حتی در صورت درستی خبر مرگ رهبر نباید آنان از اساسنامه و مرامنامه امت دست بردارند، بلکه با حفظ و حفاظت بر ساختار، هم چنان به راه خویش ادامه دهند تا به هدف متعالی دست یابند؛ اما این هشدار الهی نشان می دهد که ظرفیتی در شایعات است که می تواند چنین آثار مخرب و زیانباری را به جا گذارد و امت را از اسلام و اهداف آن دور سازد.(آل عمران، آیه 144)
3. شکست: از دیگر آثار مخرب اجتماعی شایعات می توان به شکست اشاره کرد. برخی از شایعات می تواند همان طوری که ارتداد و اضطراب اجتماعی را ایجاد یا دامن بزند ، می تواند بستری برای هرج و مرج در میدان های نبرد شود و مدیریت میدان نبرد را از مهار خارج کند. این گونه است که شکست در میدان نبرد از پیامدهای شایعه سازی است. هر چه شایعه در حوزه امور حساس تری نسبت به امت باشد، به همان میزان تاثیر شایعه و آثار مخرب آن نیز بیش تر خواهد بود. به عنوان نمونه اخبار کشته شدن فرمانده و رهبری می تواند افراد متزلزل را از ادامه نبرد بازدارد و بحران در مدیریت میدان ایجاد کند. این گونه است که شکست برای متاثران از شایعه حتمی و قطعی است.(آل عمران، آیه 144) البته کسانی که بر اساس اساسنامه و مرامنامه امت اسلام فعالیت می کنند در صورت حتی صحت خبر بر پایه آتش به اختیار عمل می کنند و اجازه تقدم به دشمن را نمی دهند بلکه با تثیبت مواضع خودی بر آن می شود تا اوضاع را سر و سامان دهند و شکست را از جامعه و میدان نبرد دور سازند. به هرحال، نمی توان از آثار مخرب و زیانبار شایعه ها از جمله شکست به سبب تعلل افراد اجتماع چشم پوشید و آن را نادیده گرفت. همین تاثیر سوء و زیانبار است که آموزه های قرآنی به شدت علیه شایعه پراکنی مواضع سخت و شدیدی گرفته است.
4. هتک حرمت: چنان که گفته شد، اخبار در برخی از حوزه ها مانند جانی، مالی و عرضی به سبب درجه حساسیت انسان نسبت به آن، می تواند تاثیرات مثبت و منفی بزرگی به جا بگذارد. شایعات و اخبار بی پایه در حوزه عرضی می تواند زمینه ساز بحران های اخلاقی و حتی اجتماعی بزرگ و بلکه سیاسی شود؛ زیرا اگر شایعات نسبت به رهبران اجتماعی باشد که بنیاد آن اجتماع بر اساس اخلاق شکل گرفته است، هر گونه شایعه اخلاقی می تواند بحران اجتماعی – سیاسی بزرگی را موجب شود. به عنوان نمونه امت اسلام یک امت اخلاقی است؛ چرا که پیامبر(ص) خود در تبیین فلسفه بعثت و ایجاد امت اسلام می فرماید: إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ؛ جز برای اتمام مکارم اخلاقی برانگیخته نشده ام.» (بحارالانوار،ج 16، ص 210) بر این اساس هر گونه شایعه علیه رهبری یا رهبران اسلامی به معنای ایجاد بحران اجتماعی – سیاسی خواهد بود. این جنگ روانی از سوی منافقان در صدر اسلام علیه رهبری پیامبر(ص) انجام شد و تاثیر مخربی نیز به دنبال داشت تا آن که خداوند آنان رسوا ساخت و این گونه نقشه دشمنان خنثی شد.(نور، آیات 11 تا 19) از نظر قرآن، اخبار جنسی نباید در جامعه انتشار یابد و باید به هر شکلی شده از تولید و اشاعه آن جلوگیری شود؛ زیرا چنین اخباری موجب تشییع فاحشه و منکرات در جامعه می شود و امنیت روانی اجتماع را به خطر می اندازد.(همان)
5. ارعاب: از دیگر آثار شایعه پراکنی و شایعه سازی، ایجاد رعب و ترس در دوست و دشمن است. از نظر قرآن، امت اسلام می بایست مواظب باشند تا تحت تاثیر شایعات دشمن قرار نگیرند و رعب و ترس در ایشان ایجاد نشود. دشمنان از طریق ایادی خویش در میان امت اسلام اقدام به این عمل می کنند به طوری که انسان های ساده گمان نمی کنند که این دشمن است که این شایعات را تولید و به دست دوستان نادان یا منافقان منتشر می کنند. در صد اسلام شايعاتی از آمادگى نظامى دشمن از سوى منافقان، براى ارعاب و وحشت مجاهدان امت اسلام انتشار می یافت. از این رو، خداوند به مومنان هشدار می دهد تا مواظب چنین مکر و حیله دشمنان باشند.(آل عمران، آیه 173)
6. عمل شیطانی: از نظر قرآن، شایعه پراکنی در میان مسلمانان عملی شیطانی است و این افراد کاری شیطانی انجام می دهند و باید بدانند خداوند با آنان به عنوان اولیای شیطان برخورد می کند.(آل عمران، آیات 173 و 175؛ نساء، آیه 83)

مقابله و مبارزه با شایعات و عوامل آن

از نظر قرآن، حفظ امنیت و آرامش در درجه نخست اهمیت برخوردار است و باید امت اسلام به گونه ای عمل کند که این مهم ترین عنصر و مولفه سعادت بشر و اجتماع حفظ و تضمین شود. از این روست که خداوند ضمن حکم به حرمت شایعه سازی و شایعه پراکنی (نساء، آیه 83؛ احزاب، آیات 60 و 61؛ نور، آیات 11 تا 19)، احکام سخت و شدیدی را به شکل کیفری مطرح کرده است.

از جمله احکام قرآنی در مبارزه و مقابله با شایعه سازی و شایعه پراکنی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. تهدید: خداوند شایعه پراکنان را تهدید می کند تا از انجام آن خودداری کنند و به عنوان حرام و منکر به سراغ آن نروند.( (نساء، آیه 83؛ احزاب، آیات 60 و 61؛ نور، آیات 11 تا 19)
2. لعن: از نظر قرآن شایعه سازان و شایعه پراکنان دشمن خدا و امت اسلام و افرادی ملعون هستند. خداوند شایعه سازان و شایعه پراکنان به ویژه آنان که موجب اضطراب اجتماعی و بحران روانی در اجتماع شده را لعن کرده و آنان را به عنوان ملعونین معرفی می کند.( احزاب، آیات 60 و 61)
3. بغض و خشم الهی: از نظر قرآن کسانی که به شایعه پراکنی می پردازند به جای آن که محبوب خدا باشند مبغوض خدا خواهند شد. از این روست که خداوند آنان را مورد سرزنش قرار می دهد.(نساء، آیه 83؛ نور، آیات 11 تا 19)
4. تبعید: از احکام جزایی اسلام نسبت به شایعه پراکنانی که امنیت اجتماعی را مورد تهدید قرار می دهند و اجتماع را به اضطراب می کشانند، تبعید و طرد اجتماعی است.(همان)
5. اعدام: در صورتی که شایعه پراکنان دست از عمل زشت خویش برندارند و موجبات هرج و مرج و شورش و اضطراب اجتماعی شوند، حکم جزایی و کیفری اعدام برای آنان ثابت است. پس یکی از قوانین جزایی در صورت تشدید جرم ، اعدام است. پس حکم کیفری اعدام برای کسانی است که با شايعه پراكنی آرامش جامعه را بر هم می زنند و زلزله به اجتماع می افکنند.(همان)
6. عذاب اخروی: از نظر قرآن ، شایعه پراکنان مستحق عذاب های دنیوی هم چون تبعید و اعدام و عذاب های اخروی چون آتش دوزخ هستند.(نور، آیات 11 تا 19)
7. ارجاع به رهبری: از جمله راهکارهای قرآنی برای مقابله و مبارزه با شایعه سازی و شایعه پراکنی ارجاع اخبار مشکوک و شایعات به رهبری است تا این گونه رهبران با اتخاذ مواضع و تصمیم های درست جلوی شایعه و انتشار آن را بگیرند و حقایق را برای امت روشن سازند. پس در گام اول اطلاع رسانی به رهبری نسبت به اخبار مشکوک و شایعات و گام دوم اطلاع از مواضع رهبری است تا از تاثیر مخرب و زیانبار اخبار مشکوک و شایعات در عرصه عمل اجتماعی – سیاسی جلوگیری به عمل آید.(نساء، آیه 59؛ حجرات، آیات 6 و 7)
8. تحقیق و تفحص: جامعه قرآنی اجتماع عقلانی و عقلایی است. بنابراین مدار اندیشه و انگیزه را عقل نظری و عقل عملی سامان می دهد. بر این اساس، امت به جای آن که با ظن و گمان و شهوت و غضب عمل کنند، به علم قطعی و عقل عملی توجه یافته و بر اساس آن عمل و رفتار می کنند. از این روست که پیش از هر اقدامی نسبت به اخبار و شایعات به تحقیق و تفحص اقدام می کنند و هیچ گونه واکنشی را پیش از تایید یا تکذیب اخبار مشکوک و شایعات ندارند. خداوند می فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد اگر فاسقى برايتان خبرى آورد نيك وارسى كنيد مبادا به نادانى گروهى را آسيب برسانيد و بعد از آنچه كرده‏ ايد، پشيمان شويد.(حجرات، آیه 6)

در قرآن علل و عواملی را به عنوان عوامل ایجادی شایعه پراکنی بیان کرده است. گروه ها و اقشاری به سبب وجود علت و یا عواملی دست به این اقدام می زنند که خداوند آنان را معرفی کرده است. از جمله آنها عبارتند از: بیماردلان(احزاب، آیه 60)، منافقان(همان، نساء، آیه 83؛ آل عمران، آیه 173))، سست ایمان ها(احزاب، آیه 60)، جاسوسان(آل عمران، آیه 173)، زنان به ویژه در مسایل و روابط جنسی(یوسف، آیات 30 و 50)، ساده لوحان(نساء، آیه 83، نور، آیات 11 تا 19)، یهود از اهل کتاب(احزاب، آیه 60)

البته از نظر قرآن عوامل روان شناختی نیز در انتشار شایعه نقش اساسی دارد؛ زیرا بسیاری از کسانی که به شایعه دامن می زنند، کسانی هستند که ساده لوح و زود باور هستند و به جای تحقیق و تفحص هر چیزی را به سرعت باور کرده و بر اساس آن رفتار و عمل می کنند.(نور، آیات 11 تا 19)

از راهکارهای قرآنی برای مقابله با شایعه پراکنی و آثار آن می توان به ضرورت جبهه گيرى و مقابله مسلمانان با شايعه هاى نارواى ديگران اشاره کرد که در آیات قرآنی بیان شده است.(آل عمران، آیات 144 و 173؛ نساء، آیه 83؛ نور، آیات 11 تا 19)

هم چنین استقامت و پایمردی بر مواضع حق و علم قطعی و عدم تاثرپذیری در برابر اخبار مشکوک(آل عمران، آیه 173)، اظهار تعجب نسبت به شایعات و عدم پذیرش آن(نور، آیات 11 تا 19)، تکذیب و دروغ دانستن شایعات و اخبار مشکوک(همان)، ارجاع به رهبری و تحقیق و تفحص چنان که گفته شد و نیز توکل بر خدا علیه شایعه سازی و شایعات (همان ؛ آل عمران، ایه 173) از جمله راهکارهای دیگر قرآن برای مقابله با شایعات و آثار آن است.

از نظر قرآن کسانی که اهل ایمان و تقوا و فضل الهی باشند هرگز به شایعه توجهی نمی کنند و تحت تاثیر آن کنش و واکنشی ندارند.(نور، ایات 11 تا 19)