در نگره اسلامي برخلاف ديدگاه غربيان ، نسبت ميان حق و تكليف، عموم و خصوص مطلق است. به اين معنا كه هر جا حقي ثابت است ، تكليفي نيز ثابت است. چنان عكس اين قضيه نيز ثابت مي باشد ؛ به اين معنا كه هر جا تكليفي وارد شده است ، حقي نيز ثابت گرديده است. از اين زاويه مي توان در هرجايي كه در آموزه هاي قرآني و گزاره هاي اسلامي تكليفي را ثابت يافت ، در همان جا حقي را شناسايي و ردگيري كرد.
بسياري از تكاليف كه در اسلام و قرآن به عنوان وظيفه شخصي و فردي و يا اجتماعي بيان شده است دربردارنده و متضمن حقي است كه در درون تكليف براي فرد و اجتماع ثابت شده است. از اين رو در تحليل و تبيين آموزه هاي دستوري اسلام مي بايست اين اصل و قاعده كلي همواره در نظر گرفته شود و بدون آن به تحليل و تبيين و يا داوري نپرداخت.
سخن در اين جا از حقوق بشر اسلامي است. به اين معنا كه اسلام براي فرد و جامعه چه حقوقي را ثابت دانسته است و براي فرد و يا جامعه به عنوان يك موجود و پديده چه حقوقي ثابت و بر هردو چه وظايفي واجب و لازم است كه به جا آورند؟ تا به نقش فردي و اجتماعي خود عمل كرده و در حقيقت شخصيت سالم خود را به نمايش گذاشته و فرد سالم و اجتماع سالم را به منصه ظهور رسانده و نمونه عيني از امت اسلام را به جهانيان معرفي كرده باشند؟
با نگاهي كوتاه به آموزه ها و دستورهاي قرآني و اسلامي مي توان حقوق بسياري را براي بشر و انسان به عنوان بشر استخراج كرد. حقوقي كه خاص گروه و يا جامعه و يا جوامع خاص عقيدتي و ملي و قومي و يا فرهنگي نيست. حقوقي كه همه بشر به عنوان اين كه بشر و انسان هستند از آن برخوردار مي باشند.
در اين نوشتار به جاي آن كه به منابع اختصاصي مراجعه شود از همان منابع اي بهره گرفته مي شود كه در اختيار همگان است و يك مسلمان به عنوان مسلمان هر روز آن را مي خواند و يا ذكر و ورد زبانش است. بسياري از ادعيه و اوراد و اذكاري كه در ميان توده مردم مسلمان رايج و داير است ، اوراد و اذكاري هستند كه از نظر محتوا در مقام رفيع و والايي نشسته اند و از نظر سادگي و رواني به گونه اي هستند كه به سادگي و آساني قابل حفظ و از بر كردن و فهميدن است. در حقيقت جوامع كلمات هستند. يعني سخنان كوتاه و گويايي هستند كه بار معنايي بسياري را با خود حمل مي كنند.
حقوق بشر در ادعیه اسلامی
در دعاي توده مردم كه ورد زبان و دل ايشان است بسيار مي شنويم گزاره هايي كه از آموزه هاي اصيل اسلامي و بيانگر حقوق انسان به عنوان انسان و نه مسلمان و يا مومن است. در اين جا از دعاهايي كه همگان به كار مي برند سخن نمي رود ؛ زيرا هدف بيان دسته اي از حقوق بشر است كه در يك دعا و يا دو دعا به صورت جمعي بيان شده است.
يكي از اين ادعيه مشهور، دعايي است كه مسلمانان به ويژه در ماه مبارك رمضان پس هر نمازي آن را به صورت فردي و بيشتر جمعي مي خوانند. در اين دعا با شماري از حقوقي آشنا مي شويم كه براي هر انساني به عنوان انسان ثابت است.
مجموع اين حقوق را مي توان اين گونه برشمرد: 1. حق لباس ، 2. حق درمان، 3. حق تغذيه سالم، 4. حق آزادي و رهايي ،5. حق دارايي متعارف، 6. حق اصلاحات امور اجتماعي و سياسي جامعه 7. حق گذشت 8. حق و حق زندگي سالم است كه درعبارت هايي دعايي چون اللهم اشف كل مريض ؛ اللهم اكس كل عريان ؛ اللهم اشبع كل جائع ؛ اللهم فك كل اسير؛ اللهم اغن كل فقير؛ اللهم و مانند آن بيان شده است. هر چند در اين ادعيه مخاطب خطاب و طرف درخواست خداوند است؛ ولي مي دانيم كه بسياري از ادعيه در قرآن و اسلام جنبه آموزشي دارد. بر پايه همين اصول است كه امام سجاد (ع) در شرايط دشوار اختناقي عصر اموي و فشارهايي كه براي دوري مردم از دين حقيقي انجام مي گرفت ، با استفاده از شيوه بيان ادعيه كوشيد به مقابله فرهنگي با اين توطئه ها بپردازد و فرهنگ اصيل اسلامي را به صورت دعا به مردم برساند و تبليغ نمايد. هريك از ادعيه ايشان (ع) بيان گر يك فرهنگ و آموزه اصيل اسلامي است كه مي بايست يك مسلمان به آن عمل نمايد.
در اين ادعيه آن چه به عنوان يك خواسته از خدا خواسته مي شود ، در حقيقت مجموعه اي از آموزه هاي دستوري است كه به اين شكل آموزش داده شده است.
آن چه به عنوان يك تحليل و تبيين درست از اين ادعيه و موارد مشابه مورد نظر است ، توجه به جهات عام و فراگير در آن هاست. در هيچ يك از اين خواسته ها و به زباني حقوق ، گروه خاص قومي ويا فرهنگي و يا ديني و مذهبي مد نظر قرار نگرفته اند، بلكه همه انسانيت به عنوان انسان اصل قرار گرفته و براي آنان اين حقوق ثابت دانسته شده است.
يك مسلمان مي آموزد كه حق تغذيه سالم و درمان و آزادي و دارندگي متعارف و حق لباس از حقوق انساني است كه مي بايست هر انساني به عنوان انسان از آن برخوردار گردد.
حقوق بشر در دعای منسوب به امام زمان(عج)
در دعايي كه منسوب به مولانا صاحب العصر و الزمان (عج) مي باشد ، با دسته ديگري از حقوق انساني مواجه مي شويم كه قابل توجه است. البته در اين دعا به پنجاه اصل اسلامي آشنا مي شويم كه به عنوان خواسته از خدا خواسته مي شود و در حقيقت دستوري است كه بندگان صالح خدا بايد در زندگي خود آن را سرمشق قرار داده و به آن عمل نمايند.
در اين دعا با دو دسته از حقوق فردي و اجتماعي رو به رو مي شويم. از آن جايي كه اسلام به فرد و جامعه توجه و اهتمام ويژه اي دارد دستورها و آموزه هايش را به گونه اي بيان مي دارد كه هر دو جنبه فردي و اجتماعي را تحت پوشش قرار دهد. در اين جا ما با دو دسته از حقوق بشر به صورت فردي و اجتماعي رو به رو مي شويم.
آن حضرت در بخش حقوق فردي اين موارد را به عنوان حقوق شخصي و فردي انسان بر مي شمارد:
1 و 2. شناخت و دانش به چگونگي عمل به قوانين و دوري از بزهكاري و خلاف،3. درستي در نيات و قصدها تا به خود و ديگري ضرر و زياني نرسانيم، 4. شناخت امور درست و قوانين بازدارنده و ناهنجاري هاي فردي و اجتماعي ، 5. شناخت راه هاي تكريم انسانيت و بها دادن به انسان وانسانيت در بعد فردي و اجتماعي، 6. پايداري و مقاومت در راه تكريم انسانيت ، 7. ازادي بيان در راستاي تكامل بخشي فردي و اجتماعي ، 8. حق صيانت بيان و عدم تجاوز به حقوق آن، 9. حق قلب و عقل در شناخت و دانش (حق آموزش و پرورش صحيح) ، 10 . حق تغذيه حلال و پاك ،11. امنيت اجتماعي و سياسي (حق عدالت خواهي وجلوگيري از ظلم و ستم )، 12. امنيت اقتصادي ؛13. حق امنيت عرضي و جاني ( سلامت رواني و اجتماعي جامعه)14. حق امنيت روحي و رواني در همه حوزه هاي ديداري و شنيداري ( حيا و عفت اجتماعي) 15. امنيت و آرامش در همه حوزه ها و رهايي از توطئه و دشنام و تهمت و غيبت( امنيت قضايي )16. حق پرورش گران درست و سالم از نظر علم و عمل 17. حق راهنمايي و مشاوران پاك و دانا و درستكار18. حق جامعه پذيري با آموزش درست و بهره گيري از تجربيات گذشتگان و انتقال تجربيات علمي وعملي از ايشان به جامعه و نسل بعد( حقوق نسل ها) 19. حق درمان (البته اين بخش در مواردي اختصاصي است و در مواردي عمومي است . به نظر مي رسد كه درمان برخي از بيماري ها مي بايست به عموم مردمان و بشرباشد مانند درمان رايگان در حوزه بهداشت و بهداري و در برخي حوزه ها درمان خاص كه هزينه بسياري مي برد به عنوان حقوق شهروندي و امت است. ) 20. ايجاد آسايشگاه و بيمارستان براي آسايش بيماران و درمان آنان 21. حق گذشت 22. حق احترام به سالمندان ، 23. حق آسايشگاه براي سالمندان و از كار افتادگان 24. حق بازپروري و تربيت اجتماعي و فرهنگي جوانان بزهكار25. حق آموزش و پرورش ويژه جوانان 26. حق عفت و شان و مقام شخصي زنان در اجتماع 27. حق حفظ حقوق زنان در حوزه هاي اجتماعي (حيا در حوزه اجتماع و عفت در حوزه حقوق فردي است) 28. حق سلامت و امنيت اقتصادي سرمايه داران 29. حق توجه به فقيران از سوي سرمايه داران ( يعني همان گونه كه بايد سرمايه داران در سايه امنيت اقتصادي به فعاليت هاي اقتصادي و سالم بپردازند بر آنان است كه از حق مردم نيز حمايت كنند و با تواضع و فروتني توجه ويژه به ديگر اقشار اجتماعي نمايند كه در حد و اندازه آنان از دارايي برخوردار نمي باشند.) 30. حق تغذيه فقيران و بينوايان(قناعت در جايي صادق است كه شخص از اقل متاع زندگي برخوردار باشد در آن صورت است كه به او توصيه و سفارش قناعت مي شود . بنابراين لازم است كه دست كم اقل لوازم از سوي دارندگان كه پيش از اين از آنان سخن رفته است در اختيار فقيران قرار گيرد تا افزون بر زندگي سالم ومعمولي توقع بيش خواهي از آنان و نيز طغيان سلب شود.) 32و 31. حقوق شهروندي چون حق عدالت و مهروزي از سوي حاكمان و حكومت( يعني قوانين مي بايست چنان باشد كه عدالت در آن اصل باشد و حاكم نيز از خصيصه عدالت خواهي برخوردار باشد. ديگر آن كه مي بايست قوانين به صورتي تنظيم و تدوين گردد كه بر توده سخت نيايد و موجبات تكلف را فراهم نياورد و از سوي ديگر با اعتراضات مردمي ، دولت قوانين و عمل كرد خود را سخت و دشوارانه قرار ندهد بلكه اصالت را به مهروزي و نرمي در برابر مردم و امت قرار دهد. 33. حق انصاف از سوي مردم در باره عمل كرد دولت 34. حق رفتار درست واطاعت پذيري و حسن رفتار از سوي مردم نسبت به قوانين و عمل كرد دولت 35. حق مسافران و جهانگردان 36. حق ويژه زائران و مانند آن است.
به نگاهي گذرا به آن چه گفته شد به خوبي مي توان دريافت كه بسياري از حقوق انساني كه در حوزه هاي فردي و اجتماعي به عنوان حقوق شهروندي بيان شده است در پيشرفته ترين حقوق انساني بشر كه تاكنون نوشته شده است ، نيست . از سوي اگر اين حقوق در اعلاميه جهاني حقوق بشر راه يافته است از تاثيرات فرهنگ آموزه هاي اسلامي است. به هرحال اسلام در حقوق انسان آن چنان پيشرفته و پيشتاز است كه هنوز خرد انساني به آن مقام نرسيده است. اگر همه اين حقوق انساني كه در آموزه هاي قرآني و اسلامي آمده است گردآوري و تبيين شود و در عمل به عنوان امت نمونه اجرايي شود مي توان به آساني نظريه جهاني دولت اسلامي را به مورد اجرا گذاشت.
