سلام و نقش اخلاقی و تربیتی آن

سلام و تحیت یک سنت و ادب اسلامی است. هنگامی که انسانی بر کسی وارد می شود بلکه حتی به جایی در می آید، مستحب است که سلام گوید. خداوند در آیات قرآنی بر این انجام این سنت تاکید می کند و بر اساس آموزه های وحیانی اسلام، اگر سلام مستحب است ولی جواب آن واجب است. از این رو،‌ حتی در هنگامی که انسان در نماز است و با خدای خویش مناجات می کند، واجب است تا به پاسخ سلام را بدهد.

گزارش های قرآنی بر آن است که فرشتگان در هنگام ورود بهشتیان به بهشت بر ایشان سلام می کنند و مومنان نیز هر گاه یک دیگر را می ببیند سلام می گویند. نویسنده در این مطلب بر آن است تا نقش و آثار اخلاقی و تربیتی سلام گفتن را بر اساس آموزه های اسلامی از آیات و روایات تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

تحیت و زنده باد از آداب اسلامی

در قرآن واژه تحیت به عنوان یک ادب و سنت بیان شده است. واژه تحیت از واژه عربی حیات به معنای زندگی گرفته شده است. پس تحیت فرستادن به معنای دعا برای زندگی و بقای حیات دیگری است.( مفردات الفاظ قرآن کریم،‌راغب اصفهانی، ص‌270، «حيى») کسی که تحیت می فرستد، در حقیقت خواهان جادوانگی و حیات بلند و دراز دیگری است و می خواهد تا مرگ و نیستی از او دور باشد! در حقیقت تحیت به معنای زنده و جاوید باد! است که در مقابل مرده باد! قرار می گیرد.

شخصی که تحیت می فرستد آرزو دارد که طرف مقابل از هر گونه بلا و رنج و نقصان در امان و صحت و سلامت باشد و زندگی خوب و سالم و جاودانه ای را در پیش داشته باشد. هنگامی که دو نفر به هم می رسند بیان تحیت و سلام به معنای آن است که با هم هیچ دشمنی و کدورتی نداشته و نسبت به یک دیگر آرزوی صحت و سلامت و زندگی جاودانه و بلند را دارند. چنین وا‍ژگانی در هنگام برخورد نخست بسیار حیاتی و تاثیرگذار است؛ زیرا دو شخص ناشناس با این واژگان در حقیقت تامین امنیت و سلامت دیگری را تضمین کرده و بیان می کند که هیچ گونه تعرضی از جانب او نسبت به دیگری نخواهد شد و شخص در امنیت و امان خواهد بود.

در جانوران نوع حرکات و نگاه به یک دیگر و نیز گاه اصوات و غرش ها بیانگر وضعیت ارتباطی میان دو جانور است که تهدید یا امنیت است. در انسان ها یکی از بهترین روش ها برای بیان وضعیت مثبت ارتباطی، تحیت فرستادن است که در زبان های گوناگون به واژگان و روش های کلامی و رفتاری گوناگون و متفاوتی انجام می گیرد.

از آیات قرآنی بر می آید که سلام کردن بیانگر همان رفتار سالم و مثبت است. به این معنا که اگر کسی به دیگری سلام کرد، در حقیقت سلامت و صحت او را خواستار است و مرگ و نیستی او را نمی خواهد. به سخن دیگر، سلام گفتن، به معنای اعلان وضعیت دوستی و ارتباط مثبت است و دیگری با شنیدن سلام و پاسخ مثبت به آن این وضعیت ارتباطی سالم را تضمین و تایید می کند و اعلان می کند که حیات و زندگی او را دوست می دارد و بقای او را می خواهد. پس هیچ تعرضی جسمی و جانی متوجه آنان نخواهد بود.( لسان‌العرب، ابن منظور، ج‌3، ص‌428، «حيا»؛ مجمع‌البيان، شیخ طبرسی، ج‌3‌-‌4، ص‌130)

از این جا می توان دریافت که چرا پاسخ و جواب سلام واجب است؛ زیرا وقتی شخص از طریق کلام اعلان ارتباط سالم و بدون تعرض را می کند، منتظر پاسخ مثبت دیگری است و هر گونه واکنش سکوت یا منفی موجب خوف و هراس سلام کننده می شود. بنابراین لازم است تا با پاسخ مناسب همتراز بلکه بهتر نشان دهد که ایشان نیز هیچ قصد سوء و بدی ندارد.(نساء، آیه 86)

البته رفتارهای دیگری نیز می تواند در تثبیت امنیت میان دو طرف دلالت کند و ضامن ادامه رفتارهای سالم و به دور هر از گونه تعرضی باشد؛ از جمله این رفتارها دعوت به مهمانی وغذا خوردن است؛ از این روست که رد دعوت از سوی افراد غریبه و ناشناس یا غذا نخوردن می تواند وضعیت ارتباطی را بحران سازد و یکی از دو طرف احساس ترس بر جان و مال و عرض خود کند. خداوند در آیات 24 و 25 سوره ذاریات گزارش می کند که جوانانی برومند و رشید ناشناس بر حضرت ابراهیم(ع) وارد شدند. ایشان در همان هنگام ورود بر حضرت(ع) سلام گفتند و آن حضرت(ع) پاسخ سلام ایشان را داد. بعد آن حضرت (ع) برای ایشان گوساله ای چاق و فربه را کشت و غذایی برایشان درست کرد(هود، آیه 69) ولی ایشان دست به غذا نبردند و همین عمل ایشان موجب خوف و ترس حضرت ابراهیم(ع) می شود، با آن که پیش از این با سلام نوعی تضمین امنیت انجام شده بود. این ترس ادامه داشت تا این که آنان با کلام خویش ترس که بر چهره آن حضرت(ع) نشسته بود، را از میان برداشتند و گفتند که ایشان فرشتگان عذاب برای قوم لوط هستند.(حجر، آیات 51 تا 53؛ هود، آیات 69 و 70؛ ذاریات، آیات 24 تا 34)

خداوند بر پیامبران به عنوان اهل احسان سلام می فرستد.(صافات، آیات 181؛ و نیز آیات109 و 110 و 130 و 131 و آیات دیگر) این سلام خداوند در حقیقت به معنای رهایی آنان از هر گونه خشم و آتش دوزخ الهی است که در دنیا و آخرت گربیانگیر دشمنان خدا و گمراهان و مجرمان می شود.

خداوند از مومنان خواسته است که هنگام دیدار یک دیگر با سلام کردن تحیت و زنده باد! بفرستند و حتی اگر بر جایی وارد شدند که در آن کسی نیست این ادب را برای امنیت خاطر خویش به جا آورند(نور، آیه 61) و اگر کسی بر ایشان سلام فرستاد و امنیت خواست او را متهم به چیزی نکنند تا متعرض جان و مال و عرض او شوند.(نساء، آیه 94) چرا که در زمانی که میان مسلمانان و کافران جنگ بود، برخی از افراد ناشناخته که اسلام آنان معلوم نبود، بر مسلمانان سلام اسلامی می کردند ولی برخی از مسلمانان به علل گوناگون از جمله غنمیت بر آن بودند که ایشان سلام تحیت اسلامی را نمی کنند و می کوشیدند تا متعرض آنان شوند.(همان) از این رو، خداوند خواهان آن است که اصل را بر سلامت سلام بگذارند ولی بحث و فحص کنند تا درستی این مطلب یا نادرستی آن آشکار شود.

در حقیقت، سلام کردن در صدر اسلام ، نشانه اسلام شخص بود. از این رو، وقتی کسی سلام می کرد در حقیقت می خواست اسلام خویش را بیان کند تا این گونه در امنیت جانی و مالی و عرضی باشد؛ زیرا در هنگام جنگ میان اسلام و کفر،‌تنها راه شناسایی مسلمان از غیر مسلمان همین سلام کردن بود، و برخی از مسلمانان گمان می کردند که دشمنان از این حربه برای در امنیت قرار گرفتن خود استفاده می کنند و سلام ایشان دروغین و سلام اسلامی نیست.(همان؛ و نیزمجمع‌البيان، ج‌3‌-‌4، ص‌145)

سلام کردن بر دیگران مستحب است،‌ اما سلام کردن بر پیامبر(ص) و هم چنین سلام بر اهل بیت عصمت و طهارت واجب است؛‌یعنی همان گونه که تسلیم اوامر ایشان باید بود،‌ می بایست بر ایشان سلام تسلیم فرستاد.(احزاب، آیه 56؛ مجمع‌البيان، ج‌7‌-‌8‌، ص‌579)

به هر حال،‌ سلام کردن از آداب اسلامی است که در آیات قرآنی بیان شده است و خداوند خود بر پیامبران(ع) سلام می کند و گزارش می دهد که فرشتگان بر مومنان در هنگام مرگ(نحل، ایات 31 و 32) و بر بهشتیان در بهشت(رعد، آیات 19 تا 24) و بهشتیان بر یک دیگر سلام می کنند(یونس، آیات 9 و 10؛ ابراهیم، ایه 23) که خود گواه ارزش و اهمیت سلام در اسلام دارد.

پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بر سلام کردن تشویق می کند و یکی از راه های نزدیکی به خدا و خود را سلام کردن بیان می کند. در حقیقت اگر کسی بخواهد محبوب خدا و پیامبرش شود می بایست کارهایی را انجام دهد که ایشان دوست می دارند؛ سلام از جمله این امور است چرا که خود خدا و پیامبر(ص) نه تنها سلام می کنند بلکه بر این کار از دیگران سبقت می گرفتند به گونه ای که حتی یکی از اصحاب خواست با مخفی شدن در گوشه ای بر ایشان در سلام سبقت بجوید، اما ایشان پیش دستی کرده و بر او سلام کرد. به هر حال پیامبر(ص) یکی از راه های محبوب شدن در نزد خدا و خود را سلام کردن دانسته و می فرماید :إنَّ أَولَى النّاسِ بِاللّه وَبِرَسولِهِ مَن بَدا بِالسَّلامِ؛نزديكترين مردم به خدا و رسول او كسى است كه آغازگر سلام باشد.(بحارالأنوار ج76،‌ص 12، ح50)

امام على عليه السلام نیز خواهان پیش دستی در سلام می شود و با بیان میزان ثواب و پاداشی که بر سلام کننده است مردم را بر این کار تشویق می نماید. امیرمومنان علی (ع) می فرماید:اَلسَّلامُ سَبعونَ حَسَنَةً تِسعَةٌ وَسِتّونَ لِلمُبتَدى وَواحِدَةٌ لِلرّادِّ؛سلام هفتاد ثواب دارد كه شصت و نه تاى آن براى سلام كننده است و يكى براى جواب دهنده.(بحارالأنوار، ج 76، ص 11،‌ ح46)

بنابراین پیشدستی در سلام سنت است و ترک آن در حقیقت نوعی نفاق شمرده می شود. از این روست که اهل ایمان در سلام سبقت می گیرند ولی منافق منتظر است تا به او سلام بگویند؛ یعنی همان رفتار متکبران را در پیش می گیرد. پيامبر صلى ‏الله ‏عليه ‏و ‏آله می فرماید : اَلْمُؤْمِنُ يَبْدَأُ بِالسَّلامِ وَ الْمُنافِقُ يَقُولُ: حَتّى يُبدَأَ بي؛مؤمن ابتدا به سلام مى‏كند و منافق منتظر سلام ديگران است.(كنزالعمّال، ح 778)

آدمی می بایست خود را به سلام کردن عادت بدهد و به کودکان بیاموزد که همواره سلام کنند تا این سنت اسلامی در میان ایشان برقرار بماند و از آثار و برکات آن بهره مند شوند. از این روست که امام على عليه‏ السلام می فرماید: عَوِّدْ لِسانَكَ لينَ الْكَلامِ وَ بَذْلَ السَّلامِ، يَكْثُرْ مُحِبّوكَ وَ يَقِلَّ مُبْغِضوكَ؛زبان خود را به نرمگويى و سلام كردن عادت ده، تا دوستانت زياد و دشمنانت كم شوند. (غررالحكم، ح 6231)

ديلمى در بیان سیره پیامبر(ص) در سلام کردن می فرماید: كانَ النَّبىُّ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله … يُسَلِّمُ عَلى مَنِ اسْتَقْبَلَهُ مِنْ كَبيرٍ وَ صَغيرٍ وَ غَنىٍّ وَ فَقيرٍ و لا يُحَقِّرُ ما دُعِىَ اِلَيهِ و لو اِلى خَشفِ التَّمْرِ وَ كانَ خَفيفَ المَؤونَةِ كَريمَ الطَّبيعَةِ، جَميلَ المُعاشَرَةِ، طَلِقَ الوَجهِ، بَشّاشا من غَيرِ ضِحكٍ، مَحْزونا مِن غَيرِ عَبوسٍ، مُتَواضِعا مِنْ غَيْرِ مَذَلَّةٍ، جَوادا مِن غَيْرِ سَرَفٍ، رَقيقَ القَلبِ، رَحيما بِكُلِّ مُسْلِمٍ… ؛ رسول اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به هر كس برخورد مى‏نمودند، از بزرگ و كوچك، ثروتمند و فقير، سلام مى‏كردند و اگر به جايى حتى براى خوردن خرمايى خشك دعوت مى‏شدند، آن را كوچك نمى‏شمردند. زندگيشان كم هزينه بود، بزرگ طبع، خوش معاشرت و گشاده رو بودند، بى آن‏كه بخندند، هميشه متبسم بودند، بى‏آن‏كه اخمو باشند، محزون بودند، بى‏آن‏كه از خود ذلّتى نشان دهند، متواضع بودند، مى‏بخشيدند ولى اسراف نمى‏نمودند، دل نازك و نسبت به تمام مسلمانان مهربان بودند.( ارشاد القلوب، ج 1، ص 115)

آثار و برکات سلام کردن

انسان نخستین خواسته اش امنیت و سلامتی و آرامش است. اگر انسان از نظر جان و مال و عرض در امنیت و سلامت نباشد، گویی سعادت و خوشبختی را هرگز تجربه نکرده است؛ چرا که سعادت را در آرامش و آسایش می داند. بیش ترین آسیبی که به انسان ها وارد می شود از سوی هم نوعان است؛ چرا که دیگر موجودات همه مسخر او هستند و توانایی غلبه بر انسان را ندارند و انسان با عقل و هوش خویش همه را مسخر خویش می کند و رام می سازد و از آسیب های آنها در امان است؛‌اما بیش ترین خطر از سوی هم نوع است. سلام و تحیت در حقیقت اعلان رسمی امنیت از سوی طرفین است.

از آن جایی که بهشت حیات طیب و جادوانه ای است که در آن هیچ رنج و عذاب و دردی نیست و تنها سلامتی است،‌بهشتیان هر گاه با یک دیگر مواجه می شوند از این حالت بهشت خبر می دهند و آرامش جاودانه را به یک دیگر یادآور می شوند.

در دنیا وقتی انسان ها بر یک دیگر زنده باد و سلامت می فرستند،‌در حقیقت گوشه ای از بهشت را برای یک دیگر تصویر و ترسیم می کنند و خرمی و سلامت و شادابی و امنیت را به یک دیگر پیش کش می کنند. از این روست که سلام کردن در جامعه موجب خوشی و خرمی میان افراد جامعه می شود.(نور، آیه 61) چرا که حیات طیب همان زندگی خرم و خوشی است که هر انسانی آرزوی آن را دارد.( مجمع‌البيان، ج‌7‌-‌8‌، ص‌247)

بنابراین،‌نقش اصلی سلام را در می بایست در کارکردهای اجتماعی آن و افزایش امنیت و روحیه سلامت در جامعه جست. جامعه ای که افراد آن به یک دیگر سلام می کنند به یک دیگر تضمین سلامتی و زنده باد می دهند و در حقیقت می گویند که از ما جز به تو خیر و خوشی نخواهد رسید؛ چرا که من آرزوی جاودانگی و زندگی سالم و خوب و خوشی برای تو دارم.

همین مساله موجب می شود که در زندگی افراد جامعه برکت راه یابد؛ و زندگی به گونه ای رقم بخورد که با کم ترین چیزها بهترین خوشی ها فراهم آید. از این روست که سلام را عامل خیر و برکت در جامعه دانسته اند.(نور، ایه 61)

البته در جامعه اسلامی سلام کردن نماد اسلام نیز است. به این معنا که اگر افراد جامعه به یک دیگر سلام کنند با این کار این مطلب را نیز بیان می کنند که اهل اسلام و مسلمان هستند. از این روست که سلام را گاه به معنای نشانه اسلام نیز گفته اند.(نساء، آیه 94)

از دیگر آثار سلام در جامعه می توان به رهایی از کبر و تکبر و استکبار افراد اشاره کرد. سلام کردن به ویژه از بزرگان و بزرگ تر موجب می شود تا از کبر و خودبزرگ بینی رهایی یابند. پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله می فرماید :اَلبادى بِالسَّلامِ بَرى ءٌ مِنَ الكِبرِ؛سلام كننده، از تكبر به دور است.(كنزالعمال، ج9، ص 117، ح 25265)

از دیگر آثار سلام،‌ مغفرت و بخشش الهی است که شامل سلام کننده می شود. پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در این باره می فرماید:إنَّ مِن موجِباتِ المَغفِرَةِ بَذلُ السَّلامِ وَحُسنُ الكَلامِ؛يكى از موجبات مغفرت، سلام كردن و سخن نيكو گفتن است.(جامع الأخبار،‌ص 230، ح 591)

پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله درباره تاثیر این گونه سلام بر شخص و خانواده می فرماید :اِذا دَخَلَ اَحَدُكُم بَيتَهُ فَليُسَلِّم، فَاِنَّهُ يُنزِلُهُ البَرَكَةَ وَ تُؤنِسُهُ المَلائِكَةُ؛ هرگاه يكى از شما به خانه خود وارد مى شود، سلام كند، چرا كه سلام بركت مى آورد و فرشتگان با سلام دهنده انس مى گيرند. (علل الشرايع، ج 2، ص 583، ح 23)

در اسلام صله رحم مورد توجه بسیاری است؛ چرا که برکات بسیاری برای شخص از جمله طول عمر و نیز جامعه یعنی افزایش انسجام و وحدت و تعاون جمعی دارد. امام صادق عليه السلام سلام را یکی از راه های انجام صله رحم دانسته و می فرماید :صِلُوا أرحامَكُم و بِرّوا بِإخوانِكُم وَ لَو بِحُسنِ السَّلامِ وَ رَدِّ الجَوابِ؛ صله رحم نماييد و به برادران (دينى) خود نيكى كنيد، هر چند با سلام كردن خوب و يا جواب سلام خوب باشد.(كافى، ج 2، ص 157، ح 31 )

از آثار اجتماعی سلام می توان به افزایش محبت میان مردم و انسجام اجتماعی از این طریق اشاره کرد. پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله درباره این تاثیر سلام می فرماید:وَالّذى نَفسى بِيَدِهِ لاتَدخُلُوا الجَنَّةَ حَتّى تُؤمِنوا وَ لا تُؤمِنوا حَتّى تَحابّوا أولا أدُلُّـكُم عَلى شَئىٍ اِذا فَعَلتُموهُ تَحابَبتُم؟ اَفشُوا السَّلامَ بَينَـكُم؛ به خدايى كه جانم در اختيار اوست، وارد بهشت نمى شويد مگر مؤمن شويد و مؤمن نمى شويد، مگر اين كه يكديگر را دوست بداريد. آيا مى خواهيد شما را به چيزى راهنمايى كنم كه با انجام آن، يكديگر را دوست بداريد؟ سلام كردن بين يكديگر را رواج دهيد.(مشكاة الانوار، ص 157)

آداب سلام کردن

سلام کردن دارای آدابی است که توجه به آن می تواند نقش و تاثیر سلام و تحیت را افزایش دهد. از جمله این آداب لزوم پاسخگویی به سلامی مستحبی است که بیان می شود. از این روست که گفته اند سلام مستحب است ولی جواب آن واجب است.

از دیگر آداب آن می توان به این حدیث پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله اشاره کرد که می فرماید:يُسَلِّمُ الصَّغيرُ عَلَى الكَبيرِ، ويُسَلِّمُ الواحِدُ عَلَى الاِثنَينِ ، وَيُسَلِّمُ القَليلُ عَلَى الكَثيرِ ، وَيُسَلِّمُ الرّاكِبُ عَلَى الماشى ، ويُسَلِّمُ المارُّ عَلَى القائِمِ ، وَيُسَلِّمُ القائِمُ عَلَى القاعِدِ؛كوچك به بزرگ سلام كند و يك نفر به دو نفر و عده كمتر به عده بيشتر و سواره به پياده و رهگذر به ايستاده و ايستاده به نشسته.(كنزالعمال، ج 9،‌ص 126،‌ح25321)

از دیگر آداب این است که پیش از سخن گفتن می بایست سلام را مقدم کرد. از این رو گفته اند: اول سلام بعدا کلام؛‌ امام صادق عليه السلام در این باره می فرماید:اَلسَّلامُ قَبلَ الكَلامِ؛نخست سلام، سپس كلام.(جامع الأخبار، ص 231، ح596)

پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله سنت سلام کردن بر کودکان را پدید آورد؛ در حالی که پیش از این بزرگان بر کودکان سلام نمی کردند. آن حضرت(ص) با سنت و سیره عملی خویش این سنت را جا انداخت که بزرگان بر کودکان سلام کنند. آن حضرت می فرمود :خَمسٌ لا أَدَعُهُنَّ حَتَّى المَماتِ … وَالتَّسليمُ عَلَى الصِّبيانِ لِتَكونَ سُنَّةً مِن بَعدى؛ پنج چيز است كه تا زنده ام رهايشان نمى كنم… و سلام كردن به كودكان تا بعد از من سنّت شود.(خصال، ‌صدوق، ص 271)

از دیگر آداب سلام ،‌افشای سلام است. پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در این باره می فرماید :أفشِ السَّلامَ يَكثُر خَيرُ بَيتِكَ؛سلام را رواج ده تا خير و بركت خانه ات زياد شود.( خصال، ص 181)

امام باقر عليه السلام نیز بر این ادب تاکید کرده و می فرماید :إنَّ اللّه يُحِبُّ إطعامَ الطَّعامِ وَإفشاءَ السَّلامِ؛خداوند غذا دادن و به همه سلام كردن را دوست دارد.(محاسن،‌برقی، ج 2، ص 388،‌ح7)

از دیگر آداب سلام این است که شخص وقتی وارد بر خانه شد بر اهل خانه سلام بفرستد و در این امر پیشدستی کند. امام باقر عليه السلام می فرماید:فى قَولِ اللّه عَزَّوَجَلَّ : (فَإِذا دَخَلتُم بُيُوتا فَسَلِّمُوا عَلى أنفُسِكُم) هُوَ تَسليمُ الرَّجُلِ عَلى أهلِ البَيتِ حينَ يَدخُلُ ، ثُمَّ يَرُدّونَ عَلَيهِ ، فَهُوَ سَلامُكُم عَلى أَنفُسِكُم؛ درباره آيه «هرگاه وارد خانه هايى شديد به خودتان سلام كنيد» فرمود: منظور سلام كردن مرد به اهل خانه است در هنگام وارد شدن به آن و جواب دادن اهل خانه به او. پس، اين سلام شماست به خود شما.( بحارالأنوار، ج 76، ص 5، ح16)

اسلام خواهان توجه به آداب مهم اجتماعی از جمله سلام کردن است؛‌چرا که آثار آن در روحیه فردی و جمعی بسیار است و زمینه تحقق سعادت جمعی می شود. از این روست که بارها بر سلام و تحیت فرستادن تاکبد می کند. باشد با این کار و ادب اسلامی جامعه ای سعادت مند داشته باشیم.