شایسته سالاری از نظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

اصطلاح صلاحیت از دیرباز در فرهنگ عمومی شرط تصاحب مسئولیت بوده است. از همین روست که وقتی کسی برای منصب یا کاری معرفی می شد، اولین پرسش این بود که آیا شخص صلاحیت های لازم برای این مسئولیت یا کار را دارد یا نه؟ احراز صلاحیت یا به زبان امروزی شایستگی دغدغه همه کسانی است که بخواهند مسئولیت را به کسی بدهند. پدر و مادر برای همسری فرزندان یا دیگر مسئولیت های اجتماعی تلاش می کنند تا چنین صلاحیت ها و شایستگی هایی را برای آنان ایجاد و بستر مناسب تحقق آن را فراهم آورند. اجتماع بزرگ یعنی نظام اجتماعی سیاسی دولت نیز تلاش می کند تا با آموزش و پرورش چنین شایستگی ها و صلاحیت هایی را ایجاد کند؛ زیرا عقل سلیم به این نتیجه رسیده که اجتماعی می تواند تمدن ساز باشد و پیشرفت هایی داشته باشد که افراد اجتماع از صلاحیت های لازم برای مناصب و مسئولیت های گوناگون برخوردار باشند.

البته آموزش و پرورش افراد شایسته تنها یک بخش از فرآیند تمدن سازی و اجتماع سالم را تشکیل می دهد؛ زیرا بخش دیگر که بسیار مهم و اساسی تر است، احراز شایستگی برای هر مسئولیتی و نصب شایستگان در جایگاه خاص خودشان است؛ زیرا حتی اگر شایستگان و افراد دارای صلاحیت با تعلیم و تربیت، پرورش یافته باشند، اما در جایگاه خودشان قرار نگیرند، بلکه افرادی دیگر در جایگاه ایشان قرار گیرند که شایستگی آن منصب و مسئولیت را ندارند، در عمل این جامعه نه تنها به پیشرفت نمی رسد، بلکه یکی از علل و عوامل سقوط را فراهم می آورد؛ زیرا امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: یُسْتَدَلُّ عَلَی اِدبارِ الدُّوَلِ بِاَربَعٍ: تَضییعِ الاُصولِ وَ التَّمَسُّکِ بِالفُرُوعِ وَ َتقدیمِ الاَراذِلِ وَ تَاخیرِ الاَفاضِلِ؛ چهار عامل باعث شکست دولت‌ها می‌شود: ضایع کردن اصول و مسائل راهبردی، سرگرم شدن به فروع و مسائل غیراولویت‌دار و بی اهمیت یا کم اهمیت، بکار گماردن آدم‌های پست و ناشایسته سالاری، کنار گذاردن انسان‌های فاضل و ترک شایسته سالاری.(غررالحکم، ص 342، ح 7835)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، شایستگان و صالحان کسانی هستند که از ویژگی هایی خاصی برخوردار باشند؛ زیرا در یک نظام سیاسی ولایی بدون وجود این صلاحیت ها که صالحان از آن برخوردار هستند نمی تواند امید داشته که نظام سیاسی موفق و کارآمدی وجود داشته باشد. خدا در قرآن به صراحت حکومت مصلح جهانی و آخرزمانی را متصف به حکومت صالحان و شایستگان می کند و می فرماید: وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ؛ و به تحقیق در زبور پس از ذکر یعنی تورات نوشتیم که زمین را بندگان صالح و شایسته ما به ارث می برند.(انبياء ، آیه 105) باید یادآور شد که مراد از ذکر در آیه همان کتاب تورات است؛ پس خدا اول در کتاب تورات و سپس در کتاب زبور و در نهایت در قرآن به این نکته توجه می دهد که وراثت زمین و حکومت و حاکمیت آن صالحان است که چنین شاخص هایی را دارند که در بخش بعدی بدان ها اشاره می شود.(مجمع البيان، ج 7 – 8 ، ص 106؛ الكشّاف، ج 3، ص 138)

صالح از ریشه صلح و صلاح، ضد فساد و جنگ، به کسی گفته می شود که هماره در کار نیک و نیکی است و از فساد و جنگ پرهیز می کند.

از نظر قرآن، صالحان کسانى اند که در علم و ایمانشان به خدا و آنچه از نزد خدا آمده و نیز در صداقت، شهادت و توبه آنان خللى وارد نشده باشد و تمام عمر خود را در طاعت خدا و اموالشان را در راه رضاى او صرف نمایند.(روح المعانى، ج 4، جزء 5، ص 114) صالحان در بالاترین مرتبه ایمان قرار دارند؛ زیرا اینان با آزمون های بسیار ایمان خویش را در عمل به اثبات رسانده اند و جزو صالحین قرار گرفته اند که مقامی برتر در میان اهل ایمان است.(عنکبوت، آیه 9؛ انبیاء، آیات 72 و 75)

به هر حال، از نظر آموزه های وحیانی قرآن، کسانی شایستگی و صلاحیت مسئولیت را در یک نظام سیاسی ولایی دارا هستند که به مقام صالحان رسیده باشند(انبیاء، آیه 105) و کسی که در این سطح از ایمان قرار نگرفته است، شایستگی ندارد تا در یک نظام سیاسی ولایی مسئولیت های خطیر آن را به عهده گیرد؛ زیرا هر گونه فقدان ویژگی های صالحان در این افراد مسئول به معنای ناشایسته سالاری به جای شایسته سالاری است؛ یعنی اگر در نظام های سیاسی غیر ولایی، شاخص های شایسته سالاری اموری است که فلسفه و سبک زندگی آن نظام سیاسی تحمیل می کند، در نظام سیاسی ولایی شاخص های شایسته سالاری تحقق عنوان صالح است که صلاحیت مسئولیت را برای او فراهم می آورد.

مهم ترین شاخص های صالحان و شایستگان

در آیات قرآنی، شاخص هایی برای صالحان بیان شده است که اگر در کسی تحقق یابد، شایستگی پذیرش مسئولیت ها را در یک نظام سیاسی ولایی دارا خواهد بود؛ زیرا نظام سیاسی ولایی، نظام شایسته سالاری در قالب عنوان «صالحان» به معنا و مفهوم قرآنی آن است و اگر کسی این شاخص های صالحان را نداشته باشد، در حقیقت فاقد شاخص های مسئولیت در یک نظام سیاسی ولایی است و نمی تواند در این مسئولیت ها و مناصب نظام سیاسی ولایی قرار گیرد. بر این اساس احراز شایستگی برای تحقق شایسته سالاری در یک نظام سیاسی ولایی به معنای احراز شاخص های مشخص شده برای صالحان از نظر قرآن است.(انبیاء، آیه 105) از مهم ترین شاخص ها، ویژگی ها و فضایل صالحان و شایستگان از نظر قرآن می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. ایمان: نظر قرآن، ایمان برتر یکی از اصلی ترین شاخص های صالحان است. این ایمان به خدا و روز قیامت موجب می شود تا عملی را به گونه ای شایسته و صالح انجام دهند.(آل عمران، آیه 114؛ عنکبوت، آیه 9) از نظر قرآن، کسی که در سطح عالی ایمان قرار ندارد، شایستگی ندارد تا در یک نظام سیاسی ولایی مسئولیت و منصبی را به عهده گیرد؛ زیرا نمی تواند در شرایط سخت و بحرانی مسئولیت خطیر خویش را به خوبی انجام دهد یا در برابر وسوسه ها و فتنه ها به سبب فقدان بصیرت ممکن است، تاب تحمل خویش را از دست بدهد و مثلا دست به اختلاس بزند و در بیت المال و مسئولیت حقوقی خیانت ورزد. در حالی که صالحان و شایستگان با ایمان قوی هرگز گرفتار «غل» و خیانت نمی شوند و قدرت و ثروت هنگفت ایشان را فریب نمی دهد.
2. بندگان خاص خدا: از نظر قرآن همه هستی برای بندگی و عبودیت خدا آفریده شده و انسان در میان می بایست این بندگی را به اراده و اختیار آزاد داشته باشد و در چارچوب شرایع اسلامی بندگی کند.(ذاریات، آیه 56؛ بقره، آیه 21) از نظر قرآن صالحانی شایسته منصب در نظام سیاسی ولایی هستند که در مقام بندگی به بندگی خاص برسند و مشرف به عنوان «عبادی الصالحون» شوند.(انبیاء، آیه 105) دست یابی به این شاخص تنها با ایمان و اعمال صالح مبتنی بر شرایع اسلامی خواهد بود.(نمل، آیه 19)
3. شکرگزاری: صالحان شایسته مناصب در نظام سیاسی ولایی، کسانی هستند که نسبت به قدرت و اقتدار و تمکنی که خدا به ایشان داده است، به انواع و اقسام گوناگون شاکر خدا هستند. این شکرگزاری افزون بر زبانی و قلبی، به شکل عملی خودنمایی می کند؛ زیرا شکر عملی به معنای استفاده درست و مناسب از هر نعمت از جمله قدرت سیاسی و مناصب اجتماعی است که اهداف و فلسفه سیاسی را تامین می کند. در حقیقت به کارگیری از قدرت و ثروت اجتماعی برای تحقق فلسفه وجودی نظام سیاسی مانند تامین امنیت و آرامش و آسایش و سعادت دنیوی و اخروی مردم از مصادیق شکر عملی است. در حقیقت هر کسی در هر منصب و مسئولیتی که قرار دارد اهداف و کارویژه آن را تحقق بخشد، شاکر به شکر عملی است. شاخص مهم در احراز صلاحیت در نظام سیاسی ولایی همین شکر عملی است که باید در صاحب منصبان تحقق داشته باشد.(سباء، آیه 13؛ نمل، آیه 19)
4. امر به معروف و نهی از منکر: از دیگر شاخص های شایسته سالاری در نظام سیاسی ولایی، این است که صاحب منصان می بایست اهل امر به معروف و نهی از منکر باشند. پس نه تنها خود عامل به معروف و تارک منکر هستند، بلکه در قبال اجتماع متعهد هستند تا هنجارها را نه تنها تشویق بلکه به عنوان حق ولایت عمومی، امر کنند و از ناهنجاری ها و ضد ارزشی ها نهی کنند. باید توجه داشت که امر و نهی از مصادیق ولایت عمومی است، که صاحب منصبان به سبب حضور در مناصب قدرت و حاکمیت نظام سیاسی ولایی می بایست بیش از دیگران به این مسئولیت بها داده و از ولایت برای مقاصد الهی بهره گیرند و به فریضه اهتمام ورزند.(آل عمران، آیه 114؛ حج، آیه 41)
5. پرهیز از ترک اولی: چنان که گفته شد، صالحان و شایستگان از نظر قرآن در برترین درجه ایمانی قرار دارند. از همین روست که در زندگی خویش هیچ گناهی نمی کنند و حتی ترک اولی ندارند و هرگز به خود اجازه نمی دهند تا بدون رضایت مندی خدا کاری را انجام دهند و پیش از موافقت الهی از اقدام به کاری یا ترک کاری خودداری کند؛ پس هماره گوش به فرمان هستند و از کوچک ترین احتمال خطا و اشتباه پرهیز می کنند و اهل احتیاط به این معنا هستند که کاری نکنند که گمان می کنند بر خلاف شریعت یا رضایت الهی است.(قلم، آیات 48 تا 50)
6. توبه و انابه: صالحان شایسته در نظام سیاسی ولایی همان طوری که از هر خطا و گناهی پرهیز کردند، اهل انابه به سوی خدا هستند و از خدا می خواهند تا ایشان را در کارهایشان موفق داشته و شرایطی را فراهم آورد که خطا و گناهی را مرتکب نشوند و اگر به هر دلیلی خطا و گناهی مرتکب شدند به سرعت اعتذار می جویند و به درگاه خدا توبه و استغفار می کنند تا از آثار خطا و اشتباه در امان مانند و به اجتماع و مردم آسیبی نرسد. بنابراین، صالحان در مناصب نظام سیاسی ولایی اهل توبه و انابه هستند(توبه، آیات 24 و 25) و به طور طبیعی نیز از مردم اعتذار می جویند و پوزش می خواهند.
7. شتاب و سرعت در کار خیر: مسئولان در نظام سیاسی ولایی می بایست اهل عمل جهادی و مدیریت جهادی باشند و در هر کار خیری که وارد می شوند با سرعت و پیشتازى انجام دهند؛ زیرا صالحان و شایستگان از نظر قرآن این دسته افراد هستند(آل عمران، آیه 114) و آنان می توانند مسئولیت ها را در نظام سیاسی ولایی در اختیار داشته باشند.(انبیاء، آیه 105)
8. صبر و حلم: صالحان مردمانی صابر و حلیم هستند.(رعد، آیات 23 و 24؛ انبیاء، آیات 85 و 86، صافات، آیات 100 و101) بنابراین، احراز چنین صلاحیت ها و شایستگی هایی برای مسئولان نظام سیاسی ولایی لازم و ضروری است؛ اما همان طوری که صاحبان مناصب در همه چیز می بایست برترین ها باشند، هم چنین مسئولان نظام سیاسی ولایی برای تحقق اهداف و ایجاد تمدن اسلامی جهانی می بایست فراتر از صبوری در مقام حلم و بردبارى قرار گیرند و فشارهای سهمگین درونی و بیرونی را تحمل کنند. از همین روست که قرآن در تبیین شاخص صالحان به حلم و بردباری فراتر صبر و شکیبایی توجه می دهد و مدیران و مسئولان نظام سیاسی ولایی را دارای این شاخص بر می شمارد. برهمین اساس حضرت ابراهیم(ع) خواهان این است که جانشین وی که از فرزندان اوست، دارای چنین شاخصی باشد.(صافات، آیات 100 و 101)
9. شجاعت: مدیریت جهادی نیازمند شجاعتی است که عدالت میان جبن و تهور یعنی ترسویی و بی باکی است. صلاحیت مسئول در نظام سیاسی ولایی زمانی احراز می شود که شاخصه شجاعت را داشته باشد؛ زیرا بدون شجاعت نمی تواند تصمیمات سخت را در شرایط سخت و بحرانی عملیاتی کند و جزم اندیشه ای را به شکل عزم عملی به اجرا در آورد. از نظر قرآن، صالحان به سبب ولایت الهی و توجه به آن ، از شجاعت لازم برای برخورد با هر گونه امر ضد الهی از شرک و غیر شرک بهره مند هستند و در برابر فشارها مقاومت می ورزند و از هیچ توطئه ای نمی هراسند.(اعراف، آیات 195 و 196)
10. قیام: از نظر قرآن، یکی از مهم ترین شاخصه های صالحان صلاحیت دار برای مناصب در نظام سیاسی ولایی، قیام به امر الله است که شامل قیام به عدالت قسطی و مانند آن ها است. اینان همان طوری که نماز را اقامه می کنند، «قوامین بالقسط» هستند و در امر الهی را در اجتماع اقامه می کنند.(آل عمران، آیات 113 و 114) باید یاد آور شد که در مورد «أمّة قائمة» در آيه ياد شده احتمالاتى وجود دارد؛ ازجمله اينكه مقصود از آن، قيام به طاعت خدا و امر الهی است. (مجمع البيان، ج 1 – 2، ص 816) پس بر اساس یک برداشت که شواهد بسیاری برای آن است، صالحان صالح برای مناصب در نظام سیاسی ولایی می بایست اهل «قیام» باشند که فلسفه انزال کتب و ارسال رسولان است.(حدید، آیه 25) این قیام می بایست با اقامه نماز (حج، آیه 41) و عدالت قسطی در سطح «مقوم» و «ملکه» باشد که در آیه به عنوان «قوامین بالقسط» بیان شده است.(مائده، آیه 8)
11. سهل و آسان گیری: از دیگر شاخص های صالحان، عدم سخت گیری نسبت به مردم در کارها و مسایل آنان است.(قصص، آیه 27) بنابراین، صاحب مناصب در نظام سیاسی ولایی می بایست اهل سخت گیری نسبت به همکاران به ویژه در بیت المال و آسان گیری نسبت به مردم باشند که در دعای امام زمان(ع) به عنوان «علی الامراء بالعدل و الشفقه» بیان شده است.
12. تخصص: از دیگر شاخص های صاحبان منصبان صالح و شایسته در نظام سیاسی ولایی، داشتن تخصص در زمینه مسئولیت ها است، به طوری که اگر کسی صاحب تخصص نباشد، حق ندارد در جایگاه و منصب قرار گیرد. این همان علم مدیریت اقتصادی و مانند آن است که شخص می بایست دارای آن باشد.(یوسف، آیه 55)
13. امانت داری: هر مسئولیتی از جمله مسئولیت خلافت الهی در زمین، امانتی از سوی خدا است که باید آن را مراعات کند. ولایت الهی که در ولایت نظام سیاسی خودنمایی می کند، از جمله امانت های الهی است.(احزاب، آیه 72) بر همین اساس صالحان شایسته کسانی هستند که امین هستند و در امر مسئولیت های خویش خیانت نمی ورزند.(یوسف، آیه 55؛ قصص، آیه 26)

آثار شایسته سالاری

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، عمل به شایسته سالاری و انتخاب مسئولان صالح برای مناصب آثار و برکاتی برای فرد و اجتماع دارد که از جمله آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. مشروعیت نظام سیاسی ولایی: از نظر آموزه های وحیانی قرآن، نظام سیاسی ولایی زمانی مشروعیت می یابد که فلسفه و سبک زندگی اسلامی را تحقق بخشد و تمدن اسلامی را در چارچوب آموزه های اسلامی و شرایع آن ایجاد کند. وقتی صالحان شایسته در مناصب قرار گیرند، این هدف برآورده می شود. البته باید توجه داشت که از نظر قرآن، کسی که صلاحیت ندارد نمی تواند در مناصب نظام سیاسی ولایی قرار گیرد و انتخاب و یا جلوس شخصی ناصالح و ناشایسته به معنای فقدان مشروعیت اوست(انبیاء، آیه 105)؛ زیرا نظام سیاسی ولایی آخر زمانی را تنها برای صالحان می داند و حضور غیر صالحان به معنای فقدان مشروعیت سیاسی بلکه مشروعیت دینی آنان است.
2. فقدان مقبولیت سیاسی: مقبولیت سیاسی در گرو کارآمدی نظام سیاسی است. وجود افراد ناصالح و ناشایسته در مناصب به معنای ناکارآمدی آن نظام است و موجب می شود تا نظام سیاسی ولایی مقبولیت خود را به سبب ناکارآمدی و عدم تحقق فلسفه وجود نظام سیاسی از دست بدهد.(حج، آیه 41)
3. بهره مندی از امدادهای الهی: ولایت الهی که در ولایت صالحان خودنمایی موجب می شود تا خدا فراتر از نصرت به نظام سیاسی ولایی و صاحب منصبان آن توجه کند و از جایی که گمان نمی رود به آنان یاری و امداد برساند؛ چنان که این مساله در واقعه طبس و بسیاری از جنگ صدر اسلام اتفاق افتاد.(اعراف، آیه 196)
4. بهره مندی از فضل خاص الهی: نظام سیاسی ولایی با حضور شایستگان و صالحان از فضل الهی بهره مند می شود؛ زیرا حکومتی است که منعم علیهم بر آن حاکمیت دارد.(نساء، آیات 69 و 70)
5. بهره مندی از رحمت خاص الهی: هم چنین نظام سیاسی ولایی با حضور صالحان شایسته مناصب الهی از رحمت خاص الهی در دنیا و آخرت سود می برند و به طور طبیعی کسانی که با آنان هستند نیز بهره مند از رحمت خاص الهی می شوند و سعادت را برای خویش رقم می زنند.(انبیاء، آیات 75 و 76؛ غافر، آیات 8 و 9)