راهکارهای قرآنی اصلاح خانواده

بسم الله الرحمن الرحیم

خانواده کوچک ترین اجتماع انسانی است که از همسران و گاه فرزندان شکل می گیرد. تاثیر این اجتماع کوچک از هر اجتماع دیگری اساسی تر و قوی تر است؛ زیرا اجتماعات بزرگ تر انسانی بر پایه و بنیاد همین اجتماع شکل می گیرد؛ پس هر میزان خانواده سالم تر باشد به همان میزان اجتماعات دیگر بشری سالم تر خواهد بود؛ هم چنان که هر گونه فساد و انحراف در خانواده تاثیر مستقیمی بر انحراف و فساد جامعه به جا می گذارد. نویسنده در این مطلب به علل انحراف و فساد در خانواده و راهکارهای اصلاح آن بر اساس آموزه های وحیانی قرآن پرداخته است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

خانواده صالح قرآنی

خانواده صالح ، خانواده ای است که با همسرانی با ویژگی هایی خاص شکل می گیرد. این ویژگی ها عبارتند از :

1. طیب بودن: نخستین ویژگی یک خانواده اسلامی آن است که همسران طیبات بوده و از هرگونه خبیثات دور باشند؛ طیب بودن دارای ابعاد و مصادیق گوناگونی است که می تواند شامل پاکی ظاهری و پاکی باطنی، پاکی اعتقادی و پاکی رفتاری و مانند آن ها باشد.(نور، آیه 26)
2. ایمان: همسران باید اهل توحید و ایمان به باورهای قرآنی و اسلامی بوده و از هر گونه شرک اعتقادی دور باشند؛(نور، آیه 3)
3. عفت و پاکدامنی: همسران باید اهل عفت و پاکدامنی بوده و از هر گونه ارتباط بیرون از خانواده پیش و پس از تشکیل آن، پرهیز و اجتناب داشته باشند. دوست پسر و دختر نداشته و ارتباط جنسی را در محیط زناشویی داشته و به تعبیر قرآنی باید «مُحصَنـات غَيرَ مُسـفِحـات و لا مُتَّخِذاتِ اَخدان» باشند. احصان به معنای قرار گرفتن در دژی است که خانواده ایجاد می کند و ارتباط در درون این دژ و قلعه میان همسران باشد بی آن که اهل سَفَح و پرده دری شوند یا دوست پسر و دوست دختری بگیرند و ارتباطات جنسی و عاطفی را به بیرون از دایره همسری گسترش دهند.(نساء، آیه 25؛ مائده، آیه 5) از نظر قرآن، ارتباط میان زناکار با پاکدامن و اهل عفت شدنی نیست و اگر اتفاق بیافتد دوام نمی یابد؛ زیرا ارتباطی غیر طبیعی است و نمی تواند باقی و برقرار بماند.(نور، آیه 3)
4. کفویت: همسران باید کفو و هم سطح یک دیگر باشند؛ بنابراین، باید از نظر فرهنگی، اعتقادی، علمی، اقتصادی و حتی از نظر همتراز و در سطحی نیز به یک دیگر باشند؛ زیرا شخص دست کم باید برای یک دیگر به گونه ای باشد که دست کم درک متقابلی از هم داشته باشند.(بقره، آیه 221؛ نساء، آیه 25؛ مائده، آیه 5؛ نور، آیات 3 و 26)
5. تزیین گری: همسران قرآنی یک دیگر را تزیین می کنند و عیوب یک دیگر را پوشیده و جلوه هایی از زیبایی به یک دیگر می پوشانند؛ زیرا یک دیگر را به تقوا و کارهای صالح و نیک دعوت می کنند.()
6. صلح و صفا: خانواده صالح خانواده ای است که هماره بر صلح و صفا است و اگر اختلافی پیش آمد به عفو و گذشت و احسان و ایثار و اکرام اصلاح می کنند.(نساء، آیات 128 و 129)
7. احسان و اکرام: روابط عاطفی میان همسران باید بر مدار احسان و بلکه اکرام باشد و همسران نه تنها از حق خویش بگذرند بلکه گاه لازم است تا ایثار کنند.(همان؛ روم، آیه 21 و آیات دیگر)
8. مودت و رحمت: بنیاد خانواده اسلامی بر مودت و رحمت است. بنابراین اظهار عشق و علاقه و محبت از یک سو و مهرورزی از اصول بنیادین خانواده اسلامی است.(روم، آیه 21)
9. رعایت عرف و معروف: روابط میان همسران بر عرف و امور پسندیده و معروف است . پس هماره به برترین ها و بهترین ها توجه داشته و بر آن هستند تا آن را در معاشرت میان فردی اجرایی کنند.(بقره، آیات 231 و 233)
10. عدالت و مراعات حقوق متقابل: اگر شخصی دارای چند همسر است باید میان همسران عدالت را رعایت کند. عدالت معیاری خشک و قانونی است که باید حتما رعایت شود و این هیچ ارتباطی به مسایل عاطفی ندارد؛ زیرا انسان نمی تواند از نظر عاطفی میان زنان یکسان خودش را قرار دهد؛ چرا که قلب بیرون از اختیار انسانی و گرایش عاطفی می تواند شدت و ضعف داشته باشد؛ پس شکی نیست که در مسایل عاطفی نمی توان از عدالت سخن گفت؛ ولی در مسایل دیگر می بایست حتما مراعات عدالت شود. خداوند می فرماید: وَلَنْ تَسْتَطِيعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّسَاءِ وَلَوْ حَرَصْتُمْ فَلَا تَمِيلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوهَا كَالْمُعَلَّقَةِ وَإِنْ تُصْلِحُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا؛ و شما هرگز نمى‏ توانيد ميان زنان عدالت كنيد هر چند بر عدالت حريص باشيد؛ پس به يك طرف يكسره تمايل نورزيد تا آن زن ديگر را سرگشته و بلا تكليف رها كنيد؛ و اگر سازش نماييد و پرهيزگارى كنيد؛ يقينا خدا آمرزنده مهربان است. ( نساء، آیه ۱۲۹) هم چنین خدا در آیات 1 و 2 سوره طلاق برایجاد روابط سازنده میان همسران و مراعات حقوق متقابل تاکید کرده است؛ چرا که عدم مراعات آن به منزله خروج از دایره عدالت و قرار گرفتن در جرگه ظالمان است.(بقره، آیه 229)
11. مهار و مدیریت: هر یک از همسران به ویژه شوهر باید به گونه ای در خانه رفتار کند که زندگی در مسیر کمال باشد و هریک از همسران به کمال شایسته و بایسته خویش از نظر معنوی دست یابند. از همین روست که در آیات قرآنی به مساله تربیت توجه ویژه شده است و همسران باید به مسایل تربیتی نگاه و توجه ویژه داشته باشند. خدا می فرماید: أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد خودتان و كسانتان را از آتشى كه سوخت آن مردم و نگهاست‏ حفظ كنيد بر آن آتش فرشتگانى خشن و سختگير گمارده شده اند؛ از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپيچى نمى كنند و آنچه را كه مامورند، انجام مى‏ دهند. (تحریم، آیه ۶)
12. اطاعت و بندگی : خانواده صالح اهل بندگی و عبودیت بوده و یک دیگر را به آن دعوت کرده و در نیایش خویش نیز خواهان تحقق آن می شوند.(فرقان، آیات 63 و 74؛ نور، آیه 58)

البته در آموزه های قرآنی ویژگی هایی دیگر نیز برای یک خانواده صالح قرآنی و اسلامی بیان شده است که در این جا تنها به اهم آن اشاره شده است.

راهکارهای انحراف در خانواده

از آن جایی که هر انسانی دارای شخصیت و نیز اراده مستقلی است، حق انتخاب و آزادی عملی دارد که در چارچوب شخصیت بروز و ظهور می کند. تفاوت شخصیتی امری قطعی است و نمی توان آن را نادیده گرفت. هر فرد انسانی خود یک نوع، بلکه جنس الاجناس است که تحت آن انواع گوناگونی می تواند قرار گیرد؛ به این معنا که هر انسانی از این ظرفیت برخوردار است که از خصوصیات جامدات تا گیاهان یا جانوران تا فرشتگان و بلکه صفات الهی را در خود بروز و ظهور دهد و از نظر رفتاری بی احساس و بی عاطفه هم چون سنگ یا بی تحرک هم چون گیاه و یا پست و وحشی هم چون جانوران یا خوب، بلکه برترین هم چون فرشتگان یا خدا باشد. در آیات قرآنی از این ظرفیت متنوع و گوناگون هر شخص سخن به میان آمده و خداوند به صراحت از تفاوت شخصیتی انسان ها مطالبی را بیان کرده است.(اعراف، آیه 179؛ بقره، آیه 74)

این تفاوت شخصیتی هر انسانی موجب می شود تا رفتارهای متفاوتی نیز بروز دهد. بنابراین، نمی توان از همسرانی سخن به میان آورد که از همه جنبه همتا و همسان باشند؛ بلکه حتی اگر از هر نظر مشترک و همسان باشند، غیر از تفاوت شخصیتی باید به تفاوت جنسیتی نیز توجه داشت که خود از یک جهت منفی و از جهاتی مثبت است؛ زیرا تفاوت جنسیتی موجب می شود تا همسران به عنوان مکمل یک دیگر عمل کنند.

به هر حال، به جهاتی از جمله تفاوت جنسیتی و شخصیتی نمی توان از همسانی مطلق میان همسران سخن گفت. همین تفاوت ها موجب می شود که گاه اختلافاتی نیز پدید آید. این اختلافات گاه سلیقه ای و گاه فراتر بنیادین است، ولی می توان آن را مدیریت و مهار و در شرایط دیگر اصلاح کرد.

از جمله اختلافات میان همسران می توان به مواردی زیر اشاره کرد:

1. نشوز و ناسازگاری: هر یک از همسران ممکن است نسبت به یک دیگر تمکین نکرده و وظایف و واجبات همسری را انجام ندهد؛ مثلا شوهر از پرداخت نفقه خودداری کند یا مهریه و صداق واجب زن را پرداخت نکند؛ یا زن از تمکن جنسی خودداری ورزد و شرایطی را فراهم نیاورد که استمتاع جنسی تحقق یابد.(نساء، آیه 128)
2. اعراض و رویگردانی: خداوند در آیه 128 سوره نساء از اعراض و رویگردانی همسر سخن به میان آورده است. خداوند می فرماید: وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ وَأُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ وَإِنْ تُحْسِنُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا ؛ و اگر زنى از شوهر خويش بيم ناسازگارى يا رويگردانى داشته باشد بر آن دو گناهى نيست كه از راه صلح با يكديگر به آشتى گرايند كه سازش بهتر است؛ ولى بخل و بى‏ گذشت بودن در نفوس حضور و غلبه دارد و اگر نيكى كنيد و پرهيزگارى پيشه نماييد قطعا خدا به آنچه انجام مى‏ دهيد آگاه است. (نساء، آیه ۱۲۸)
3. عدم مراعات حقوق متقابل: پیش از این گفته شد که برخی از همسران ممکن است حقوق متقابل یک دیگر را بر اساس معیار عدالت رعایت نکنند. این گونه است که اختلاف ایجاد می شود.(طلاق، آیات 1 و 2؛ تحریم، آیه 6)
4. انحراف فکری و اخلاقی: برخی از همسران ممکن است دچار انحراف فکری و یا حتی اخلاقی و حتی جنسی شوند، در این صورت باید به گونه ای عمل کرد که همسران در مسیر درست قرار گیرند و اصلاح شوند؛ اما اگر اصلاح نشدند، طلاق بهترین راهکار برای درمان است؛ زیرا ادامه این زندگی به فساد بیش تر و گسترش آن به دیگر اعضای خانواده می انجامد.(نور، آیات 1 تا 5) در آیات قرآنی همسر نوح و لوط علیهما السلام متهم به انحراف فکری و اعتقادی بودند که از سوی خداوند عذاب شده اند. باید توجه داشت که انحراف جنسی می تواند به بنیاد خانواده آسیب رساند همان گونه که انحراف اعتقادی این گونه است.(زمر، آیه 15)

البته عوامل درونی و بیرونی در ایجاد اختلاف و انحراف در خانواده موثر است که مهم ترین آن ها عبارتند از:

1. نشوز و اعراض همسران: شکی نیست که جنبه های عاطفی و جنسی در ازدواج نقش اساسی دارد. بر همین اساس هرگونه امری که بتواند به این جنبه های آسیب رساند می تواند موجب اختلاف و انحراف در خانواده شود. همسران باید تلاش کنند تا نیازهای عاطفی و جنسی یک دیگر را بر طرف سازند.(روم، آیه 21؛ نساء، آیه 128) در این آیات از ناسازگاری همسران و نافرمانی و عدم تمکین به عنوان عامل اختلاف خانوادگی سخن به میان آمده است.
2. ظلم و بی عدالتی: از دیگر عوامل تاثیرگذار می توان به ظلم و بی عدالتی اشاره کرد. همسران باید نسبت به حقوق یک دیگر شناخت داشته و آن را انجام دهند. هر یک از همسران سهمی از عدالت دارند که در قالب عدالت قسطی باید ادا شود؛ در غیر این صورت موجب بی عدالتی و ظلم می شود.(طلاق، ایات 1 و 2؛ نساء، آیه 128)
3. بخل: حقوق مالی از مهم ترین مباحث در حوزه عدالت قسطی است؛ شوهر نمی بایست در حوزه اقتصادی بخل ورزد بلکه باید حقوق مالی و نفقات را در حد کفایه بلکه شانیت پرداخت و ادا نماید. یکی از مهم ترین عوامل اختلاف میان همسران بخل ورزی شوهر است.(نساء، آیه 128)
4. سحر و جادو: از دیگر عواملی که موجب اختلاف می شود، سحر و جادو و طلسم است که برخی آن را به کار می گیرند و موجب جدایی میان همسران می شوند.(بقره، ایه 102)
5. دخالت دیگران: از عواملی که موجب اختلاف میان همسران می شود، دخالت های بی جایی است که دیگران در زندگی همسران می کنند. گاه این دخالت ها به شکل بهره گیری از روش هایی نامتعارف از جمله طلسم و جادو و سحر و مانند آن ها است.(همان؛ نساء، آیه 128 و آیات دیگر)

اما راهکارهای درمانی قرآن عبارتند از:

1. توجه به قیامت: اصولا توجه به قیامت مهم ترین عامل در اصلاح امور است؛ زیرا بر اساس آیات 1 تا 5 سوره قیامت ، کسانی که شبهه علمی نسبت به قیامت دارند، به سمت فجور رفته و قوانین و حدود قانونی و شرعی را دور می زنند و نادیده می گیرند؛ اما توجه به قیامت و ترس از بازخواست موجب می شود تا شخص حدود الهی را مراعات کند و در حق دیگری ظلم نورزد. خداوند در آیات 1 و 2 سوره طلاق، به نقش سازنده ايمان به خدا و روز قيامت در ايجاد رابطه صحيح ميان همسران و رعايت حقوق متقابل آنان در محيط خانواده توجه می دهد. بنابراین، یکی از مهم ترین راه های اصلاح روابط میان فردی از جمله همسران توجه یابی یا توجه دهی همسران به قیامت است؛
2. تعیین حکمیت: اگر همسران ناتوان از مدیریت بحران اختلاف در خانواده باشند، خویشان نزدیک و عاقل و خردمند ایشان می توانند بهترین افراد به عنوان حکمیت باشند تا بحران را برطرف کرده و به اصلاح امور بپردازند.(نساء، آیه 35)
3. تقوا: خداوند در آیات قرآنی تقوا را مهم ترین عامل در تربیت و اصلاح امور دانسته است. بنابراین با تقوا می تواند امور فساد را اصلاح کرد.(بقره، آیه 229)
4. احسان و اکرام: از دیگر راهکارهای قرآنی برای اصلاح در خانواده ، عفو و گذشت در یک مرتبه و ایثار و خودگذشتگی در مرتبه دیگر است. (نساء، آیه 128)
5. اقدامات پیش گیرانه: البته از آیات قرآنی به دست می آید که پیش گیری هماره بهتر از درمان پس از وقوع درد است؛ به این معنا که باید انسان بهداشت را در همه امور از جمله امور جنسی و خانوادگی مراعات کند و حدود الهی را مدنظر قرار دهد تا گرفتار انحراف و اختلاف و فساد نشود؛ بنابراین، همین که احساس شد که فساد و انحراف و اختلافی در حال وقوع است باید اقدام کرد و اجازه نداد تا مشکلی ایجاد شود. از همین روست که خداوند در آیات 34 و 35 سوره نساء، خواهان پیش گیری است و با تعبیر خوف از ایجاد آن بر آن است تا اقدامات پیش گیرانه انجام شود. از نظر قرآن هر گونه ایجاد شرایط برای انحراف خود و خانواده گناه و زیان بزرگ و روشنی است که ا نسان در دنیا و آخرت با آن دست به گریبان خواهد شد. پس نباید کاری کرد که دچار چنین خسران و زیانی شود و هر گونه اقداماتی را انجام دهد تا از ایجاد چنین وضعیتی خودداری شود.(زمر، آیه 15؛ شوری، آیه 45)
6. تعویذ: از راهکارهای درمان نسبت به سحر و جادو و طلسم آن است که همسران به خدا پناه برند و هماره معوذتین یعنی سوره فلق و ناس بلکه حتی آیه 102 سوره بقره بخوانند تا سحر دشمنان ابطال شود.

البته در آیات قرآنی موارد دیگری به عنوان اختلاف و نیز راهکارهای دیگری بیان شده که در این جا به همین میزان بسنده و بقیه مسایل به وقت و حوصله دیگر حواله داده می شود.