جستار گشایی : قرآن اكثريت را ملاك بر حقانيت بر نمي شمارد. چنان كه «اقليت» نيز دليلي بر حقانيت نيست. از اين رو از نظر قرآن، مردم سالاري ديني در صورتي درست است و مي تواند منشأ قدرت و مشروعيت شمرده شود كه از خصوصيات و صفات ديگري نيز برخوردار باشد.
چند سالي است كه در گفتارها و نوشتارهايي كه در حوزه نوگرايي ديني، مدرنيته و سنت، تقابل دين و دمكراسي و موضوعاتي نظير اين ها، واژگاني مطرح شده كه به جاي اصطلاح غربي دمكراسي نشسته است. اين واژگان به عنوان ظرفي براي يك محتواي غربي، وارد بازار داغ سياست نيز شده و استقبال خوبی نیز آن به عمل آمده است. یکی از مهم ترین واژگانی که در این عرصه مورد توجه و اهتمام ویژه قرارگرفت، مردم سالاری است که به جای واژه غربی دمکراسی به کار می رود.
دمکراسی یا همان مردم سالاری ، نظریه ای است که نظام سیاسی اجتماعی را تبیین و تفسیر می کند و رویه بلکه تفکر غربی را در حوزه عمل سیاسی نشان می دهد.
در این میان ، نوگرايي ديني، جريان هاي سياسي ديني و روشنفكران ديني و حتي روشنگران آن كوشيده اند تا ميان دين و مردم سالاري به نحوي سنخيت و تعامل ايجاد نمايند. برخي آن را هم چون مساله علم و دين (علم به مفهوم جديد و غربي آن) چنان مي نگرند كه به هيچ وجه قابليت جمع ميان آن ها وجود ندارد و بر این پایه مردم سالاری دینی را از مباحث پارادوكيسكال و تناقض نما دانسته اند; در برابر نیز برخي ديگر با تسامح و تساهلي چند، آن دو را مكمل يك ديگر دانسته و به سادگي ميان آن دو جمع نموده اند; به گونه اي كه مردم سالاري ديني تركيب نويني است كه اذهان همه را به خود مشغول نموده است.
این مساله به سبب تازگی و نیز تاثیر آن در گفتمان سیاسی و اجتماعی جامعه ، براي بسياري اين انگيزه شد تا در منابع دست اول ديني چون قرآن و سنت جستجو و پژوهش نمايند تا نگرش دين را درباره اين رهيافت جديد بدانند; همین تازگی و جست و جوگری ، انگيزه اي براي انديشيدن و تأمل در مورد آن شد ، تا نه تنها درباره درستی و نادرستی واژه و تركيب جديد بلكه درباره محتواي آن از ديدگاه قرآن تبیین و تحلیلی به دست آید و نگره قرآنی در اين مساله از نظر اصطلاح و محتوا چه باشد؟ آن چه در ادامه می آید تفکر و تدبری در آیات قرآنی در این موضوع است.
تعريف مردم سالاري
مردم سالاري، تركيبي جانشين براي معادل غربي آن دمكراسي در زبان امروز پارسي است. براي دريافت محتواي واژه، نخست مي بايست به خاستگاه آن رجوع كرد تا معنا و مفهومي دقيق از تركيب واژگان آن به دست آيد.
واژه دمكراسي (يا دموكراسي) از خاستگاه و ريشه ي يوناني برخوردار است و از آن جا به زبان هاي ديگر غربي راه يافته است. (Democratia)از دو واژه(Demos) به معناي «مردم» و (Kratos) به معناي حكومت گرفته شده است; بنابراين دمكراسي به معناي «حكومت مردم» است; اخيراً در زبان پارسي مردم سالاري به عنوان معادل مورد توجه قرار گرفته و كاربردهاي فراواني نيز در گفتار و نوشتار يافته است به گونه ای که نسل کنونی با این واژه و اصطلاح مانوس می باشند.(فرهنگ علوم سياسي، داريوش آشوري،; فلسفه ي سياسي اسلام، اسماعيل دارابكلايي، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي)
خاستگاه پيدايش دمكراسي به عنوان يك نظام سياسي در غرب به زماني باز مي گردد كه ناكارآمدي مسيحيت در پاسخ گويي به مشكلات مربوط به جنبه هاي حيات بشري به ظهور رسيد; از اين رو، دانشمندان، انديشمندان و روشنفكران غربي به اين نتيجه رسيدند تا حوزه ي كاركرد و حكمراني الهي ـ ديني را به حيات فردي انسان محدود كنند و از دايره و دامنه ي نفوذ آن در اجتماع و اداره آن بكاهند. بنابراين دو حوزه ديانت و سياست (اداره اجتماع و نظام سياسي) از هم جدا شد.(نظام سياسي اسلام، محمدجواد نوروزي، انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني; پرسش ها و پاسخ ها، استاد محمدتقي مصباح يزدي، فصل دوم، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني)
پس از جدايي دو حوزه سياست و ديانت از يك ديگر، غربي ها با اين مسأله رو به رو شدند كه حكومت غير ديني را مي توان به دو شيوه و روش اداره كرد؟ يعني پرسش اين بود كه اكنون كه حوزه ديانت از سياست جدا شده و خدا و كليسا در امور اداره ي اجتماع نقشي را ايفا نمي كند، حكومت و اداره ي آن را بايد به چه كسي سپرد؟ آنان در اين رهگذر به دو نتيجه و راه حل يعني «حكومت دمكراسي» و «حكومت استبدادي» رهنمون شدند. در فرايندی به نسبت طولاني، از ميان دو شيوه حكومت، درنهایت حكومت دمكراسي گزينه اي بود كه اروپاييان را به خود جلب كرد و حكومت مردم بر مردم بر حكومت استبدادي فردي ترجيح داده شد و در عمل در سده های اخیر نظام دمکراسی با ترکیبی از نظریه لیبرالیسم در کشورهای غربی به عنوان گفتمان و نظام غالب و چیره پذیرفته شد و حتی برخی چون فوکویاما با بیان این که این نهایت روش و شیوه عقلانی برای مدیریت جامعه است، پایان تاریخ را با چیرگی نظام لیبرال دمکراسی با تفسیر آمریکایی آن اعلام کرد.
از اين بيان ظاهر شد كه خاستگاه حكومت های مردمي را بايد در نارسايي دين در مديريت جامعه يافت; به یک معنا می بایست خاستگاه و علل پيدايش نظام اجتماعي ـ سياسي حكومت غیر ديني و حکومت های مردم سالار در غرب ريشه در ناكارآمدي دين در اداره حوزه اجتماع و سياست دانست; از اين رو، مسأله جدايي دين از سياست و حكومت از دين در حكومت هاي دمكراسي و مردم سالار ، امري طبيعي و ذاتي به شمار مي آيد. بنابراين به قطع می توان گفت که علت چیرگی نظریه نظام های مردم سالار يا حكومت های مردمي مبتني بر جدايي دين از سياست (سکولار) عدم پاسخ گویی نظام های دیگر به ویژه حکومت های دینی و استبدادی است. این گونه است که حکومت های مردم سالار مبتنی بر جدایی دین از سیاست و در مقابل حکومت های دینی و نیز استبدادی قرار می گیرد. به سخن دیگر ، به ظاهر انگيزه انتخاب اين شيوه و روش اداره ي اجتماع و نظام سياسي ، در عدم امكان اجتماع دين و سياست دانسته شده است؛ زیرا پس از شکست کلسیا از همراهی واقعی مردم و پاسخ گویی به نیازهای فطری و طبیعی بشر از طریق حکومت دینی ، اندیشمندان به جای خدا ، انسان را گذاشته و با تفکر اومانیستی و انسان محوری به جای خدا محوری، ولایت خدا را به ولایت انسان تبدیل کرده و سالاری را از دین گرفته و به انسان دادند.
قرآن و مردم سالاري
مسأله جدايي دين از سياست از مسايل ريشه دار در تاريخ بشري است. همواره ميان دو نظام دين و حكومت اين مسأله مطرح بوده است كه هر يك چه جايگاه و نقشي را دارند؟ پاسخ به اين پرسش بستگي به تعريف از دين و هم چنین نقش و جايگاه آن در جوامع بشری دارد.
از آن جايي كه امكان تعريف واحدي از دين و به طبع از نقش و جايگاه آن فراهم نبوده و نيست; هر كس به فراخور بينش و نگرش خود بر پايه مسأله ي هستي شناسي و جهان بيني، پاسخي مثبت و منفي به آن داده است؛ زیرا بینش ها و نگرش های هستی شناسانه و انسان شناختی است که به بسیاری از نگرش های خرد و جزیی ما هدف و معنا خاص و دیگری می بخشد. هر کسی نگرش و رفتارهای خویش را بر اساس بینش و نگرش های اصلی و کلی سامان می دهد که از جمله مساله محوریت خدا و یا انسان در هستی است.
بنابراين در جهت پاسخ گويي به اين پرسش بايد نخست به بينش و نگرش قرآن به مسأله هستي شناسي توجّه داشت تا سپس به خودي خود آشكار شود كه نقش و جايگاه دين در فرد و جامعه چيست؟ و اين كه آیا امكان جمع ميان دين و دولت، دين و سياست و نیز دين و حكومت وجود دارد؟ يا چنين امكاني به طور ذاتي و طبيعي وجود ندارد، چنان كه متدينان غربي به ويژه مكتب پروتستانيزم به آن رسيده اند و بر طبل سکولاریسم می کوبند و خدا و معنویت را امری شخصی و فردی و محصور در زندان شخص دانسته و اجازه حضور جدی و موثر در جامعه به دین نمی دهند.
به نظر مي رسد كه در بينش و نگرش توحيدي قرآن و دين مبين اسلام، چنين تنگنايي كه غربيان درباره دين و سياست با آن روبه رو شدند، وجود ندارد; چرا كه اسلام به جهت بينش توحيدي كل نگرانه اش، هيچ بخشي را از دايره آموزه هاي ديني بيرون نمي داند و هيچ محدوده ي خالي و فراغي را براي حضور قايل نشده است. دين اسلام در همه زمينه ها و جنبه هاي فردي و اجتماعي حضور پررنگي دارد و در هيچ جا، اين امكان را براي «جاي خالي دين» براي ديگر نامحرمان فراهم نياورده است. از این رو ، به هر جاكه بنگريم و در هر حوزه ي فردي و اجتماعي كه نگاه كنيم، حضور دين و آموزه ها و احكامش را به خوبي و روشني در مي يابيم . این حضور پررنگ و جدی چنان است که برخی اصولا دین اسلام را دین دنیا نه آخرت و دین اجتماع نه فرد دانسته اند و اشخاصی بزرگ از فقیهان خواهان چون شهید محمد باقر صدر و علامه طباطبایی و مانند ایشان ، خواهان بازخوانی دین به ویژه فقه بر اساس عنصر اجتماع شده اند.
خداوند در قرآن كريم درباره نقش و جايگاه پيامبران به عنوان نمايندگان خود در زمين و حاكمان و خليفه مي فرمايد: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَـتِ وَ أَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَـبَ وَ الْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْط; ما پيامبران خود را با دلايل روشن به سوي مردم فرستاديم و همراه آنان كتاب و ميزان فرو فرستاديم تا اين كه مردم عدل و قسط را خود (بر پايه آموزه ها و دستورهاي فرو فرستاده شده) به پا دارند». (حديد/ 25)
اين آيه شريفه به اين مطلب اشاره دارد كه خداوند متعال به منظور برقراري عدالت در جامعه انساني، قوانيني وضع كرده و آن ها را به وسيله پيامبران به شكل كتاب هاي آسماني و قوانين الهي بيان نموده است; تا پيامبران به كمك مردم بتوانند در جامعه قيام به قسط و برپايي عدالت نمايند. پيامبران به مردم مي آموزند كه چگونه در راستاي نظام تكامل هستي و سعادت و خوشبختي خود گام بردارند و چگونه مي توانند از ابزارهاي موجود دنيوي براي ساخت دنيايي آباد اقدام كنند. چون يكي از اهداف خلقت و آفرينش انسان آن است كه زمين را آبادان كند و در عمران آن بكوشد. آباداني زمين نيز نيازمند برنامه و سياست هاي راهبردي و راهكارهاي زيادي است كه در آيات الهي بيان شده است.
بنابراين پيامبران و نمايندگان خدا در زمين هميشه در همه مسايل به ويژه نحوه ي اداره اجتماع و حكومت، برنامه، سياست، نظر و حضور داشته اند؛ زیرا این حضور قوی و موثر به عنوان یک وظیفه و تکلیف بر آنان مشخص و حتی به عنوان انگیزه و فلسفه بعثت و ارسال رسولان و کتب آسمانی مطرح شده است.
آيات ديگري از قرآن نيز ناظر به دخالت دين و پيامبران در مسايل حكومتي، قضايي و اجرايي است. از آن جمله مي توان به آيات 59 و 58 نساء اشاره كرد; خداوند مي فرمايد: خدا به شما فرمان مي دهد كه سپرده ها را به صاحبان آن ها رد كنيد; و چون ميان مردم داوي مي كنيد به عدالت داوري كنيد. در حقيقت نيكو چيز است كه خدا شما را به آن پند مي دهد. خدا شنواي بيناست; اي كساني كه ايمان آورده ايد، خدا را اطاعت كنيد و پيامبر و اولياي خود را نيز اطاعت كنيد. پس هر گاه در امري اختلاف نظر يافتيد، اگر به خدا و روز بازپسين ايمان داريد، آن را به خدا و پيامبر عرضه بداريد. اين بهتر و نيك فرجام تر است.
و در ادامه از رجوع به طاغوت بر داوري بازداشته است (نساء/ 60) و شرط ايمان را اين دانسته است كه پيامبران را در آن چه اختلاف دارند و يا مايه اختلاف است، داور گردانند. و مي افزايد: سپس از حكمي كه كرده اي در دل هايشان احساس ناخشنودي، ناراحتي و ترديد نكنند و كاملاً سرتسليم فرود آورند.
اين قضاوت و داوري چنان که از آيات بسياري از قرآن بر مي آيد، تنها در محدوده امور ديني و اخروی نيست، بلكه امور دنيوي ايشان مانند اختلافات زن و شوهر، اختلافات ملكي و مانند آن ها و هم چنین در زمينه هاي سياسي، اجتماعي و اقتصادي را شامل می شود.
يكي ديگر از دلايل مهم مبنی بر دخالت دين و پيامبران در حوزه هاي عمومي، آياتي است كه بيانگر در برگيرندگی و جامعيت دين و به ويژه دين اسلام است. در اين آيات بيان شده كه دين خاتم به ويژه همه نيازهاي مردم در زمينه هاي گوناگونی چون رابطه فرد با خود، فرد با ديگري، فرد با خدا و فرد با جامعه را بيان كرده است.
حضور مستقيم پيامبر(ص) و معصومان(ع) در حوزه هاي عمومي نشان مي دهد كه اين حضور يك حضور ديني و به فرمان الهي و از واجبات بوده است نه يك امر معمولي و شخصي. بنابراين درباره مسايل حكومتي راهبردها و راهكاري دارد. نظام سياسي اسلام از يك انسجامي مبتني بر «امامت» برخوردار است. اما كسي است كه افزون بر آگاهي به قوانين كلي الهي و اطلاع بر خصوصيت هاي زمان و مكان، به تحولات اجتماعي و سياسي علم و شناخت ژرفي دارد و با اين دانش اقدام به عمل مي نمايد. در اين نگرش، دين تنها عهده دار رابطه فردي حق و خلق يعني عبادات نيست بلكه در حوزه روابط اجتماعي افراد با يكديگر نيز حضور مستقيم و ملموسي دارد. مسايل سياسي، حقوقي حكومتي نيز در حوزه ي عمومي و روابط اجتماعي تفسير و تعبير مي گردد.
اثبات مسأله نقش و جايگاه پيامبران در حوزه عمومي مختص ادلّه نقلي نيست; زيرا با برهان عقلي مي توان به مهم دست يافت. برهان عقلي ثابت مي كند كه نبوت عامه ويژه و مختص به زمين و يا زماني خاص نيست، بلكه دامنه ي آن زمان عدم دسترسي به وليّ معصوم(عليه السلام)را نيز در بر مي گيرد; چرا كه انسان داراي روحي مجرد و حقيقي باقي، ابدي و پايدار است; و روح آدمي متأثر از اعمالي است كه در طبيعت و دنيا انجام مي دهد. از اين رو، بايد رفتار فردي و اجتماعي او بر پايه و اساس قانون باشد كه افزون بر تأمين نظام طبيعي و اجتماعي او، نظام ابدي و جا و دانش را نيز تأمين نمايد. دريافت چنين قانوني نيز منوط به ملكه ي عصمت است و در عصر غيبت نيز بشر را چون خورشيدي در پس ابر راهبري مي نمايد.
بنابراين، پذيرش امامت و ولايت مستمر اولياي دين (از معصومان) چه پيامبران و چه امامان(ع)، امري عقلي و نقلي است و نمي توان اين حضور را انكار كرد; زيرا ولايت مستمر، شرط ديگر «كمال دين» است; چون كه دين بدون ولايت، دين بدون سياست است، و دين بدون سياست نيز ناقص است. دين وقتي مي تواند كامل باشد كه در همه حوزه هاي خصوصي و عمومي حضور و قوانيني خاصي را نيز براي هر حوزه داشته باشد; افزون بر آن اگر اين قوانين مجري براي اعمال و اجرا نداشته باشد، بيهوده و بي فايده خواهد بود. بنابراين دين با حضور قانون و اجراي خود در حوزه هاي قانونگذاري، قانونگذاري و داوري، با اجراي مسايل حكومتي، تشخيص و تقديم موارد تزاحم نظام اجتماعي، به سمت و سوي تكميل نقش و جايگاه خود مي رود و با اين روش كمال خود را پيدا مي كند.(ر.ك: شريعت در آيينه معرفت، الله جوادي آملي، نشر رجاء; حكومت اسلامي و ولايت فقيه، محمدتقي مصباح يزدي نشر سازمان تبليغات اسلامي; رهبري در اسلام، محمدي ري شهري، نشر دارالحديث )
مؤلفه ها و شاخصه هاي مردم سالاري ديني
يكي از ويژگي ها و شاخصه هاي مهم حكومت هاي مردم سالار و نظام دمكراسي، توجه به نظر و رأي اكثريت، و مشروعيت يافتن نظام سياسي به آن است. بنابراين «اكثريت» و «مشروعيت» به عنوان شاخصه هاي مهم و با اهميت در نظام مردم سالاري است.
«اكثريت» در منطق بسياري از صاحب نظران و پيشتازان فلسفه ي سياسي جايگاهي نداشته است. «سقراط» از نخستين بنيان گذاران فلسفه سياسي، به شدت به حكومت اكثريت و توده ي مردم حمله مي كند و در شكل پرسش مي گويد: آيا موهوم پرستي نيست كه حرف عدد يا اكثریت، سبب خرد خواهد شد؟ آيا نمي بينيم كه در سراسر جهان، توده ي مردم نادان تر، خشن تر و ظالم تر از مردمان پراكنده و تنها هستند؟ (ر.ك: تاريخ فلسفه سياسي غرب، عبدالرحمان عالم جامعه مدني، محمدهادي معرفت، مؤسسه فرهنگي انتشاراتي التمهيد)
ويل دورانت در بيان موضوعي با عنوان «آيا دمكراسي شكست خورده است؟» در ناشايستگي اكثريت مي نويسد: درست است كه فشار و زور اكثريت (عددي) بر اقليت بهتر از عكس آن يعني فشار و زور اقليت بر اكثريت است… ولي چنين امري، روح غرور عوام را بالا برده و به همان اندازه هم روح افراد فوق العاده را در هم شكسته و نبوغشان را عقيم نموده است… و هر چه بيشتر دمكراسي را مي آزماييم، از ناشايستگي و دورويي آن بيشتر ناراحت مي شويم.(لذات فلسفه، ويل دورانت، ترجمه عباس زرياب، به نقل از جامعه مدني )
قرآن كريم اكثريت عددي را نقد مي كند و در تحليل نهايي بيان مي دارد كه صرف اكثريت «حق» نيست، بلكه معيار و ملاك امور ديگري چون ايمان، تقوا و عمل صالح است. از نظر قرآن اكثريت داراي اين خصوصيات ويژگي هاست: مرض هيستند (بقره/ 100) ، از حق گريزانند(مؤمنون/ 70)، در گناه كردن پيشي مي گيرند(مائده/ 63)، فاسق هستند(آل عمران/ 110)، مسرف هستند(مائده/ 34)، مال حرام مي خورند(توبه/ 36)، از ظن و گمان پيروي مي كنند نه از علم و دانش(يونس36/)، شاكر نيستند(بقره/ 249)، كفران نعمت مي كنند(اسراء/ 89)، غافلند(يونس/ 92)، لقاي پروردگار را باور ندارند(روم/ 8) و به عهد و پيمان خود پايبند نيستند(انعام/ 102)
از نظر قرآن، دليل گمراهي اكثر از حق و حقيقت، زياد بودن انگيزه هاي دنيوي از (حواس ظاهر و باطن) و كم بودن انگيزه حق و دين(الهي) است كه در راه عقل و فطرت است; از اين رو تنها اكثريتي مورد تأييد است كه در راه حق و حقيقت گام بردارند و از صفات عالي برخوردار باشند. در آيات قرآن تنها به چنين اكثريتي توجه بوده است نه صرف اكثريت عددي; چنان چه اكثريت ركوع كنندگان مورد ستايش الهي قرار گرفته و به حضرت مريم دستور داده شد تا با اكثريت ركوع كند: «وَارْكَعِي مَعَ الرَّ كِعِين»(آل عمران/ 43)
از اين رو، اقليت عددي نيز مورد تأييد و توجه قرآن نيست; بلكه اقليت از جهت خصوصياتي كه ذكر مي كند و صفاتي را كه دارا مي باشند مورد توجه است: مؤمن هستند(بقره/ 88)، ذاكر و شاكرند(اعراف/ 3 و 10)، تابع شيطان نيستند(نساء/ 38) و تابع علم و تفقه هستند(بقره/ 83).
اين اقليت از نظر قرآن همان پيامبران اولياء الله، صديقان، شهيدان و صالحان هستند كه در سوره انعام درباره ايشان مي فرمايد: اينان كساني هستند كه خداوند هدايتشان كرده، پس به هدايت ايشان اقتدا كن و از راه ايشان پيروي نما!; و علت اين وجوب پيروي را در هدايت و پيروي از راه خدا مي داند; تو اي پيامبر! به هدايت اين پيروي كن كه در حقيقت هدايت آن ها، هدايت خداست.
از مجموع آيات ياد شده مي توان دريافت كه:
1) اكثريت و اقليت، ارزش استقلالي نداشته و دليل حقانيت نيستند;
2) تبعيت از اكثريتی که بر پايه ظن و حدس به حق بودن رفتار می کند، گمراه كننده است;
3) پس در راه انتخاب راه و حقیقت، نياز به برهان ضروري و لازم است;
4) از آن جايي كه حركت اكثريت و انتخاب آنان بر اساس برهان و منطق نيست، نمي توان اكثريت را شاخصه ي حق و حقانيت بر شمرد; چنان چه اقليت خود به تنهايي نيز نمي تواند معيار درستي باشد.
بنابراين، اگر متعلق قلّت و كثرت چيز واحد و ممدوحي باشد، كثرت در نظر عرف و عقلا ارزش بيشتري مي يابد; و اگر متعلق هر دو چيزي مذموم و ناپسند باشد، كثرت قبح بيشتري دارد; مثلاً اگر متعلق اقليت و اكثريت، ايمان آوردن به خدا و بر پايه برهان و منطق باشد، به طور طبيعي اكثريت آن ستودني است; و اگر كفر بر پايه ظن و حدس باشد، اكثريت آن قباحت بيشتري پيدا مي كند.
از اين رو، قرآن مشورت با اكثريت «مؤمن» را فرض و فرماني الهي دانسته است و مي فرمايد: پس به بركت رحمت الهي با آنان نرم خو شدي و اگر تندخو و سخت دل بودي از پيرامونت پراكنده مي شدند; پس از آنان در گذر و بر ايشان آمرزش بخواه، و در كارها با آنان مشورت كن; و چون تصميم گرفتي بر خدا توكل كن(آل عمران/ 159)
پس خداوند ، مشورت را با كساني فرض كرده است كه پيرامون آن حضرت گرد آمده و به او ايمان آورده بودند. بنابراین از چنين گروه و اكثريتي بايد مشاوره خواست; و پس از مشورت نیز در نهایت ، باز این است که رهبر تصميم گيرنده اصلي است. از اين رو خطاب در آیه چنين است كه اگر تصميم گرفتي يا تصميم گرفتيد عمل و اجرا کنید تا این گونه شامل عموم باشد.
و در سوره شوري درباره ي مسأله ي مشورت با اكثريت و عموم نيز به قيد ايمان اشاره كرده مي فرمايد: «وَ الَّذِينَ اسْتَجَابُواْ لِرَبِّهِمْ وَ أَقَامُواْ الصَّلَوه?َ وَ أَمْرُهُمْ شُورَي بَيْنَهُم»؛ و كساني كه نداي پروردگارشان را پاسخ مثبت داده و نماز بر پا كرده اند و كارشان در ميانشان مشورت است پس اين مشورت در ميان مؤمنان است; بنابراين اكثريت بدون قيود ايمان، عمل صالح و تقوا يك معيار ارزشي نيست. (شوري/ 38)
حضرت اميرمؤمنان(ع) نيز به اكثريت متقي و مؤمن به همين جهت توجه دارد كه مي تواند كارايي بيشتري از خود نشان دهد; از اين رو مي فرمايد: همواره با جمعيت هاي بزرگ باشيد; چرا كه دست خدا با جماعت است و از تفرقه بپرهيزيد، چرا كه انسان تك رو طعمه شيطان است; همان گونه كه گوسفند تك رو طعمه گرگ مي شود.(نهج البلاغه، صبحي صالح، خطبه 127)
در اين جا حضرت به «دست خدا» اشاره مي دارد كه نمي تواند در كنار كافر باشد بلكه دست خدا همواره با اهل ايمان است ولي اين دست در صورتي كه با اكثريت مؤمنان است كارايي بيشتري را نشان مي دهد و موجب حفظ انسان مي شود; زيرا جماعت مؤمن با امر به معروف و نهي از منكر و آيينه بودن افراد انساني را به سوي كمال مي كشاند و از شرّ شيطان در امان مي دارد.
البته تفسير و تحليل ديگري نيز مي توان ارايه داد; به معنا كه:
1 ) آيات شوري مربوط به اموري هستند كه مي تواند نظر اكثريت در آن مؤثر باشد مانند برنامه ريزي هاي اقتصادي; نه در امور الهي كه نظر اكثريت در آن ها هيچ تأثيري ندارد مانند مسأله منصب امامت و وصايت;
2) دسته اي از آيات و روايات به اجتماعي بودن در مقابل فردگرايي و انزواطلبي نظر دارد; نه به اقليت و اكثريت مورد بحث در عنوان; مانند روايت اميرمؤمنان(ع);
3) دسته اي از آيات و روايات پيروي از اكثريت در مقام عمل و اجرا نظر دارد; مانند آيات 42 سوره بقره و 43 سوره آل عمران كه مي فرمايد: «وَ ارْكَعُواْ مَعَ الرَّ كِعِين; با ركوع كنندگان ركوع كنيد»; «وَاسْجُدِي وَارْكَعِي مَعَ الرَّ كِعِين; اي مريم! به تنهايي سجده كن ولي ركوع را با ركوع كنندگان به جا آور!»;
4) دسته اي نيز به تبعيت از اكثريت دعوت كرده; خاطر آن كه به حق نزديك هستند نه به خاطر آن كه اكثريت را تشكيل مي دهند، مانند مقبوله عمربن حنطه در بحث تعارض اخبار كه از امام صادق(ع) نقل مي كند كه فرمود: از خبر شادي كه نزد اصحاب مشهور نيست دست فروگذار; چرا كه در آن چه مورد نظر همه است، شكي نيست.(اصول كافي، كليني )
كشف واقع در اين جا نه به خاطر اكثريت است بلكه به خاطر كثرت تتبع و تحقيقي است كه احتمال رخ دادنش در اكثريت بيشتر از اقليت است; و اگر اين طور نبود، و اگر اين طور نبود، اجماع بدون كشف از قول معصوم(ع) بايد صحبت مي شد، به دليل آن كه اكثر هستند و مي دانيم كسي از شيعه اماميه اين عقيده را نپذيرفته است. پس اكثريت به تنهايي دليلي بر حقانيت نيست.
درآمد
آن چه از مطالب گذشته به عنوان درآمد مي توان بيان داشت آن است كه قرآن اكثريت را ملاك بر حقانيت بر نمي شمارد. چنان كه «اقليت» نيز دليلي بر حقانيت نيست. از اين رو از نظر قرآن مردم سالاري ديني در صورتي درست است و مي تواند منشأ قدرت و مشروعيت شمرده شود كه از خصوصيات و صفات ديگري نيز برخوردار باشد. مردم سالاري ديني در صورتي حقانيت مي يابد كه در راه حق و حقيقت، ايمان و عمل صالح و تقواي الهي حركت كند: و محدوده ي اين نيز چنان كه ديديم، در مسايل دنيوي و در حوزه ي برنامه ريزي است و نمي تواند پا را از اين فراتر نهد و در محدوده تشريع گام بر دارد; زيرا تشريع امري مبتني بر وحيانيت است. حضور مردم در صحنه هاي سياست، از ديدگاه اسلام هر چند يك فريضه و شركت فعال همگان در حاكميت و قدرت بخشيدن به هيأت حاكم به عنوان برگزيدگان امت يك وظيفه الهي ـ ديني است; و اين مردم به عنوان منشأ قدرت در همه زمينه هاي سياست گذاري و برنامه ريزي را اجرا هستند; ولي نمي توانند از اين حدّ بيرون رفته و در وادي ديگري حركت نمايند.
خط قرمزهاي مردم سالاري در قرآن از همين جامعه معلوم و دانسته شده و تفاوت هاي بنيادي آن با مردم سالاري دمكراسي به خوبي نشان داده شده است. بي توجهي به اين مسايل مي تواند ما را در فهم و داوري درست در مسأله اسلام و مردم سالاري باز دارد. بنابراين ضرورت دارد با توجه به آيات قرآن از خط قرمزهاي مردم سالاري آگاه شده و در محدوده ي بينش و نگرش و راهكارهاي قرآني در نظام سياسي حركت كنيم.
